PRZEMIANY RELIGIJNOŚCI SPOŁECZEŃSTW WSPÓŁCZESNYCH
DR HAB. STELLA GROTOWSKA
WYKŁAD I
RELIGIA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ W SOCJOLOGII
Substancjalne i funkcjonalne ujęcie religii.
koncepcja substancjalna:
odpowiada na pytanie „czym jest religia”
zakłada wiarę w inną rzeczywistość - „świętą” - czyli sacrum (tę transcendentną rzeczywistość określa się Bogiem, świętym kosmosem, siłą wyższą itp.)- która różni się od rzeczywistości codziennej, doczesnej (profanum).
Religia jako instytucja w ramach której rozgrywają się interakcje z bytami nadnaturalnymi
Dopuszcza istnienie bezreligijnych społeczeństw
Definicje substancjalne są pomocne przy badaniu religijności, tak jak jest ona kształtowana przez zinstytucjonalizowane Kościoły, związki wyznaniowe (religijność kościelna)
koncepcja funkcjonalna:
odpowiada na pytania „co religia czyni, czego dokonuje, jakie ma funkcje”
religia spełnia wielorakie funkcje wobec osobowości człowieka i społeczeństw (integracyjne, kompensacyjne, sensotwórcze):
np.: nadaje sens i cel ludzkiej egzystencji, pozwala podporządkować się jednostajnemu rytmowi życia czyniąc go naturalnym niezmiennym i niepodważalnym; tworzy kompensacyjne iluzje legitymizujące społeczno-ekonomiczny status quo; zaspokaja potrzeby i lęki eschatologiczne
założeniem jest, iż w egzystencji ludzkiej pojawiają się tzw. sytuacje graniczne, rodzące nierozwiązywalne dylematy, na które religia usiłuje mimo wszystko dać odpowiedź. - „religia określa to co nieokreślone”
Przedmiotem tego ujęcia stają się te zjawiska (nawet zwyczajowo nie określane jako religijne), które spełniają określone funkcje
Można uznać za religijne także te systemy, które nie mają bezpośredniego odniesienia do sacrum (tego co nadprzyrodzone) np. ideologie.
Zatem nie ma społeczeństw bez religii.
Operalizacja religijności: wymiary (parametry) i wskaźniki religijności w ujęciu W. Piwowarskiego.
Według księdza profesora doktora habilitowanego Władysława Piwowarskiego wszystkie zjawiska religijne, pozostające jednak pod bezpośrednim lub pośrednim wpływem Kościoła, można mierzyć za pomocą siedmiu parametrów (wprawdzie nierównorzędnych):
1. Globalny stosunek do wiary: dotyczy nie tylko autodeklaracji na temat swej wiary, ale także o poznanie intensywności (wpływ wiary na inne aspekty życia religijnego) i stopnia krytycznej refleksji nad własna religijnością (interioryzacja wiary: czy wiara - wynik własnych przemyśleń, czy odziedziczona po rodzicach „bagaż kulturowy”) interioryzacja wiąże się z typem motywacji religijnej.
2. Wiedza religijna: w ścisłym związku z par. ideologia. Dotyczy dążeń do poznania artykułów wiary, jej podstaw oraz faktów i dat z życia Kościoła. Wiedza niekoniecznie musi wiązać się z wiarą.
3. Ideologia religijna: oczekiwanie religii lub Koscioła wobec członków w zakresie artykułów wiary - rozumienie i akceptacja doktryny. W ramach nawet jednej doktryny mogą istnieć różne tradycje religijne - stąd też postawy religijne mogą tworzyć continuum od wiary tradycyjnej przez liberalną do niewiary.
4. Doświadczenie religijne: opera się na fakcie przeżywania przez ludzi religijnych bezpośrednio ostatecznej rzeczywistości i bliskości Boga. W świetle wiary człowiek odkrywa sens życia i rozwiązania problemów. Ma ufność, iż w Bogu jest jego ocalenie.
5. Praktyki religijne: - rozciąga się na wszystkie praktyki (oficjalne i prywatne), których oczekuje Kościół - chodzi o faktyczne zachowania ludzi.
6. Wspólnota religijna: świadomość więzi z duchowieństwem, parafią i Kościołem oraz komunikacje, interakcje i relacje społeczno-religijne o charakterze między indywidualnym i grupowym.
7. Moralność religijna: sprawdzian skuteczności religijne wiary, wiedzy, doświadczenia i praktyk w życiu codziennym - w jego świeckich zakresach. Postawy i aktywności świeckie wynikające z internalizacji norm etyki religijnej, religijnie umotywowane.
Każdemu parametrowi przyporządkowuje się wskaźniki:
Ad1. (4 wskaźniki:) autodeklaracja dot. intensywności postawy religijnej, autodeklaracja dot. praktyk religijnych, motywacje religijności, przemiany religijności w świadomości badanych.
Ad2. (12 wskaźników:) znajomość dogmatu Trójcy, zmartwychwstania ciał, nauki o losie duszy po śmierci, sakramentów, znaczenia sakramentów w życiu chrześcij., znaczenia sakramentu bierzmowania, hierarchii świąt, święta niepokalanego poczęcia, imion ewangelistów, św. Pawła, obecnych przywódców Kość., wydarzeń Kościoła.
Ad3. (10 wskaź:) wiara w nadnatur. Istotę, trójcę, Chrystusa, stworzenie świata, Opatrzność, Biblie, odpuszczenie grzechów, życie pozagrobowe, nagroda lub kara po śmierci, zmartwychwstanie ciał.
Ad4. (7 wskaź. :) odczucie bliskości Boga, emocjonalne doń przywiązanie, sens życia, poczucie bezpieczeństwa, pomoc w życiu codziennym, pomoc w trudnych sytuacjach, pomoc w ostatniej godzinie.
Ad5. (18 wskaź :) uczęszczanie na mszę, świadomość obowiązku uczęszczania na mszę, potrzeba modlitwy w łączności z Kościołem, spowiedź, komunia, posty, potrzeba ślubu kościel, sens pogrzebu katolickiego, pacierz, sens modlitwy w życiu człowieka, nabożeństwa nadobowiązkowe, zwyczaje religijne, ksiądz po kolędzie, zamawianie intencji mszalnych, czytanie Pisma, czytanie książek i czasopism relig.
Ad6. (12 wskaź:) potrzeba kapłana w życiu, poczucie przynależności do Kościoła, do parafii, uzasadnienie wyboru kościoła dla spełniania praktyk relig, zachowanie w kościele, zainteresowanie sprawami parafii, rozmowy o sprawach parafialnych, udział w praktykach wspólno-grupowych, poglądy na koncepcję Kościoła, potrzeba księdza w rodzinie, potrzeba kontaktów z księdzem, wady i zalety księdza parafialnego.
Ad7. (10 wskaź:) najważniejszy obowiązek katolika, pośrednictwo Kościoła w konfliktach moralnych, nierozerwalność małżeństwa, planowanie rodziny, wychowanie religijne, niepracowanie w święta, etyczna ocena czynów np. kradzieży mienia społecznego, bezinteresowna pomoc, kłótnie, alkoholizm.
Kościół i sekta w ujęciu E. Troeltscha.
Kościół |
Sekta |
|
|
Atrybuty sekty według T. Palecznego.
Pośród najważniejszych i niezbywalnych atrybutów sekty umieścić należy:
1. Wspólnotowość, bezpośredni charakter więzi pomiędzy członkami, relacje opierające się pierwotnie na relacjach bezpośrednich, typu face to face. Wspolnotowość ta opiera się na pojęciu community i wynika najczęściej z tradycji i wcześniejszych form grupowej organizacji religijnej. Zdecydowana większość sekt chrześcijańskich odwołuje się do idei komuny, pierwotnej gminy chrześcijańskiej, wspólnoty apostolskiej, równości i bezpośredniości w obcowaniu z członkami wspólnoty wyznaniowej. Atrybut wspólnotowości oprócz obiektywnej natury wynikającej z charakteru związków interpersonalnych wewnątrz sekty, posiada silnie artykułowany i przeżywany wymiar subiektywny, świadomościowy, przybierający w wielu wypadkach kształt ideologiczno-doktrynalny.
2. Ortodoksyjność i prawowierność sekt. Zasadza się ona na czystym założeniu o konieczności obrony doktrynalnych zasad czystości wiary. Ortodoksyjność - jakkolwiek pojmowana - prowadzi do skrajnych form fanatyzmu, niezwykłej gorliwości religijnej i najwyższego oddania zasadom wiary. Cecha ta jest wspólna większości sekt wywodzących się z różnych wyznań.
3. Odrębność i izolacja. Ważnym wyróżnikiem sekt i grup kultowych jest silne przekonanie ich członków o wyjątkowości ich przynależności i wiary. Sekty prowadzą szczególną politykę prowadzącą do nadania im charakteru pierwotnych grup odniesienia. Tworzy się przestrzeń wewnętrzna i zewnętrzna. Pierwsza z nich uważana jest za własną, wyznacza granice znanego i bezpiecznego świata. Wszystko co znajduje się poza nią niesie niebezpieczeństwo skażenia grzechem, duchowy niepokój, zagraża stabilności grupy. Granice te wyznaczane są także m.in. poprzez stosowanie ściśle określonej symboliki, w tym ubioru i innych cech wyglądu zewnętrznego. Starannie bywa także ustalany zakres i przebieg kontaktów członków sekty z obcymi, z ludźmi do niej nie należącymi..
4. Charyzmatyczna rola przywódców. Atrybut ten jest w równym stopniu wyznacznikiem grup kultowych co i sekt religijnych. Twórcami grup religijnych o kontestacyjnym, buntowniczym rodowodzie bywają jednostki zdeterminowane, silne duchowo, przepojone niezwykle pociągającym innych przekonaniem o własnej roli i misji boskiej do spełnienia, nacechowane żarliwą i autentyczną religijnością, niezwykłe często pod względem sprawności intelektualnej. Wielu z przywódców sekt dysponuje ponadto ukrytymi zdolnościami z pogranicza psychoterapii i parapsychologii. Bywają wśród nich osobowości mistyczne, hipnotyczne, posiadające niezwykłe, postrzegane jako nadprzyrodzone zdolności oddziaływania na innych. Moc duchowa i autorytet przywódców sekt religijnych prawie nigdy nie bywa kwestionowany.
5. Kwestionowanie autorytetów. Bezkompromisowość i radykalizm zachowań i postaw członków sekt wobec świata zewnętrznego i odrzuconych wartości. Kontestacyjny rodowód i charakter sekt opiera się na odrzucaniu istniejących hierarchii i autorytetów. Jedyną moc zachowują przyjęte i utrwalone przez grupę postacie wybranych proroków i świętych. Zasada selektywnej personifikacji jest przy tym instrumentem służącym utrzymaniu ortodoksyjności i deklarowanej prawowierności. W większości przypadków to co święte dominuje w sekcie nad tym co świeckie. Stąd bierze się także specyficzny moralitet niektórych sekt, który zakłada całkowite kwestionowanie prawomocności autorytetów i instytucji świeckich. W innych sektach lekceważenie prawa stanowionego, brak respektowania norm ustanowionych przez instytucje państwowe i obywatelskie, odmowy pełnienia określonych obowiązkowych czynności, w tym np. służby wojskowej, opierały się na prymacie religijnych zasad priorytetu zadań i obowiązków.
6. Wielkość sekt i grup kultowych. Nie jest to cecha istotna w sensie statystycznym czy demograficznym, lecz relacjonalnym. Sekty w zdecydowanej większości przypadków posiadają bowiem charakter grup mniejszościowych. Z natury rzeczy też opierają one swoją organizację na zasadzie prymatu poczucia wspólnotowości i dominacji więzi typu bezpośredniego. Przeważnie są to grupy małe, nawet w tych przypadkach, gdy wewnątrz sekty dochodzi do wyłonienia wielopoziomowych struktur i hierarchii. Niekiedy małe, pojedyncze sekty tworzą wspólny ruch lub grupę wyznaniową, z których nieliczne formalizują się i tworzą instytucje kościelne - nie zmienia jednakże faktu, iż w swojej pierwszej fazie są to grupy małe, posiadające wyraźny status mniejszości zarówno w łonie samej grupy wyznaniowej z której pochodzą jak i w szerszym kontekście społecznym. Stają się one miejscem atrakcyjnym dla strudzonych bezsensem egzystencji w konsumpcyjnym świecie. Sekta zastępuje jednostkom rodzinę. (uwspólnotowienie własności prywatnej, tworzenie wieloosobowych związków seksualnych wspólne wychowywanie dzieci)
Charakter członkostwa, polegający na dobrowolnym akcesie i świadomym wyborze przynależności do sekty oraz aprobacie wobec narzuconego jednostce rygoryzmu moralnego. Członkostwo w sekcie nie jest sprawą prostą i wiąże się często z zasadą ekskluzywności i jej elitarności. Misja ta odbierana jest przy tym jako pochodząca wprost od Boga i jako taka obwarowana jest całym zespołem zabiegów i misteriów inicjacyjnych. Wyborowi temu musi towarzyszyć pełna świadomość powołania religijnego, mistyczny i fanatyczny wręcz stosunek do stylu życia panującego wewnątrz sekty. Kandydatów skłania się z zasady do wstępnego nowicjatu, wystawia na okres próbny, poddaje różnorodnym treningom oraz presjom.
WYKŁAD II
FUNDAMENTALIZM I NEW AGE
Co to jest fundamentalizm, co to jest New Age, Aryan Identity Movement jako przykład ruchu fundamentalistycznego.
Fundamentalizm jest to rygorystyczne trzymanie się zasad i norm wyznaczonych przez daną religię (fundamentalizm religijny), doktrynę polityczną (fundamentalizm polityczny) lub ideologię (np. fundamentalizm "światopoglądu naukowego" w komunizmie). Zarzut fundamentalizmu, ze względu na pejoratywną wymowę tego określenia, często jest umyślnie wykorzystywany w mowie nienawiści w celu zdyskredytowania oponenta. Nazwanie kogoś mianem "fundamentalisty" we współczesnym społeczeństwie zwykle skutkuje przeniesieniem sporu ze sfery merytorycznej dyskusji na płaszczyznę emocjonalną. Takie działanie ma na celu skojarzenie z przeciwnikiem odczuć negatywnych, i tym samym ustawienie się po stronie przeważającej.
New Age - złożony i wielowymiarowy, alternatywny ruch kulturowy, zapoczątkowany w drugiej połowie XX wieku, wyrosły z przekonania, że ludzkość - pogrążona w głębokim kryzysie - znajduje się w punkcie zwrotnym pomiędzy dwiema epokami. jest to termin bardzo wieloznaczny, często będący etykietą służącą do oceny zjawisk (zachęcającej lub zniechęcającej), a nie do ich nazywania. Często służy także do prowadzenia walk ideologicznych.
Aryan Identity Movement jako przykład ruchu fundamentalistycznego
Ruch Tożsamości Ariańskiej
Ideologia politycznie - religijna skrajnie prawicowego nurtu protestanckiego
Zagrożenie demokracji i praw indywidualnych obywateli ze strony rządu amerykańskiego
Forma samoobrony: akty przemocy w życiu społecznym i politycznym
Liczba członków i sympatyków ok. 20 - 30 tys.
Składa się z wielu drobnych i niezależnych kongregacji, które skupiają się wokół przywódcy - pastora i akceptują jego interpretacje doktryny jako podstawę
Źródła tkwią w tradycji skrajnych tendencji protestantyzmu brytyjskiego i amerykańskiego
Swobodna interpretacja historii biblijnej
Adamici - Arianie, prawowici potomkowie, wykonujący wolę Bożą w dziejach świata, potomkowie Adama, prawdziwi Izraelici
Nie-Adamici - potomkowie grzesznego związku Ewy i Szatana, Żydzi
Pre-Admici - Afrykanie, Azjaci, Indianie, powstali w drodze ewolucji, przed stworzeniem Adama i Ewy
Zakaz mieszania rasowego (czystość rasowa)
Prawna i moralna aprobata wolności wyboru partnerów sprzyja degeneracji rasowej, kulturowej i religijnej
Wszystkie rasy ludzkie powstały z woli Boga, mimo że przeznaczone zostały do innych ról. Bóg przeznaczył poszczególne grupy ludzkie nie do życia wspólnego, ale w separacji
Biblia prezentuje wyłącznie genealogię pokolenia Adamowego, a więc rasy białej
Millenaryzm - walka między dobrem i złem, zwycięstwo przypadnie dzieciom Bożym, które stworzyły tysiącletnie Królestwo Boże na ziemi
Dni ostateczne poprzedzi wielka światowa wojna (budowanie arki jak Noe)
Krytycyzm i nieufność wobec polityki rządu amerykańskiego bez względu na partię
Bóg wybrał Stany Zjednoczone w celu wypełnienia misji przeobrażenia świata. Amerykanie zaczęli zapominać o tej misji
Konieczność przywrócenia supremacji białych i reprezentowania jej interesów przez rząd
Chrześcijańscy patrioci walczący z kabałą szatańską, która zdominowała wszystkie instytucje życia publicznego
Mieszanina mitologii starożytnego Egiptu, starogermańskiej i chrześcijańskiej
Popularność w rolniczych stanach południowych i centralnych
Dlaczego tolerowana? Wolność słowa i wyznania w Konstytucji St. Zjedn.
Cechy fundamentalizmu według I. Borowik i T. Doktora.
- Doktrynę przyjmuje się w jej najpierwotniejszej, nieskażonej i niezmiennej formie, na ogół odwołując się do literalnej interpretacji pism świętych danej religii
- Usankcjonowana autorytetem boskim i zawiera w sobie idealne rozwiązania wszelkich problemów indywidualnych, społecznych i globalnych
- Odpowiedź na kryzys wiary i moralności
- Rygoryzm moralny i doktrynalny - dążenie do ustalenia właściwego kierunku historii
- Program ten należy wprowadzić w życie środkami politycznymi
- Usiłuje oddziaływać na inne sfery życia, które w wyniku modernizacji zostały od niej oddzielone
- Media: teleewangelizm, Radio Matyja
- Stworzenie lobby parlamentarnego, którego celem jest utożsamienie zasad moralnych i reguł współżycia przyjmowanych przez doktrynę z zasadami ustrojowymi i prawnymi
- W obliczu spisku i zagrożenia posługiwanie się dualistyczną retoryką walki moralnej
- Wspólnota tworzy się na ogół jednocześnie wokół tożsamości religijnej i narodowej
- Obcy religijnie i narodowo stają się przedmiotem negatywnej stereotypizacji, uprzedzeń i dyskryminacji
- Liberalizm religijny - Biblia
- Partykularyzm religijny - podstawowe prawdy
- Ekskluzywizm religijny - swoboda w czerpaniu z nauk innych tradycji religijnych
Punitywny obraz Boga - Bóg karzący nas za nasze grzechy, cierpienie na świecie
Dlaczego ludzie uczestniczą w ruchach fundamentalistycznych?
Fundamentalizm religijny stanowi jedno ze zjawisk charakterystycznych dla współczesnego świata. Wydaje się, że consensus stworzony w okresie oświecenia polegający na rozdziale sfery świeckiej
od sakralnej coraz częściej poddawany jest pod dyskusję. Fundamentalizm wpisuje się w serię zjawisk charakterystycznych dla XX wieku, których wspólnym wyróżnikiem jest krytyka racjonalizmu i rozumu. Skoro racjonalistyczne uporządkowanie chaotyczności i zmienności świata przestaje być możliwe, to sferą, która wzbudza wyjątkowe zainteresowanie, staje się świat irracjonalny i transcendentny. Jak napisał U. Eco w swojej książce - Rakiem. Gorąca wojna i populizm mediów (2007) - mamy do czynienia z powrotem do okresu religijnych wojen i europejskich krucjat. W ruchach fundamentalistycznych widoczne są pewne mechanizmy obronne, które stanowią reakcję na zróżnicowanie ponowoczesności, złożoność świata wyborów. Są to przede wszystkim: autorytaryzm, elementy paranoi politycznej.
rynkowa teoria religii (Laurance Iannaccone)
Redefinicja powszechnie używanego pojęcia fundamentalizmu, odwołują się do wyróżników ideologicznych i organizacyjnych
Ideologia
Zaabsorbowanie erozją religii i jej rolą we współczesnym świecie
Selektywny wybór akceptowanych treści z tradycji i współczesności
Dualizm światopoglądowy
Absolutyzm i nieomylność objawienia
Millenaryzm lub mesjanizm
Organizacja
Uczestnictwo z wyboru
Wyraźne granice grupowe
Charyzmatyczne i autorytarne przywództwo
Normatywny rygoryzm zachowań
Zawężenie rozumienia fundamentalizmu do zjawiska sektorianizmu - odwołuje się do rygoryzmu w zakresie przekonań, moralności i stylu życia, zwiększa koszty uczestnictwa w grupie i powoduje jej stygmatyzację
Rekruci grup to osoby gorzej wykształcone, uboższe, mieszkające w okolicach mniej zurbanizowanych
Tendencje do wzrostu liczebności: kryzys ekonomiczny, wzrost ubóstwa
Grupy wymagają utrzymania wysokiego poziomu napięcia w relacjach z otoczeniem = wysokie koszty uczestnictwa
Eliminowanie gapiów, którzy nic nie wnoszą do grupy = mobilizacja, osoby religijnie zaangażowane
Zwarta społeczność zapewnia alternatywne formy opieki społecznej i samopomocy swoim uczestnikom
Dynamiczny rozwój tych grup
Wyższy poziom ortodoksji przekonań, częstotliwość praktyk, doświadczeń i poziomu religijności
nagrody i komponenty Rodney Stark, William Bainbridge
WYKŁAD III
RELIGIJNOŚĆ ALLA POLLACA
Obecność wspólnot wyznaniowych w Polsce przed II wojną światową i po 1945 r (najliczniejsze wyznania religijne)
Obecność wspólnot wyznaniowych w Polsce przed II wojną światową i po 1945r. (najliczniejsze wyznania religijne)
|
Przed |
Po |
Rzymskokatolickie |
63,8% |
65% |
Grekokatolickie |
11,2% |
10,4% |
Prawosławne |
10,5% |
11,9% |
Protestanckie |
10,5% |
9,8% |
Mojżeszowe |
3,7% |
2,3% |
Inne |
0,3% |
0,6% |
Znaczenie religii w życiu Polaków
Znaczenie religii w życiu Polaków
Deklarują się jako katolicy
Wysoko oceniają swoją religijność
Stanowi dość istotny element codziennego życia
W szerszym kontekście schodzi na dalszy plan
Osoby starsze, kobiety, niższy stopień edukacji, małe miejscowości
Ważniejsza dla osób o prawicowych poglądach politycznych
Czy w przypadku Polski teza sekularyzacja jest prawdziwa?
W ogólnej percepcji Polaków nie znajduje odzwierciedlenia teza o postępującym procesie sekularyzacji w sensie zmniejszenia znaczenia religii w życiu osobistym, rodzinnym, narodowym i ogólnoświatowym. Przekonani są oni raczej o stabilnej roli religii w tych wymiarach życia społecznego, a nawet o wzroście jej znaczenia, zwłaszcza w kontekście narodowym.
Społeczne uwarunkowania religijności Polaków
Wraz z rozpoczęciem przemian ustrojowych i z rozwojem gospodarki wolnorynkowej zaczęły narastać obawy o stan religijności Polaków oraz o przyszłość katolicyzmu w naszym kraju. W ostatnich latach nasiliły się one jeszcze bardziej w związku z integracją Polski z Unią Europejską. Jak jednak pokazują badania, realizowane nie tylko przez Centrum Badania Opinii Społecznej, obraz Polaka-katolika nie stał się − pomimo wielu przeobrażeń, jakie zaszły po 1989 roku − jedynie konstruktem historycznym. Wiara katolicka w dalszym ciągu stanowi ważny element autoidentyfikacji Polaków. Niezmiennie od wielu lat około 95% polskiego społeczeństwa uznaje się za katolików. Inne identyfikacje wyznaniowe wyrażane są jedynie sporadycznie. Znikomy jest również odsetek tych, którzy nie czują się związani z żadnym wyznaniem. Nie tylko jednak rodzaj wyznania jest charakterystycznym elementem tożsamości Polaków, ale również związane z nim zaangażowanie religijne. Religijność, jak się okazuje, jest jedną z naczelnych cech społecznie przypisywanych typowemu Polakowi - przeświadczenie takie wyraża aż 89% ankietowanych. Typowemu Europejczykowi zaś cechę tę przypisuje jedynie co czwarty dorosły Polak (25%). Przekonanie o religijności jako typowej cesze Polaków jest trwałe - od 1992 roku utrzymuje się na niemal identycznym poziomie. O sile polskiej religijności i jej dość trwałym umocowaniu w polskim społeczeństwie mogą świadczyć również opinie Polaków o skutkach akcesji naszego kraju do struktur Unii Europejskiej. Wbrew pesymistycznym scenariuszom, od początku integracji utrzymuje się w społeczeństwie opinia, że członkostwo w UE nie doprowadziło do znaczących zmian w dziedzinach konstytutywnych dla polskiej tożsamości narodowej - w tym religijności. Trzy czwarte badanych (74%) uważa, że integracja nie miała wpływu na religijność Polaków. Należy jednak zauważyć, że - choć wprawdzie nieznacznie - z roku na rok przybywa osób dostrzegających symptomy osłabiania się polskiej religijności3. W roku 2005 opinię taką wyrażało 4% ankietowanych, w 2006 już 8%, w 2007 - 14%, a w 2008 - 17%.