JEDZENIE

• pokarm służący podtrzymywaniu życia

• czynność mająca na celu zaspokojenie podstawowej potrzeby biologicznej

Funkcje jedzenia:

1.biologiczne: jedzenie pozwala na podtrzymywanie życie, dostarcza siły i energii do podejmowania aktywności. Energia z pożywienie wydatkowana jest na:

• podtrzymanie podstawowych funkcji życiowych (podstawowa przemiana materii → podstawowe funkcje życiowe: praca układów oddechowego i krążenia, utrzymanie stałej ciepłoty ciała, budowa i odbudowa tkanek)

• przekształcanie składników pokarmowych w substancje, które wykorzystane zostaną w dalszych procesach metabolicznych

• pracę, aktywność fizyczną

• wytwarzanie ciepła

• wzrost organizmu

Podstawą rozwoju fizycznego jest zachowanie równowagi między ilością energii przyjmowanej a wykorzystywanej przez ustrój - odstępstwo → wycieńczenie organizmu / nadmierna waga

ośrodki głodu i sytości (podwzgórze) - sygnały, które są do nich przekazywane:

• motoryczne (rozszerzanie i kurczenie żołądka)

• metaboliczne (koncentracja we krwi m.in. glukozy)

• hormonalne (produkowane m.in. przez przewód pokarmowy i trzustkę substancje, które są zdolne oddziaływać na podwzgórze, np. insulina)

• termiczne (dzięki nim możliwe jest dostosowanie wielkości spożycia so aktualnych potrzeb energetycznych organizmu)

Na jeden z ośrodków (głodu lub sytości) działają one hamująco, drugi pobudzają.

Dla współczesnego człowieka w krajach wysoko rozwiniętych uczucie głodu rzadko stanowi główny motyw sięgania po pokarm, decydują o tym przyzwyczajenia i nawyki. Człowiek jest w stanie kontrolować swój głód, jeżeli np. religia zabrania sięgania po określonego rodzaju pokarmy. Współczesna nauka pozwala dokładnie określić potrzeby organizmu w zależności od płci, wieku i aktywności → normy żywieniowe, zasady racjonalnego odżywiania.

Nieprawidłowe odżywianie → miażdżyca, otyłość, cukrzyca

Niedobór pokarmów → pelagra, krzywica, beri - beri, gnilec, zaburzenia we wzroście niemowląt i dzieci, pewne typy wola, niedokrwistości

2. Funkcje psychospołeczne

koncentracja na potrzebach fizjologicznych uniemożliwia aktywność poznawczą czy twórczą - bez zaspokojenia głodu taka aktywność jest niemożliwa

czynność jedzenia w znacznym stopniu zaspokaja potrzeby psychiczne człowieka: pragnienie miłości, bezpieczeństwa, aprobaty, aktywności (jedzenie z nudy), pomaga w radzeniu sobie z przykrymi emocjami, napięciami i stresem, może być formą wyrażania szacunku, sympatii, miłości

• jedzenie jako forma okazywania i doznawania uczuć - przygotowywanie posiłków → miłość i opieka, szacunek, wdzięczność → uroczysta kolacja, otoczenie troską chorego → zanoszenie owoców do szpitala; matki mające kłopot z wyrażaniem uczuć, matki ambiwalentne, nadopiekuńcze → przekarmianie

• jedzenie jako pocieszacz - słodycze stymulują wydzielanie serotoniny podwzgórzowej → poprawa samopoczucia; czynność jedzenia pozwala na przywrócenie równowagi emocjonalnej i podwyższenie nastroju
  głód fizjologiczny - zapotrzebowanie organizmu
  głód psychologiczny - potrzeba natychmiastowej poprawy samopoczucia → za właściowści jedzenia odpowiada też proces uczenia się (pocieszanie dziecka słodyczami prowadzi do skojarzenia słodycze = miłośc rodziców = ulga w cierpieniu. W dorosłym życiu może to prowadzić do „zajadania” problemów)

• jedzenie jako reduktor napięcia - jedzenie jako środek uspokajający w sytuacjach napięcia, stresu, rozładowanie emocji pozytywnych i negatywnych, sposób na nudę

• jedzenie jako forma wyrażania emocji - wyrażenia metaforyczne „głód uczuć”, „słodka zemsta” itp.

• jedzenie jako wyraz lęku przed rozwojem i odpowiedzialnością - osłabienie ciała pozwala na odsunięcie od siebie wymagań zewnętrznych i wewnętrznych, wyzwala w otoczeniu postawę opiekuńczą

• jedzenie jako nagroda lub kara - nagradzanie dzieci słodyczami, samokaranie - odmawianie sobie zjedzenia posiłku, odmawianie zjedzenia posiłku przygotowanego przez kogoś - komunikacja niezadowolenia, rozczarowania względem tej osoby

• jedzenie/ niejedzenie jako sposób zdobycia kontroli - kontrolowanie wagi ciala może być jedynym obszarem wyrażania swojej autonomii, przyjmowanie lub odmawiwanie przyjmowania posiłków może być też przejawem kontroli jednego członka systemu nad drugim, przygotowywanie posiłków - daje poczucie władzy

• jedzenie jako element sztuki uwodzenia

• jedzenie jako sposób zatrzymania partnera przy sobie - okazywanie mu troski i uczucia przez przyrządzanie posiłków, z drugiej strony nadmierne karmienie prowadzi do nadwagi - mniejsze ryzyko zdrady

• jedzenie jako substytut więzi - kompensuje uczucie osamotnienia

• jedzenie jako sposób zaspokojenia potrzeb seksualnych - objadanie się świadczy o fiksacji na oralnym stadium rozwoju psychoseksualnego wg Freuda, jedzenie jest czynnością intymną bardziej niż akt seksualny - przyjmujemy do ciała coś pochodzącego z zewnątrz, co wnika do każdej komórki ciała

• jedzenie jako sposób na uniknięcie kontaktów seksualnych - czynienie swego ciala nieatrakcyjnym może być sposobem zniechęcania partnera do współżycia

Jedne z tych funkcji dotyczą przeżyć wewnętrznych człowieka, inne relacji z innymi ludźmi - odżywanie jest formą komunikowania swoich odczuć, stanów wewnętrznych, postaw. Do patologii dochodzi, gdy jedzenie staje się jednym sposobem radzenia sobie z emocjami .

Pierwsza ludzka więź powstaje na bazie karmienia, większość pozabiologicznych znaczeń zostaje przekazana w dzieciństwie, na drodze społecznego uczenia się, są elementem tradycji (dzielenie opłatkiem, goszczenie osób)

3. Funkcje kulturowe

• rozwój cywilizacji rozwojem sposobów uzyskiwania jedzenia

• troska o pożywnie motywem zawiązywania wspólnot plemiennych

• jedzenie traktowane jako dar Boży w różnych religiach

• potrawy świąteczne mające symbolikę (jajko, chleb)

• post jako wyraz pobożności - zerwanie więzi z światem materialnym, łakomstwo grzechem głównym

• ambiwalencja współczesnej kultury zachodniej (media): z jednej strony kult piękna - jedzenie jako zagrożenie, niebezpieczna przyjemność za którą trzeba płacić wyrzeczeniami, poczuciem winy, z drugiej strony komunikaty „jedz” - jedzenie jest tanie, jest go dużo, poprawi ci nastrój

• każda kultura może mieć inne pojęcie pokarmu jadalnego i niejadalnego - niejadalność wynikająca z zakazu religijnego lub przypisywaniu świętości zwierzętom (święte krowy w Indiach), zakaz konsumpcji mięsa zwierząt drapieżnych, kultura przesądza o tym, które części rośliny czy zwierzęcia są jadalne, reguluje przepisy dot, przyrządzania posiłków

• ceremoniał związany z jedzeniem - przepisy, przyprawy, ozdoby stołu,wymiar intelektualny zw z biesiadami, ucztami - warstwy wyższe

• obfitość kształtów utożsamiana ze szczęściem - warstwy niskie, biedne

• kuchnia częścią tożsamości zbiorowej - tradycyjne potrawy, kuchnie narodowe

• przenikanie się kultur - mieszanie się zwyczajów kulinarnych, nowe produkty spożywcze (np. kolonizatorzy przywieźli do Europy pomidory, ziemniaki)

• mcdonaldyzacja życia - kultura fast food

• kosmopolityzm żywieniowy - niektóre produkty można zamówić niezależnie od miejsca na świecie

Konieczność odżywiania uzmysławia przynależność człowieka do świata przyrody, ale też jego zdolność do przekraczania tego świata przez nadawanie odżywianiu wymiaru wspólnotowego i symbolicznego.

Funkcje

• biologiczne - utrzymywanie organizmu przy życiu

• psychologiczne - zaspokajanie różnych potrzeb

• światopoglądowe - dobór pokarmów i sposób przygotowania jako wyraz poglądów (wegetarianizm) lub wierzeń religijnych

• społeczne - nawiązywanie i podtrzymywanie relacji międzyludzkich

• kulturowe - zdobywanie pożywienia jako cel poruszający rozwój cywilizacji; sztuka kulinarna; estetyka jedzenia

• ekonomiczne - produkt przeznaczony do reklamy, sprzedaży i konsumpcji.

UZALEŻNIENIE

DSM - IV:

zaburzenia odżywiania: zespoły anorexia nervosa, bulimia nervosa

zaburzenia odżywiania nieklasyfikowane inaczej, m.in. zespół gwałtownego objadania się, otyłość, ortoreksja

Uzależnienie od czynności związanych z jedzeniem może dotyczyć nieprawidłowości w zakresie:

• sposobu przyjmowania pokarmu

• ilości spożywanego pokarmu

• częstości przyjmowania posiłków

• wyboru pożywienia (aspekt jakościowy)

• treści przeżyć związanych z jedzeniem

Anoreksja psychiczna:

• określenie anoreksja oznacza brak łaknienia (an - pozbawienie, orexis - apetyt)

• istota anoreksji - nadmierna utrata wagi ciała celowo wywołana i podtrzymywana przez osobę chorą

• masa ciała spada poniżej 85% wagi należnej dla płci, wieku i wzrostu

• osoba uważa siebie wciąż za zbyt grubą i odczuwa silny lęk przed przytyciem

• cechą osoby nie jest chęć bycia szczupłym, lecz dążenie do bycia jeszcze szczuplejszym

• przebieg choroby

1. najczęściej rozpoczyna się od odchudzania - zw z krytyczną uwagą na temat wyglądu wypowiedzianą przez kogoś z otoczenia, chęcią utożsamienia się z sławną modelką, aktorką stosującą dietę, presją środowiska

2. redukcja wagi jest wzmacniana przez komentarze dot. poprawy wyglądu („jak schudłaś, ładnie teraz wyglądasz”), nagrodą jest też poczucie kontroli nad własnym ciałem

3. granica bezpiecznego odchudzania się zostaje przekroczona niezauważalnie dla osoby odchudzającej się i otoczenia - zazwyczaj ubiera się w obszerne ubrania

4. osoba uważa, że powinna zrzucić jeszcze kilka kg

5. gdy rodzina zauważa reaguje niepokojem, zachęca do jedzenia, kontroluje ilość pokarmu, zmusza do jedzenia więcej (nieskuteczne, bo nawyki osoby są utrwalone i czerpie ona korzyści psychiczne z takiego zachowania) → konflikty z rodziną → aby ich uniknąć: ukrywanie jedzenia, potajemne wyrzucanie, udawanie, że jedzenie sprawia przyjemność

• charakterystyczne zachowania:

• angażowanie się w sprawy kulinarne, gotowanie → osoba chora nie je z innymi, tłumaczy się, że najadła się podczas gotowania

• interesowanie się wartością kaloryczną, zasadami zdrowego odżywiania

• rytuały dot. przygotowania posiłków i jedzenia

• staranny dobór spożywanych produktów

• jedzenie w samotności

• inne objawy

• intensywne ćwiczenia gimnastyczne - są długie i częste, kosztem innych zajęć

• stosowanie środków przeczyszczających i odwadniających

• prowokowanie wymiotów

• Przeżycia psychiczne osoby:

• początkowe stadium - nastrój euforyczny, pozytywny obraz siebie wynikający z poczucia siły i władzy,

• postępujące wyczerpywanie substancji odżywczych powoduje przejście w drażliwość, stany depresyjne, przygnębienie

• Mimo wyniszczenia chorobą osoby są bardzo aktywne, dążą do perfekcyjnego wykonywania obowiązków, są ambitne, obowiązkowe, pracowite, zdolne

• Namówienie osoby na wizytę u lekarza jest trudne, bo zaprzecza ona występowaniu zaburzeń w jedzeniu.

• „Pułapka anoreksji” polega na tym, że głodowanie jest wzmacniane przez:

• przeżywanie satysfakcji i sukcesu zw z utratą wagi

• silny lęk przez przytyciem, nie mija nawet gdy następuje spadek wagi

• spożywanie większych porcji powoduje ból i obciążenia w układzie pokarmowym

Kryteria występowania anorexia nervosa wg DSM IV

1. odmowa utrzymania ciężaru ciała na lub powyżej granicy wagi minimalnej dla wieku i wzrostu (np. odchudzanie w celu zachowania ciężaru ciała o 15% niższego niż przewidywany lub nieprzybieranie na wadze w okresie wzrostu powodujące, że ciężar ciała jest o 15% niższy niż powinien)

2. intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością mimo utrzymującej się niedowagi

3. zaburzenia sposobu doświadczniania własnej wagi i kształtu, ich nadmierny wpływ na samoocenę, zaprzeczanie znaczeniu nisskiej masy ciała

4. u kobiet dojrzałych płciowo zatrzymanie menstruacji, tzn. nieobecność przynajmniej 3 kolejnych cykli menstruacyjnych

• 2 typy anoreksji

• „ograniczający” (niebulimiczny)

• „żarłoczno - wydalający” - w trakcie dochodzi do regularnych epizodów niekontrolowanego objadanie się lub zachowań „wydalających” (wymioty, środki przeczyszczające, diuretyki)

• diagnoza wymaga wykluczenia innych chorób objawiających się spadkiem masy ciała:

• choroby systemowe z takimi objawami - nieżyty żołądka i jelit, choroba wrzodowa, zapalenie wątroby, mononukleoza, mukowiscydoza, nowotwory

• schorzenia organiczne podwzgórza i przysadki

• choroby degeneracyjne układu nerwowego

• zaburzenia psychiczne mogące stanowić przyczynę spadku wagi

• depresja endogenna

• schizofrenia

• zespoły czynnościowe z kręgu nerwic

• narkomania (szczególnie zw z amfetaminą)

• Rodzice powinni zwrócić uwagę na:

• zmiany w wyglądzie

• nadmierny spadek masy ciała

• wypadanie włosów, ich suchość, łamliwość

• meszek na skórze

• „twarz wiewiórki” - wywołany przez obrzęk gruczołów ślinowych; uszy mocniej odstają od głowy, twarz w okolicach kości policzkowych wygląda pucołowato

• postawa osoby w stosunku do jedzenia

• nadmierne zainteresowanie kwestią wagi, diet, jedzenia

• odmawianie uczestnictwa we wspólnych posiłkach przez tłumaczenie się brakiem apetytu

• częste ważenie się

• stwierdzenia „jestem gruba” mimo widocznej nadmiernej szczupłości

• okresowe odmawianie jedzenia

• częste wykonywanie ćwiczeń fizycznych

• zażywanie środków odwodniających i przeczyszczających

• inne zmiany wskazujące na zaburzenia w funkcjonowaniu spowodowane niedożywieniem

• skargi na uczucie zimna, zawroty głowy, omdlenia, na bóle brzucha, zaparcia i wzdęcia, zatrzymanie miesiączki

Anoreksja jako zespół uzależnienia od czynności związanych z jedzeniem

Kryteria uzależnienia	Zachowanie
Silna potrzeba podejmowania określonych zachowań	Przymus drastycznego ograniczania spożywanych pokarmów przymus podejmowania czynności w celu spadku wagi
Tolerancja	Ciągłe obniżanie progu wagowego - „wagi idealnej” zmniejszanie ilości przyjmowanego pokarmu
Objawy odstawienia	Złe samopoczucie fizyczne i psychiczne po zwiększeniu ilości zjadanego pokarmu
Utrata kontroli nad zachowaniem zw z odżywianiem się	Niemożność powstrzymania się od redukcji masy ciała utrata zdolności do odróżnienia diety racjonalnej od zachowań destrukcyjnych przekroczenie granicy odchudzania bezpiecznego dla zdrowia
Odczuwanie potrzeby zaprzestania podejmowania określonych czynności	Stosowanie mechanizmu zaprzeczania chorobie, brak poczucia konieczności zmiany po uświadomieniu sobie zagrożeń dla zdrowia nieskuteczne próby powrotu do „normalnego” jedzenia
Większa część czasu poświęcana na czynności zw z jedzeniem	Obsesyjne myślenie o wadze ciała i jedzeniu rytuały zw z jedzeniem planowanie i organizowanie posiłków dla rodziny poświęcanie czasu na ćwiczenia i inne sposoby redukowania wagi
Porzucenie lub ograniczenie innych aktywności	Początkowo dobre funkcjonowanie w rolach zawodowych, tendencja do perfekcji na skutek zaburzeń somatycznych stopniowa utrata zdolności do podejmowania i wypełniania zadań i obowiązków
Kontynuacja zachowań mimo świadomości szkód	Osoba kontynuuje zachowania nastawione na redukcję masy ciała mimo świadomości szkód psychicznych, somatycznych, społecznych

BULIMIA (bulimis - wilczy głód)

• zaburzenia sposobu przyjmowania pokarmu, ilości i treści przeżyć towarzyszących temu

• istotę bulimii stanowi cykliczne napadowe objadanie się i następujące po nim dążenie do przeciwdziałania przyrostowi wagi poprzez zastosowanie zachowań kompensacyjnych, m.in. prowokowanie wymiotów (UWAGA - wymioty nie są konieczne do zdiagnozowania bulimii), stosowanie środków przeczyszczających, odwadniających, okresowych głodówek,intensywnych ćwiczeń fizycznych

• epizody objadania z zach, kompensacyjnymi muszą występować przynajmniej 2 razy w tygodniu przez okres co najmniej 3 miesiący

• cykl zachowań

OGRANICZANIE JEDZENIA





SYGNAŁ WYZWALAJĄCY

(np. obecność lub wyobrażenie jedzenia)




POSZUKIWANIE JEDZENIA

NAPADOWE OBJADANIE SIĘ




ZACHOWANIA KOMPENSACYJNE

• bulimia występuje u osób, które próbowały kontrolować wagę stosując różne diety.

• Kluczowym momentem rozwoju choroby jest odkrycie, że istnieją sposoby dające możliwość nieograniczonego jedzenia bez przybrania na wadze

• produkty jedzone w trakcie napadu różnią się od zazwyczaj spożywanych - są bogate w tłuszcz i węglowodany

• wartość kaloryczna żywności zjedzonej podczas jednego napadu to od kilku do kilkunasty tysięcy kalorii

• zanim dojdzie do gwałtownego objadania się osoba gromadzi żywność, w trakcie napadu występuje brak kontroli, osoba wpada w trans jedzeniowy - niemożność zaprzestania jedzenia i powstrzymania się przed wymiotami po. Dopiero wykonanie całego ciągu czynności umożliwia wyjście z transu i wyzwala przeżywanie uczuć obrzydzenia do siebie, wstrętu i winy, nienawiści. Składa sobie obietnice „nigdy więcej” i przywraca kontrolę wagi za pomocą ścisłej diety

• podjadanie - forma bulimii - jedzenie niewielkich ilości na przestrzeni n. kilku godzin

• trwanie w syklu bulimicznym staje się podstawowym sposobem regulacji uczuciowej

• różnice z anoreksją:

• osoby mają świadomość zaburzeń,

• waga waha się w okolicach normy

• często są dodatkowo uzależnieni od substancji psychoaktywnych i mają skłonności do zachowań ryzykownych

kryteria diagnostyczne:

1. powtarzające się epizody gwałtownego objadania się, charakteryzujące się:

• jedzeniem w krótkim czasie ilości jedzenia, która dla większości ludzi jest zdecydowanie za duża by zjeść ją w tym czasie i podobnych okolicznościach

• poczuciem braku kontroli nad jedzeniem w trakcie epizodu

• stosowaniem nawracających nieprawidłowych zachowań kompensacyjnych służących zapobieżeniu wzrostowi wagi ciała, takich jak:

• prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych, lewatyw i innych, poszczenie, intensywne ćwiczenia fizyczne

• epizody objadania się i nieprawidłowe zachowania kompensacyjne występują przeciętnie dwa razy na tydzień przez 3 miesiące

• samoocena jest wyznaczona głównie przez kształt i wagę ciała

• zaburzenie nie występuje w przebiegu anorexia nervosa

• dwa typy zaburzenia:

• przeczyszczający - zach. kompensacyjne to wymioty, środki przeczyszczające, odwodniające

• nieprzeczyszczający - poszczenie, intensywne ćwiczenia bez zachowań przeczyszczających

• zmiany w wyglądzie osoby: przekrwione oczy, powiększone ślinianki, otarcia na grzbietach dłoni (w związku z prowokowaniem wymiotów), obrzęki stóp, dłoni, twarzy

Bulimia jako zespół uzależnienia

Kryteria uzależnienia
Silna potrzeba podejmowania określonych zachowań	Przymus napadowego objadania się przymus zachowań redukujących masę ciała
Tolerancja	Zwiększanie częstotliwości napadów nasilanie zabiegów kompensacyjnych
Objawy odstawienia	Uczucie ciężaru i bólu żołądka po posiłku przy chęci powstrzymania się od wymiotów
Utrata kontroli nad zachowaniem zw z odżywianiem się	Utrata kontroli nad ilością i jakością przyjmowanych w trakcie napadu pokarmów
Odczuwanie potrzeby zaprzestania podejmowania określonych czynności	Występuje świadomośc choroby próbu kontroli nad posiłkami prowadzą do nasilenia zaburzeń
Większa część czasu poświęcana na czynności zw z jedzeniem	Obsesyjne myślenie o wadze i jedzeniu organizowanie napadu objadania oddawanie się czynności jedzenia czas poświęcony na zabiegi kompensacyjne
Porzucenie lub ograniczenie innych aktywności	Zaniedbywanie obowiązków absencja w pracy na skutek złego samopoczucia po epizodzie objadania
Kontynuacja zachowań mimo świadomości szkód	Osoba kontynuuje zachowania nastawione na redukcję masy ciała mimo świadomości szkód psychicznych, somatycznych, społecznych

ZABURZENIA ODŻYWANIA NIEZAKWALIFIKOWANE INACZEJ

nie spełniają kryteriów żadnego z specyficznych zaburzeń jedzenia

1. zespół gwałtownego objadania się - zachowanie takie jak przy bulimii, ale brak zachowań kompensacyjnych; jedzenie w celu zredukowania napięcia

2. ustne wydalanie - duże ilości pokarmu są regularnie żute i wypluwane bez połykania

4. zespół jedzenia nocnego - nieodparta potrzeba jedzenia w nocy, jedzenie odbywa się w stanie półprzytomności

5. wilczy apetyt na słodycze - ataki nieodpartej ochoty na słodycze (najczęściej dot. osób pobudliwych i niespokojnych)

6. odżywianie się przez podjadanie, chrupanie, inaczej „chaos, anarchia żywieniowa” - rezygnacja z planowych, wspólnych posiłków na rzecz jedzenia małych porcji w krótkim czasie produktów nie wymagających przygotowania.

OTYŁOŚĆ

• stan patologicznego zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej w organizmie

• sposoby określania normy wagowej - zawsze w odniesieniu do wzrostu:

• normy opracowane przez Metropolitan Life Insuriance Company - należna waga to ta, przy której jest najmniejsza umieralność

• wskaźnik masy ciała BMI = masa rzeczywista w kg/wzrost w cm² + normy

• wskaźnik WHR = obwód w talii w cm/obwód w biodrach (cm) + normy

• za ryzyko powikłań zdrowotnych bardziej odpowiedzialny jest rozkład tkanki tłuszczowej niż jej nadmiar - możliwośc określenia przez WHR - im wyższy wskaźnik tym wyższe ryzyko powikłań

• zawartość tłuszczu w organizmie - techniki antropometryczne - pomiar grubości fałdu skórno - tłuszczowego

• nadwaga =/= otyłość, np. ciężarowcy - zwiększenie masy ciała wynika z rozrostu tkanki mięśniowej

• rodzaje otyłości:

• rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w organizmie:

• o. udowo - pośladkowa (typu gruszka); częstsza u kobiet

• o. brzuszna (typu jabłko) - poważniejsze następstwa zdrowotne - zwiększa częstośc występowania choroby niedokrwiennej serca, hiperlipidemii, cukrzycy typu II, nadciśnienia tętniczego; częstsza u mężczyzn

• etiologia otyłości

• o. pierwotna - spowodowana przez czynniki genetyczne, spożywanie zbyt wielu pokarmów, siedzący styl życia

• o. wtórna - skutek zaburzeń endokrynologicznych, schorzeń układu nerwowego

• natężenie otyłości wyznaczone na podstawie wskaźnika BMI - 3 stopnie otyłości od najmniejszej do ekstremalnej

Otyłość jako zespół uzależnienia

Kryteria uzależnienia	Zachowanie
Silna potrzeba podejmowania określonych zachowań	Przymus objadania się, niemożność powstrzymania od jedzenia produktów wysokokalorycznych
Tolerancja	Zwiększanie ilości i kaloryczności posiłków nasilenie napadów żarłoczności
Objawy odstawienia	Ograniczenie lub powstrzymanie się od jedzenia powoduje uczucie głodu, bóle żołądka, zmęczenie, niepokój, napięcie, rozdrażnienie, depresję
Utrata kontroli nad zachowaniem zw z odżywianiem się	Utrata kontroli nad ilością i jakością zjadanych pokarmów
Odczuwanie potrzeby zaprzestania podejmowania określonych czynności	Świadomość istnienia zaburzenia podejmowanie prób odchudzania się i kontroli nad ilością i jakością zjadanych pokarmów, które najczęściej prowadzi paradoksalnie do zwiększenia masy ciała
Większa część czasu poświęcana na czynności zw z jedzeniem	Częste myślenie o jedzeniu planowanie i organizowanie posiłków, gromadzenie zapasów oddawanie się czynności jedzenia
Porzucenie lub ograniczenie innych aktywności	Zaniedbywanie obowiązków, gorsza efektywność ze względu na męczliwość absencje w pracy ze względu na konieczność leczenia schorzeń - skutków otyłości
Kontynuacja zachowań mimo świadomości szkód	Osoba kontynuuje zachowania prowadzące do wzrostu masy ciała mimo świadomości szkód psychicznych, somatycznych, społecznych

ORTHOREXIA NERVOSA, jedzenie korektywne

• obsesja na punkcie zdrowego odżywiania - skrajne i sztywne dokonywanie podziału na jedzenie dobre i złe

• dobre - produkty nisko przetworzone, naturalne, bez konserwantów i innych dodatków, kupowane u producenta, w specjalnych sklepach

• złe - każde, które nie spełnia wymagań

• zdrowe odżywianie jest sprawą najważniejszą w życiu, na dalszy plan schodzi rodzina i praca

• myślenie, ze przyjęty sposób odżywiania jest kluczem do szczęścia i receptą na problemy, przestrzeganie diety doprowadza do pozytywnej samooceny i poczucia wyższości

ROZPOWSZECHNIENIE ZABURZEŃ:

1. Anoreksja i bulimia:

• anoreksja 0,8 - 1% dziewcząt poniżej 18 r. ż. / inne opr: <1% kobiet 15 - 30 lat

• bulimia 2% kobiet 15 - 30 lat

• 90 - 95% zachorowań wśród kobiet

• związek zaburzeń z zawodami, w których ważny jest wygląd i waga, zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet

• zespoły uwarunkowane kulturowo - występują w krajach wysoko rozwiniętych, dot. białych kobiet

2. Nadwaga i otyłość

• od 1997 epidemia światowa wg WHO

• co druga osoba w Polsce ma nadwagę lub cierpi na otyłość

• przewaga kobiet otyłych i mężczyzn z nadwagą

• otyłość częstsza wśród osób o niskim statusie ekonomicznym, odsetek osób otyłych wzrasta z wiekiem.

CZYNNIKI UZALEŻNIENIA OD ODŻYWIANIA SIĘ

Wieloczynnikowy model w etiologii zaburzeń odżywiania: rozpatrywanie zaburzeń odżywiania na płaszczyznach:

a) biologicznej;

b) indywidualnej;

c) rodzinnej;

d) społeczno-kulturowej.

1. Uwarunkowania anoreksji i bulimii

a) płaszczyzna biologiczna: uwarunkowania genetyczne, wrodzone zaburzenia funkcjonowaniu podwzgórza i przysadki, zmiany organiczne w układzie nerwowym, zaburzenia w działaniu transmiterów mózgowych w ośrodku głodu i sytości; współwystępowanie bulimii i depresji.

b) płaszczyzna indywidualna:

ANOREKSJA:

niektórzy badacze uważają, że podłożem anoreksji są zaburzenia osobowości, a zaburzenia odżywiania są do nich wtórne. Obraz osobowościowy anorektyka:

• nierealistyczny obraz siebie;

• trudności z rozpoznawaniem bodźców płynących z ciała;

• brak poczucia efektywności własnego działania;

• perfekcjonizm (obsesyjny)

• przywiązywanie dużej wagi do osiągania wyników;

• nadmierny samokrytycyzm, negatywne ustosunkowanie do siebie;

• potrzeba sukcesu i kontroli (nadmierna);

• trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych;

• chwiejność emocjonalna;

• tendencje depresyjne.

Psychoanaliza: osoba dojrzewająca przeżywa konflikt: DĄŻENIE -UNIKANIE (dążenie do połączenia się z matką, by uzyskać poczucie bezpieczeństwa, ale unika tego połączenia z obawy przed utratą własnej indywidualności). Reakcja na ten konflikt: agresja skierowana do własnego ciała jak i do matki; niedojrzałe mech. Obronne: regresja do sposobów zachowania charakterystycznych dla wcześniejszych faz rozwojowych. W zależności od tego, jak głęboko osoba się cofnie, wyróżniamy kilka obrazów anoreksji:

1) powrót do fazy LATENTNEJ (podporządkowanie i bierność wobec matki, odrzucenie własnego ciała. Identyfikacja z matką, odmowa jedzenia: wyrazem buntu poszukiwanie własnej odrębności, podkreślenia swej autonomii)

2) powrót do fazy EDYPALNEJ (zazdrość o rodzeństwo, wrogość do matki. Konwersja problemu. Odmowa jedzenia to próba odzyskania matki i stłumienia własnych pragnień seksualnych - agresja wobec własnego ciała ma zahamować r-j seksualny)

3) powrót do fazy ANALNEJ (Sadomasochizm. Odmowa jedzenia: wyrazem destrukcji)

4) powrót do fazy ORALNEJ (identyfikacja projekcyjna z matką. Odmowa jedzenia wyrazem destrukcji i odmowną odpowiedzią na relację z matką)

Psychologia poznawczo-behawioralna: zaburzenia odżywiania - rezultat społ. uczenia się w połączeniu z biologicznymi predyspozycjami.

• Splot negatywnych i pozytywnych wzmocnień (np. kontrola nad ciałem, obawa przed utratą tej kontroli)

• Specyficzne przekonania nt. własnej osoby, przyszłości i środowiska (dotyczą: wagi, wzrostu ciała; przemiany materii; objadania się i poczucia winy; samooceny)

• Zaburzona percepcja własnego ciała i bodźców z niego płynących.

• Zniekształcenia poznawcze: selektywne spostrzegani i myślenie, rozumowanie wg zasady „wszystko albo nic”

• Niewłaściwe nawyki żywieniowe.

BULIMIA

Odróżnia ją od anoreksji:

Świadomość zaburzenia, braku kontroli; brak poczucia sukcesu spowodowany nasilaniem się zachowań impulsywnych (np.jedzenia).

Psychoanaliza: 2 typy bulimii:

1.bulimia + depresja i poczucie winy = jedzenie ku zmniejszeniu napięcia psychicznego

2. bulimia + osobowość chwiejna emocjonalnie typu borderline i zahamowanie r-ju = jedzenie ku zachowaniu granicy między Ja a światem

Psychologia poznawczo-behawioralna:

• sprzężenie zwrotne: środowisko - dieta - głód - niemożność opanowania głodu;

• brak pozytywnych modeli odżywiania się;

• sztywność emocjonalna.

• JEDZENIE - sposób radzenia sobie ze stresem; WYMIOTY - redukcja lęku.

c) płaszczyzna rodzinna

ANOREKSJA: Rola systemu rodzinnego: SPRZYJA on powstawaniu objawów zaburzeń i PODTRZYMUJE objawy choroby (oczywiście wtedy, kiedy system jest w pewien sposób zaburzony).

• Przedłużająca się zależność dziecka od rodziców

• Nadopiekuńczość, sztywność, usidlanie, brak umiejętności rozw. Konfliktów, nadmierna koncentracja na stanie zdrowia dziecka.

• Zatarcie granic wewnętrznych, indywidualnych, brak hierarchii (-> niejasne role): zanik prywatności i wikłanie dziecka w sprawy innych -> trudności w określeniu własnej tożsamości. Jedyny obszarem wolności dla anorektyka: przestrzeń własnego ciała!!! Nad nim stara się sprawować kontrolę.

Zmiany w wyglądzie/zachowaniu osoby (anorektyka) -> sygnał dla innych członków rodziny, aby sprawować nad tą słabą osobą jeszcze większą kontrolę -> podtrzymani i nasilenie objawów zaburzenia (PRZYCZYNOWOŚĆ CYRKULARNA)

BULIMIA: podobne rodziny do rodzin z anorektykiem; w przeciwieństwie jednak do rodziny z anorektykiem: sposób rozwiązywania konfliktów jest BURZLIWY.

3 typy rodzin osoby z bulimią: perfekcyjne, chaotyczne, nadopiekuńcze.

d) płaszczyzna społeczno-kulturowa

Adolescencja: wiek burzliwych przemian w sferze biologicznej, psych, społecznej.

Od szczupłości zależy atrakcyjność interpersonalna.

Coraz częściej tożsamość określana jest przez pryzmat ciała.

Przekonanie że: szczupła sylwetka = silna wola = np. lepsze perspektywy na dobra pracę, bo jest „wytrzymała”.

Społeczeństwo „wymaga” aby kobita dbała o swoje ciało, inwestowała je. Wygląd kobiety ma znaczenie przy znalezieniu męża, pracy.

Nowe środki na rynku, tzw. „poprawiacze” sylwetki - bulimia u kobiet po eksperymentowaniu z nimi.

2. Uwarunkowania otyłości

OTYŁOŚĆ <- gdy dostarczamy więcej energii w pożywieniu organizmowi niż on jej potrzebuje do życia; niż jej zużywamy

Nadmiar energii dostarczonej magazynuje się w tkance tłuszczowej („spichlerzu ustrojowym”). W momencie niedoboru pokarmu - zmagazynowana energia jest uwalniana z tegoż spichlerza i przenoszona przez krew do innych, „potrzebujących” tkanek.

Zwiększone spożycie pokarmów; zmniejszone zużycie energii (mniej ruchu), niski poziom podstawowej przemiany materii => OTYŁOŚĆ

• Czynniki somatyczne/biologiczne

- Skłonność do zwiększenie masy ciała z wiekiem u większości ludzi.

- genetyczne uwarunkowania: istnieje gen, który stymuluje komórki tłuszczowe do wydzielania LEPTYNY (która to leptyna „informuje” mózg o zużyciu energii, co pozwala regulować ilość przyjmowanego pożywienia). Osoby z otyłością są niewrażliwe na działanie leptyny.

- Otyłość może być dziedziczna. Właściwie nie otyłość, a predyspozycje organizmu do tycia. Jest to też związane ze społecznym dziedziczeniem - nawyki w jedzeniu… (babcie tłusto gotowały…)

- 41% ludzi, którzy byli otyli w pierwszym roku życia, ta otyłość została na życie dorosłe.

- obecnie liczba osób otyłych ROŚNIE (szczególnie w karach wysoko rozwiniętych) !!! (brak ruchu + nadmierne jedzenie)

• Czynniki psychospołeczne

- wzorce zachowań z domu rodzinnego, nawyki żywieniowe; mity: pulchne dziecko = zdrowe dziecko; trudności w życiu dorosłym do zmiany nawyków żywieniowych: trzeba je kształtować już u dzieci!!!

- błędy żywieniowe: przejadanie się, niewłaściwy układ jakościowy pokarmów (z przewagą na tłuszcze i węglowodany); nieregularność, mała liczba posiłków (zalecane: 4-5 posiłków /dzień);podjadanie między posiłkami.

Psychoanaliza: otyłość = forma obrony (np. jedzenie ucieczką przed negatywnymi stanami emocjonalnymi). Jest somatycznym odzwierciedleniem niepowodzenia w funkcjonowaniu psychicznym jednostki.

Model psychosomatyczny:

- hipoteza „fałszywego głodu” jako reakcji na stres

- jedzenie jako droga do uniknięcia zagrożenia (głodu)

- niewłaściwe interpretowanie płaczu dziecięcego (jako głodu) => dziecko nie potrafi potem odróżnić doznań emocjonalnych od stanu łaknienia.

Podejście poznawczo-behawioralne:

- uczenie się (objadania) => powstawanie otyłości; nagradzanie dzieci JEDZENIEM (np. słodyczami) -> społeczny przekaz dotyczący nawyków żywieniowych (złych w dodatku).

- złe nawyki (brak ruchu)

- słabe zdolności osoby do sprawowania kontroli na swoimi zachowaniami

- zewnątrzsterowność („Jestem otyły, bo mam takie geny, mam złą przemianę materii. Nie zależy to ode mnie. Nie moja wina.”)

- zależność cyrkularna: pociesznie się jedzeniem - otyłość - negatywny odbiór społeczny - obniżone poczucie własnej wartości, negatywne emocje - pociesznie się jedzeniem.

[tzw. problem jajka i kury]

• Czynniki społeczno-kulturowe

Otyłość - „epidemia” naszych czasów

- zmieniają się warunki życia człowieka

- biologia ewolucyjna: dobór naturalny preferował osobniki z genami, które odpowiadały za magazynowanie tłuszczu po każdym posiłku i umożliwiały przetrwanie (naszym przodkom zacnym) okresu głodu. Dla nas dziś jest to obciążenie. W krajach wysoko rozwiniętych nie głodujemy, mamy łatwy dostęp do posiłków, więc nie musimy oszczędzać w organizmie energii, a jednak nasze tkanki tłuszczowe robią zapasy…

- mass media: propagowanie szczupłej sylwetki, ALE zachęta do spożywania słodyczy, chipsów etc… Mamy dzięki reklamom większe zapotrzebowanie na „śmieci żywieniowe”.

- otyłość bardziej zaznacza się u osób z niższych warstw społecznych, z niższym wykształceniem.

- polaryzacja postaw w społeczeństwie (szczególnie w USA): jedni mają bzika na punkcie zdrowego stylu życia, a inni: wręcz odwrotnie… (niedbałość w tej materii dotyczy zwłaszcza mężczyzn).

KONSEKWENCJE UZALEŻNIENIA OD JEDZENIA

1. SKUTKI ANOREKSJI PSYCHICZNEJ

1. skutki somatyczne:

niedożywienie organizmu => zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wewn. Oraz zmiany w przebiegu procesów fizjologicznych; objawy wyniszczenia układów: sercowo-naczyniowego, pokarmowego, rozrodczego, zmiany dermatologiczne.

2. skutki psychiczne

Początki: „kontrola” nad ciałem -> wzrost poczucia bezpieczeństwa i poczucia własnej wartości -jest to pozytywne wzmacnianie zachowań głodzenia się i zarazem jest to czynnikiem uzależniającym. Z czasem: nasila się apatia, rozdrażnienie, niepokój, potem perfekcjonizm, obawa przed utrat sprawowanej kontroli nad jedzeniem, lek przed przybraniem na wadze.

3. skutki społeczne

Izolowanie się od rodziny, czesterze konflikty z innymi, ograniczenie/ niemożność pełnienia ról społecznych.

TRWAŁY DEFEKT ANOREKTYCZNY: obejmuje społ., psych, i somatyczny wymiar życia anorektyka, charakteryzuje się lękiem przed jedzeniem i możliwością przytycia, obniżoną odpornością. Jedzenie i własne ciało = wróg, z którym trzeba walczyć.

2. SKUTKI BULIMII PSYCHICZNEJ

1. skutki somatyczne:

• Powikłania po wymiotach (np. nadżerki w przełyku i żołądku, chrypka, bóle nerwu twarzowego, ubytki szkliwa zębów).

• Zaburzenia po stosowaniu diuretyków i środków przeczyszczających (np. biegunki, bóle brzucha, duszność, rozdęcie brzucha).

b) skutki psychiczne:

poczucie podporządkowania swojego życia jedzeniu, osamotnienie i poczucie izolacji, niska samoocena, zmienność nastrojów (przygnębienie), uzależnienie (np. od środków uspokajających).

c) skutki społeczne:

unikanie sytuacji społecznych, trudności w pełnieniu ról społecznych (ze względu na powikłania medyczne).

3. SKUTKI OTYŁOŚCI

a) skutki somatyczne

Schorzenia stawów, choroby układu naczyniowo-sercowego, zaburzenia metaboliczne i hormonalne, zapalenie trzustki, wątroby, skrócenie czasu życia.

b) Skutki psychiczne:

obniżenie nastroju (przewlekłe), dręczące myśli o jedzeniu, izolowanie się, poczucie osamotnienia, bierność.

c) Skutki społeczne

osłabienie kontaktów międzyludzkich, negatywny odbiór społeczny, trudności w znalezieniu partnera życiowego, ze znalezieniem pracy, utrudnienia w pełnieniu ról społecznych (ze względów med., trudności z poruszaniem się).

Skutki otyłości dla dzieci:

- Większe ryzyko bycia otyłym w dorosłości, opóźnienia w rozwoju motorycznym, zwiększona potliwość (=> odparzenia, tarcia naskórka, infekcje górnych dróg oddechowych), koślawość kolan, płaskostopie, miażdżyca, cukrzyca, powikłania endokrynologiczne.

- odrzucenie, bycie osamotnionym obniżone poczucie własnej wartości, brak akceptacji otoczenia, spadek nastroju.

PROFILAKTYKA ZABURZEŃ ZWIĄZANYCH Z JEDZENIEM

1. Zapobieganie zaburzeniom odżywiania się

Profilaktyka pierwotna: I rzędu (skierowana to wszystkich ): kształtowanie umiejętności radzenia sobie ze stresem, r-j twórczego myślenia, budowanie stabilnego obrazu siebie, uczenie budowania relacji z ludźmi.

Profilaktyka II rzędu (osoby, u których jest ryzyko powstania zaburzenia)

Profilaktyka III rzędu (osoby z zaburzeniami): uświadomienie osobie jej stanu jako choroby, sprawienie, aby chciała przyjąć fachową pomoc.

Zasady profilaktyki otyłości zakładają:

• W szkołach: wprowadzenie nauki o prawidłowym żywieniu;

• Rzetelne info na opakowaniach produktów;

• Promowanie i ułatwianie aktywności fizycznej;

• Kontrolę sposobu żywienia w miejscach żywienia zbiorowego dla dzieci i młodzieży.

• Promocja zdrowego stylu żywienia w mass mediach

W celu zmniejszenia masy ciała: Reguła pięciu „A”: (darujmy sobie ang. nazwy na „a” )

1. Ocena ryzyka.,

2. Gotowość do odchudzania,

3. Program odchudzający;

4. Pomoc w zmianie zachowań,

5. Harmonogram kontroli.

Psychoedukacja przez Internet: dużo info, łatwy dostęp do info

Leczenie zaburzeń odżywiania się

Terapia medyczna (działania bezpośrednio „na ciało”=> poprawa funkcjonowania psych. w konsekwencji). Często hospitalizacja.

Leczenie anoreksji: przebiega na 3-ch płaszczyznach:

- Przeciwdziałanie stanom zagrożenia życia;

- Działania mające na celu przyrost masy ciała;

- Farmakoterapia wspomagająca.

Leczenie bulimii:

Utrzymanie prawidłowej masy ciała pry zmianie nawyków żywieniowych, leczenie powikłań i objawów towarzyszących.

Leczenie otyłości: Cel główny: spadek masy ciała; zmiana na trwałe nawyków żywieniowych.

METODY LECZENIA ZABURZEŃ ZWIĄZANYCH Z ODYWIANIEM: leczenie dietetyczne, aktywność fizyczne, farmakoterapia, chirurgia bariatryczna, chirurgia plastyczna, balneoterapia (leczenie uzdrowiskowe), psychoterapia, terapia behawioralna (techniki oparte na war. instrumentalnym -wzmocnienia, desensybilizacja, warunkowanie sprawcze, modelowanie), terapia poznawcza (psychoedukacja, samoobserwacja, strategie rozwiązywania problemów), terapia systemowa (pytania cyrkularne), psychoterapia grupowa, grupy wsparcia (tworzone przez rodziny i bliskich osób z zaburzeniami) i samopomocy (tworzone przez pacjentów).

17

---