Konformizm i posłuszeństwo
Konformizm jest to zmiana zachowania wywołana rzeczywistym lub wyobrażonym wpływem innych ludzi.
Wpływ społeczny może być a) informacyjny oraz b) normatywny.
I. Poddajemy się informacyjnemu wpływowi innych ludzi a) w sytuacjach niejasnych, b) w sytuacjach kryzysowych lub c) gdy uważamy innych za ekspertów.
Przykłady: Eksperyment Sherifa z plamą światła w ciemnym pokoju (1936): „Dochodzono do wspólnego wyniku i każdy podporządkowywał się tej ocenie”. Im ważniejsza jest dla nas decyzja, tym bardziej kierujemy się informacjami i wskazówkami innych ludzi.
Emocje i zachowania mogą gwałtownie rozprzestrzeniać się w tłumie - zjawisko to nazywa się indukowaniem. Niekiedy prowadzi ono do psychozy tłumu. Przykład nauczycielki, która czuła zapach benzyny, mdłości i zawroty głowy… 170 osób odwieziono do szpitala. Inny przykład: „Wojna światów” nadawana przez radio. Nie wszyscy temu się poddali.
Sytuacja kryzysowa: Czujemy się przestraszeni i zagrożeni i nie wiemy jak się zachować. Wtedy robimy to, co inni, czasami ze skutkami tragicznymi - przykład żołnierzy z My Lai: Dezorientacja, błąd dowódcy, konformizm przyczyną wymordowania ok. 500 cywilów. Nie wszyscy temu się poddali…
Pomyłka ekspertów: przykład katastrofy Challengera (2003).
Potrzeba zadawania sobie dwóch pytań: 1) Czy inni ludzie wiedzą więcej niż ja o tym, co się dzieje?
2) Czy postępowanie innych jest zgodne z moim rozsądkiem i poczuciem dobra i zła?
II. Normatywny wpływ społeczny zachodzi wtedy, gdy akceptujemy normy społeczne (zachowania, wartości, postawy) niekoniecznie wskutek poznawczej dezorientacji, ale dlatego, że nie chcemy zwracać na siebie uwagi, ośmieszyć się, skazać na odrzucenie. Chcemy być lubiani i akceptowani przez grupę.
Eksperyment Salomona Ascha z linią o długości najbardziej zbliżonej do wzorcowej (1956). Podporządkowywano się ocenie grupy w około 30% z dwunastu prób, w których wspólnicy eksperymentatora podawali błędną odpowiedź. „Wydawało mi się, że na pewno mam rację, ale nie chciałem się wygłupić”.
Wariant kartkowy eksperymentu: uczestnicy nie musieli się obawiać, co pomyśli o nich grupa. 1,5 na 12 prób. W obu wariantach uczestnicy obawiali się uznania za niemądrych nawet wobec zupełnie nieznanych sobie osób. „Ludzie wiedzą, że nie postępują słusznie, ale robią to dlatego, że niecącą się czuć odmieńcami albo narazić się na śmieszność” (Aronson s. 220).
Przykłady dyskusyjnych norm społecznych:
„To, co uważano za atrakcyjność kobiecego ciała zmieniało się wyraźnie w ciągu XX wieku: od pełnych kształtów na początku wieku przez chude jak szpilka sylwetki kobiet z lat dwudziestych do nieco okrąglejszych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych i znów do bardzo szczupłych w latach sześćdziesiątych i później” (ib. s. 225).
Bożonarodzeniowe prezenty: przemoc obyczaju. (Wypowiedź prof. Senyszyn).
Propaganda: Zamierzone i systematyczne oddziaływanie na świadomość mas nie w celu podawania prawdy, lecz osiągania celów ideologicznych. Pytanie: Dlaczego nazistowska propaganda odniosła sukces?
Próba odpowiedzi: A) Była początkowo konstruktywna: „Praca i chleb dla każdego” w sytuacji wielkiego kryzysu gospodarczego. Fałsz potrzebuje elementu prawdy, by móc się rozprzestrzeniać. B) Wykorzystała inna propagandę: istniejący od stuleci antysemityzm w społeczeństwach europejskich. (Pytanie: Co może być psychospołeczną przyczyną antysemityzmu?). C) Sprzyjał jej podkład kolektywistycznej kultury niemieckiej, tzn. nastawionej na posłuszeństwo i porządek. (Pytanie: Czy ta postawa jest nadal aktualna?).
Do ludobójstw XX wieku - w Niemczech, Armenii, Rosji, Ruandzie, Kambodży, Bośni, Somalii - doprowadziła siła oddziaływania konformizmu, nie wypaczenia osobowości żołnierzym urzędników czy agitatorów. Eichmann nie był potworem, ale zwyczajnym urzędnikiem jak wielu innych, którzy robili to, co im nakazywano.
Skłonność do ślepego posłuszeństwa w połączeniu z potężnym naciskiem społecznym prowadzi do masowych zbrodni. Hannah Arendt w książce Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalności zła, 1963, twierdzi, że współpracownicy nazizmu nie byli "mordercami z natury", ale prostymi ludźmi, psychicznie normalnymi, często kochanymi ojcami rodzin. Słuchali rozkazów i sądzeni po wojnie nie rozumieli, dlaczego zarzuca się im lojalność uznawaną generalnie za cnotę.
Większość zbrodniarzy wojennych to nie psychopaci i sadyści, ale zwykli obywatele nie umiejący się oprzeć złożonym i bardzo silnym naciskom społecznym. Stąd waga osobistej odpowiedzialności. Fromm, Jaspers, Sołżenicyn…Minimum odpowiedzialności osobistej, możliwe do spełnienia dla każdego: Nie współdziałać!
Eksperymenty Stanleya Milgrama (1963, 1974, 1976) wykazały siłę posłuszeństwa autorytetowi. Badały pozornie skuteczność oddziaływania kary na proces uczenia się. „Przeciętnie najsilniejszy wstrząs miał siłę 360 voltów, a 62,5% przeszło całą skalę i zadało wstrząs 450 - voltowy”, mimo że „uczeń” błagał o litość…Pytanie: O czym to świadczy?
Na początku stosowanie się do normy było rozsądne a do konfliktu norm dochodziło się stopniowo. Rezultat samodzielnego stosowania siły wstrząsu… 2,5%. Połączone naciski społeczne działają podstępnie, osoba, która bierze na siebie pełną odpowiedzialnośc za popełniony czyn, rozpływa się…
Reasumując: Według psychologii społecznej na siłę nacisku społecznego zarówno w myśleniu, jak w postępowaniu składają się następujące elementy: 1) niejasność sytuacji, 2) nadmierne zaufanie do słuszności wzorców zbiorowych i sądów ekspertów, 3) propagandowa manipulacja informacyjna, 4) lęk przed zbiorową niechęcią i odrzuceniem, 5) stopniowalność zgubnych zachowań, 6) rozmywanie się odpowiedzialności w wysoko złożonym społeczeństwie, 7) nadmierna wartość przypisywana posłuszeństwu.
Cytat: „Dlaczego nie miałbyś sam zbadać? Ze wszystkich rodzajów śmierci najgorsza jest śmierć umysłu. Śmierć samego człowieka jest dopiero na drugim miejscu” - Konfucjusz, IV wiek p. n. e. ).
Pytania
Podaj definicję konformizmu i objaśnij różnicę między konformizmem informacyjnym i normatywnym.
Wymień 3 okoliczności, w których ludzie zwykli poddawać się społecznemu wpływowi informacyjnemu.
Co to jest „indukowanie” i „psychoza tłumu”?
Jak psychologia społeczna wyjaśnia masowe zbrodnie XX wieku?
Jakie czynniki powodują siłę informacyjnego i normatywnego nacisku społecznego?
Co to jest „banalność zła” według Hanny Arendt?
Co wykazały eksperymenty Sherifa, Ascha i Milgrama?
Zadanie: Przeczytaj w Wikipedii artykuł „nieposłuszeństwo obywatelskie”. Wymień jego cechy i podaj kilka przykładów historycznych.
3