DEWIACJA
Pojęcie "dewiacja" pochodzi od łac. deviatio-zboczenie (z drogi), deviare-zejść z drogi (na manowce). M. Filipiak (1997) wskazując na wieloznaczność tego terminu przytacza 3 sposoby jego rozumienia:
a. zboczenie (np. z drogi prawości, zboczenia seksualne, stręczycielstwo);
b. przejaw jakiegoś “odchylenia” (np. od uznawanych wzorców społecznych, normalności, przestępczość);
c. błądzenie (np. poprzez odrzucanie pewnych powszechnie akceptowanych wartości i prezentowanie postawy nonkonformistycznej).
Postawa, o której mowa w punkcie c mogła cechować heretyka religijnego w czasach reformacji. Reformacja najsilniej rozwinęła się na terenie Niemiec, Anglii, Szwajcarii, Holandii i krajów skandynawskich. Była masową reakcją protestacyjną, przede wszystkim na korupcję księży i dygnitarzy kościoła rzymskiego. Głównym wyrazem korupcji duchowieństwa w owych czasach były płatne odpusty i amoralność niektórych księży i biskupów katolickich. Protestanci głosząc hasło: “precz z Rzymem, katolicyzmem rzymskim i papieżem” postanowili powrócić do źródeł chrześcijaństwa i “odnowić Cały Kościół Chrystusowy w Duchu Świętym”. Zaczęli czerpać silną inspirację z judeochrześcijańskiego dziedzictwa będącego udziałem pierwszych wyznawców Jezusa Chrystusa. Należy przypomnieć, że protoplastów chrześcijaństwa cechowały takie cnoty: prostota, pokora, skromność, gotowość do życia we wspólnotach wyznaniowych. Niektórzy protestanci, w odróżnieniu od katolików, uznawali wyższość tradycyjnego, biblijnego chrztu dorosłych (baptyści, metodyści, anabaptyści, menonici, arianie) nad nietradycyjnym, nie-biblijnym chrztem niemowląt. Wielcy reformatorzy, którzy na znak protestu wystąpili z Kościoła Rzymsko-Katolickiego, nazwani w tym okresie mianem heretyków to: Martin Luther, Jan Calvin i Huldreich Zwingli. Nieco mniej znanymi heretykami byli Simone Menno (od jego nazwiska pochodzi nazwa zreformowanego w duchu kalwińskim kościoła menonitów), Thomas Muenzer, John Wesley i George Fox. Założyli oni grupy wyznaniowe ogólnie określane etykietką protestantyzmu (luteranie, kalwini, metodyści, kwakrzy, anabaptyści, baptyści, menonici). Ponadto w Anglii wyodrębnił się niezależny, powszechny kościół protestancki - Kościół Anglikański. Natomiast w czasach Reformacji we Francji hugonoci (wyznawcy kalwinizmu) byli postrzegani jako dewianci i heretycy, gdyż nie akceptowali norm religijnych respektowanych przez rzymsko - katolicką większość wyznaniową. Wielu hugonotów zostało wymordowanych podczas krwawej nocy Św. Bartłomieja w Paryżu w 1572 roku. Zginęło wtedy 25000 ludzi.
Podkreśla się, że atrybutami dewianta w percepcji większości ludzi jest jego inność, odmienność, osobliwość. Jednak ten potoczny sposób rozumowania jest poddawany krytyce, gdyż trzymając się takiego sposobu rozumowania za dewianta trzeba by uznać każdą osobę, która jest tak określana przez innych ludzi. Podobnie jest z zachowaniami dewiacyjnymi, których cechą może być stereotypowość, gdyż wydają się ludziom być przejawem określonych zboczeń czy też odchyleń tylko dlatego, że są po prostu inne lub osobliwe w porównaniu z tymi, które są z kolei uważana za typowe (M. Filipiak, 1997).
Według Beckera (za: K. Cygielska, 1976) dewiacja ma zawsze związek z mniej lub bardziej zamaskowanym społecznie zachowaniem, naruszającym jakieś normy (patrz tabela 1).
Tabela 1. Rodzaje dewiacji według Beckera (źródło: K. Cygielska, 1976, s. 115)
................... |
Zachowanie “posłuszne” |
Zachowanie naruszające normy |
Zachowanie postrzegane jako dewiacja |
Fałszywie oskarżeni (dewiacja pozorna) |
Czysta dewiacja |
Zachowanie nie postrzegane jako dewiacja |
Konformizm |
Dewiacja ukryta |
Propozycja Beckera jest na tyle ciekawa, na ile podważa sens koncepcji naznaczenia społecznego opracowanej przez Lemerta. Okazuje się, że odwoływanie się tylko do teorii labelling w celu dogłębnego zrozumienia dewiacji i zachowań dewiacyjnych, powoduje, że tracimy w polu widzenia, inne ważne czynniki warunkujące to zjawisko. Becker wprowadza ukrytą dewiację, a zgodnie z koncepcją Lemerta dewiacją jest tylko to, co można dostrzec, a więc to, co jawne. Ponadto Becker jako kryterium wyodrębnione ze względu na otoczenie przyjął percepcję zachowania, a teoria stygmatyzacji za czynnik kluczowy uznaje reakcję społeczną na zachowanie będące przejawem odmienności, inności, niekonwencjonalności (por. K.Cygielska, 1976). Ciekawe w koncepcji dewiacji Beckera jest to, że nie tylko nonkonformizm, ale także konformizm może mieć związek z dewiacją (dewiacja ukryta). Co więcej, Becker podkreśla, że percepcja społeczna jakichś zachowań jednostki, nie może być uznana zawsze za pewnik w wyjaśnianiu mechanizmu powstawania dewiacji.
Źródłami dewiacji i zachowań dewiacyjnych, poza naznaczaniem społecznym (stygmatyzacją), mogą być zakłócenia ładu społecznego lub kulturowego, negatywna socjalizacja, konflikt społeczny (M. Filipiak, 1997).
Reasumując można przyjąć, że dewiacja jest to: “zachowanie poszczególnych jednostek lub zbiorów ludzi niezgodne ze społecznymi wzorami obowiązującymi ludzi poszczególnych kategorii w określonych systemach społecznych” (M.Filipiak, 1997, s.13).
PATOLOGIA
Pojęcie patologia pochodzi od gr. pathos-cierpienie, choroba; logos- nauka. Na wstępie odwołajmy się do cytatu: “próby definiowania patologii społecznej można podzielić na takie, które starają się dać określenie zachowań społecznie patologicznych i takie, które zmierzają do opisu procesów i stanów społecznych generujących zachowania społecznie patologiczne” (A. Krukowski, 1976, s. 322). Oba dostrzeżone przez cytowanego badacza kierunki są tak samo ważne dla zrozumienia istoty pojęcia “patologia społeczna”. Różni badacze, uwzględniając tą dwutorowość interpretacji pojęcia “patologia społeczna”, starają się, podobnie jak ma to miejsce, w przypadku pojęcia “nieprzystosowanie społeczne”, wymieniać zjawiska, czy też zachowania oceniane jako społecznie patologiczne. W poniższej tabeli zawarto propozycje wybranych badaczy (Patrz tabela 2).
Tabela 2. Zjawiska charakterystyczne dla patologii społecznej według różnych badaczy
Badacz |
Zjawiska charakterystyczne dla patologii społecznej |
Faris(za: A. Krukowski,1976) |
Przestępczość; “występki obyczajowe”: alkoholizm, hazard, prostytucja, samobójstwo, odchylenia psychiczne; dezorganizacja: rodziny, instytucji religijnych, życia politycznego; zakłócenia zachowań zbiorowych. |
Clinard(za: A. Krukowski,1976) |
Przestępczość, homoseksualizm, prostytucja, narkomania, alkoholizm, zaburzenia psychiczne, samobójstwa, konflikty ról i statusów społecznych, dyskryminacja grup mniejszościowych. |
Vodopivec (za: A. Krukowski,1976) |
Zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko integralności innych osób; zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko mieniu i dobrom materialnym; zachowania mające charakter ucieczki (np. pasożytnictwo, włóczęgostwo); zachowania o charakterze autodestrukcyjnym (np. narkomania, alkoholizm, samobójstwa). |
Szczepański (za: M. Szczepański,1999) |
Samobójstwa, toksykomania i narkomania, przestępczość nieletnich, przemoc i agresja w szkole (drugie życie, wandalizm), inicjacja alkoholowa i nikotynowa, przemoc w rodzinie, prostytucja, nowe grupy wyznaniowe, subkultury i kontrkultury. |
Merton i Nisbet (za: A. Krukowski,1976) |
Przestępstwo, przestępczość nieletnich, zaburzenia umysłowe, narkomania, samobójstwa, prostytucja, różne objawy dezorganizacji społecznej. |
Według M. Filiipiaka (1997) kryterium na podstawie którego określa się istotę i zakres patologii społecznej, stanowi system wartości obowiązujących w danej społeczności.
Pojęcie zachowanie patologiczne obejmuje dwa elementy:
a) naruszalność określonych wzorów społecznych
b) zagrożenie dla interesów społecznych jednostki o mniejszym lub większym nasileniu.
Znaczeniowo określenie patologia społeczna jest szersze niż zachowanie patologiczne, a A. Podgórecki pisze, że “patologia społeczna to ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane” (A.Podgórecki za: M.Filipiak, 1997, s. 22). W tym rozumieniu dewiacja byłaby częścią patologii społecznej obejmującej ponadto dewiacje instytucji i systemów społecznych (rozwody, dysfunkcjonalność rodziny, szkoły, urzędów).
ANOMIA
Pojęcia anomia pochodzi od gr. a-przeczenie (“nie”) oraz nomos-prawo, stąd anomia to bezprawie, występek, odstępstwo od normy, zaprzeczenie prawa.
W najogólniejszym znaczeniu termin odnosi się do ekstremalnej sytuacji społecznej, rodzaju społecznej dezorganizacji, w której jednostka zostaje poddana naciskowi różnych, często sprzecznych norm. Sytuacja ta jest zaprzeczeniem ładu społecznego, tak jak “anarchia” jest zaprzeczeniem “rządu”. Stan anomii - z punktu widzenia humanistycznego - cechuje się utratą zdolności prawidłowego (społecznie akceptowanego) reagowania na określoną sytuację, wyłamywaniem się spod wpływu jakiegokolwiek systemu normatywnego, niechęcią do podejmowania decyzji i działania (M. Filipiak, 1997). Według M. Szczepańskiego (1999) anomia to stan zaniku lub załamania prawa i norm społecznych kontrolujących działania społeczne. Ten sam badacz, odwołując się do filozofii antycznej Platona, podkreśla istnienie dwóch zasadniczych i wzajemnie sprzecznych stanów społecznych: anomii (stanu bezprawia) oraz eunomii (dobrego ustroju społecznego opartego na dobrym prawie).
E. Durkheim (za: M. Filipiak, 1997) terminu anomia używał dla określenia:
a) osobowości zdezorganizowanej i zdezorientowanej, ujmowanej w kontekście struktur i norm społecznych;
b) sytuacji, w której występuje konflikt norm społecznych, stwarzający trudności jednostkom próbującym dostosować się do nich;
c) stanu zaniku norm społecznych lub rozpadu systemu norm.
Co warte podkreślenia, anomia stanowi według Durkheima motyw samobójstw anomicznych (por. M. Szczepański, 1999).
PRZESTĘPSTWO
Z punktu widzenia prawa przestępstwo to każdy czyn zabroniony pod groźbą kary (wola ustawodawcy kreuje przestępstwa) (Lubelski za: M.Filipiak, 1997). W potocznym rozumieniu za przestępstwa ludzie uważają czyny w sposób oczywisty sprzeczne z elementarnymi zasadami moralnymi. Fakt zabronienia ich przez prawo ma mniejsze znaczenie. Decyduje odczucie moralne, uczucie potępienia, przestrachu. Potocznie ludzie odwołują się do motywacji typu godnościowego (przestępstwo narusza godność sprawcy), prospołecznego (przestępstwo narusza godność innych ludzi), wzajemnościowego (przestępca szkodzi innym, ale i sobie; ludzi tworzących wspólnotę łączą interesy) oraz tabuistycznego (przestępstwo jest złem bo narusza normy) (M. Filipiak, 1997).
W języku angielskim przestępstwo określa się co najmniej trzema terminami: crime, delinquency, czy też offence. Pojęcie crime obejmuje przestępstwa dokonywane przez dorosłych. Delinquency odnosi się do czynów przestępczych dokonywanych przez nieletnich (juvenile delinquent ). Z kolei offence oznacza każde naruszenie wzorca prawnego lub obyczajowego, niezależnie od tego, czy sprawcą jest dziecko, nieletni czy osoba dorosła oraz bez względu na stopień szkodliwości czynu (sex offence, mass murder offence).
Ważnym dla zrozumienia terminologii aspektem jest rozbieżność między przestępstwami w znaczeniu prawnym i potocznym. Na przykład w przypadku łapówek, ukrywania dochodów w celu uniknięcia płacenia podatków, wytwarzania samogonu, drobnych kradzieży z zakładu pracy mamy do czynienia z czynami, które potocznie nie są uznawane za przestępstwa. Co innego ma miejsce w odniesieniu do zabójstwa, rozboju,gwałtu, masowego mordu.
Należy zwrócić uwagę na to, że pojęcie przestępczości i przestępcy ma dwa aspekty: prawny i moralny. Przestępca to ten, kto dopuścił się czynu zabronionego przez prawo. Przestępca to pojęcie pejoratywne, bardziej z pogranicza moralności, a nie prawa. Przestępstwo to pojęcie prawne oznaczające czyny zabronione w kodeksie karnym, dotyczące nie tylko indywidualnych osób, ale całych zbiorowości, instytucji, państwa (M.Filipiak, 1997).
Dewiacja społeczna - odchylenie od reguł działania społecznego, postępowanie niezgodne z normami a także z wartościami przyjętymi w społeczeństwie lub w grupie społecznej. Zachowania dewiacyjne nie są jednoznacznie interpretowane i ich określenie jest zależne od przyjętych systemów normatywnych w danym społeczeństwie. W niektórych ujęciach teoretycznych definiowane jest relatywistycznie jako zachowanie, które zostało przez społeczność zdefiniowane jako dewiacyjne. Pojęcie to upowszechniło się wpierw w socjologii amerykańskiej, dla odróżnienia od określenia patologii.
Jednym z pierwszym przedstawicieli nauk społecznych, którzy podejmowali problem odstępstw od norm, był Émile Durkheim, który w pracy Zasady metody socjologicznej poświęcił jeden rozdział na kwestię odróżniania faktów normalnych i patologicznych, gdzie pisał , że "o fakcie społecznym nie można tedy powiedzieć, że jest normalny dla określonego rodzaju społecznego, jeżeli się nie doda, jaką równie określoną fazę rozwojową mamy na myśli. W rezultacie, aby wiedzieć, czy faktowi przysługuje ta nazwa, nie wystarczy obserwować, w jakiej fazie występuje u większości społeczeństw danego rodzaju, lecz trzeba również brać pod uwagę odpowiednią fazę ich ewolucji". [1] Przy określaniu normalności nie podkreślał też aspektu moralnego: "Przede wszystkim zbrodnia jest normalna, ponieważ społeczeństwo bez zbrodni jest niemożliwe".[2] Odnosił się w tym przypadku do normalności, jako powszechności zjawisk w społeczeństwie.
We wczesnych koncepcjach biologicznych źródła dewiacji ujmuje się jako leżące w cechach wrodzonych dewiantów. W ujęciu psychologicznym źródła dewiacji leżą w cechach osobowości. W tym ujęciu stany psychiczne nie podlegają kontroli jednostki i odpowiadają za niekonwencjonalne zachowania.
W ujęciu funkcjonalnym dewiacja oznacza społeczną dezorganizację, stan zakłócenia równowagi społecznej, czego przejawem jest osłabienie więzi społecznych, utrudnienia w realizacji pewnych wartości i potrzeb, zachwianie systemu norm, oraz nieskuteczność kontroli społecznej.
Typy indywidualnego przystosowania wg R.K. Mertona
Według Roberta Mertona dewiacja społeczna to wszelkie przejawy zachowania innego niż konformistyczne. Stwierdził on, że z pięciu istniejących jego zdaniem typów indywidualnego przystosowania, 4 typy to zachowania dewiacyjne. Zaliczył do nich: innowację, rytualizm, wycofanie oraz bunt. Biorąc pod uwagę stopień akceptacji reguł działania społecznego, można wymienić dodatkowe typy dewiacji: nonkonformizm, negatywizm i oportunizm. Przy czym dewiacja nie musi oznaczać dysfunkcji.
Według Roberta Mertona dewiację można uznać za:
dewiacja funkcjonalna: czyn niezgodny z ogólnie przyjętymi normami.
dewiacja normatywna: czyn niezgodny z ogólnie przyjętymi normami, którego dokonanie podlega negatywnej sankcji społecznej.
Socjolodzy zorientowani na czynniki środowiskowe (Edwin Sutherland, Albert Cohen, Lloyd Ohlin, Richard Cloward) zakładali, że są to zachowania wyuczone w procesie socjalizacji, w których część norm i wartości jest odmienna i często sprzeczna w kulturze dominującej.
Suterland twierdził, że na zachowania nonkonformistyczne jednostki nie mają wpływu czynniki dziedziczne, zakładając, że przyswajane są one w procesie socjalizacji. Zarzucał zwolennikom istnienia wrodzonych cech przestępczych, że jeśli istnieć miałyby czynniki dziedziczne determinujące zostanie przestępcą, to powinny być czynniki determinujące jednostkę do bycia np. sędzią.[3] Andrzej Siemaszko przedstawił 9 twierdzeń składających się na teorię Sutherlanda:[4]
Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym
Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się
Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich
Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa
Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością
Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania z wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się
Cloward i Olin zakładali, że tworzenie się podklutur, które mają wpływ na socjalizację jednostki, zależy od tego czy jednostka przypisuje swoje niepowodzenia własnym wadom, czy też istniejący ład społeczny przyczynia się do tego stanu rzeczy. Jedynie w drugim przypadku jest duże prawdopodobieństwo wykształcenia się podkultur. Jeżeli istniejące normy nie są przez nie uważane za prawomocne, jednostki mogą negować ich moralną zasadność. Nie prowadzi to jednak natychmiast do zachowania dewiacyjnego, ponieważ jednostka potrzebuje wsparcia innych osób, aby móc odrzucić poczucie winy. Jeżeli społeczność doprowadza do odseparowania tego typu grup, może w nich zwiększać się poziom solidarności i wytwarza się tożsamość grup dewiacyjnych.[5]
Utworzyli oni także typologię grup dewiacyjnych, opisując: podkultury przestępcze, podkultury konfliktowe i podkultury wycofania.
W ujęciu intrakcjonistycznym nie zwracano uwagi na to, dlaczego istnieje dewiacja, lecz zakładano, że istotne jest badanie reakcji grup społecznych na dewiacje od przyjętych w nich norm społecznych, przy czym to co jest dewiacją lub zachowaniem konformistycznym nie jest stanem, lecz procesem wynikającym z interakcji antagonistycznych grup i jednostek.
W tym nurcie badania koncentrują się na sposobach identyfikowania się zachowań jako dewiacyjnych, przy czym uważa się, że zachowania jednostek nie są dewiacyjne jako takie, póki nie zostaną zdefiniowane jako dewiacyjne. Howard Becker i Kai Erikson zakladali, że dewiant nie ma wpływu na to, czy jego zachowanie będzie określane jako dewiacyjne i przez to może stać się ofiarą stygmatyzacji.
Howard Becker wprowadził typologię w zależności od postrzegania zachowania jako dewiacyjnego:
zachowanie błędnie oceniane - gdy jest zgodne z regułami, a postrzegane jest jako dewiacyjne
zachowanie konformistyczne - zgodne z regułami i nie postrzegane jako dewiacyjne
dewiacja czysta - jednostka łamie reguły i jej zachowanie jest postrzegane jako dewiacyjne
dewiacja ukryta (potencjalna) - jednostka łamie reguły, lecz jej zachowanie nie jest postrzegane jako dewiacyjne. jeżeli zakłada się, że dewiacja zależy od społecznej percepcji tego zjawiska, dopóki nie zostanie ona wykryta i określona przez społeczność jako dewiacja, pozostaje jedynie dewiacją potencjalną.[6]
Harold Garfinkel w swym ujęciu etnometodologicznym opisał problem rytualnego degradowania statusu jednostki, przy czym degradacja ta dokonywana może być nie tylko przez powołanych do tego w danym społeczeństwie funkcjonariusza. W tej ceremonii jednostce nadaje się nową tożsamość, jej działania łączy się z czynnikami motywacyjnymi i "udowadnia", że jest to typ człowieka, który mógłby dokonać czyny dewiacyjnego.
Do koncepcji naznaczania odnosi się także typologia Edwina Lemerta, który wprowadził rozróżnienie dewiacji na:
pierwotną: wstępny akt przekroczenia norm, który nie spotyka się z silnymi społecznymi sankcjami i jest niejako jednorazowy (np. przebiegnięcie na czerwonym świetle). W wyniku procesu normalizacji aktów dewiacyjnych takie czyny nie pozostają w świadomości jednostki.
wtórną: jeśli nie zachodzi proces normalizacji, osoba która przekroczyła normy zyskuje w społeczeństwie etykietkę "dewianta" (zobacz: teoria etykietowania). W takich przypadkach etykieta może stać się podstawą tożsamości jednostki.
W ujęciu Durkheima kontrola zachowań dewiacyjnych jest możliwa tylko wówczas, gdy społeczeństwo jest silnie zintegrowane, ponieważ jednostka sama w sobie ma podwójną naturę (Homo duplex) - jest zarówno zwierzęciem, kierującym się instynktami jak i ma naturę społeczną, jest jednostką myślącą.[7] "Kiedy społeczeństwo jest silnie zintegrowane, utrzymuje jednostki w zależności od siebie, do swoich usług, a w związku z tym nie pozwala im robić tego, co chcą."[8]
Spośród współczesnych socjologów w nurt kontroli społecznej wpisują się Albert Reiss, Ivan Nye i Travis Hirschi. W swoich pracach jednak nie przedstawili mechanizmu powstawania dewiacji, a jedynie wyliczyli listę czynników, które sprzyjać mogą konformizmowi grupowemu lub dewiacji, gdy tych czynników brakuje.
Według Reissa na zwiększenie się zachowania dewiacyjnego mają takie czynniki jak:
osłabienie dotychczasowych mechanizmów kontroli
brak jasno określonych norm społecznych w grupach odniesienia
brak internalizacji konformistycznych norm zachowania.[9]
W ujęciu Hirschiego takimi czynnikami wzmacniającymi konformizm były: przywiązanie do otoczenia, zaangażowanie (zainwestowanie) w działanie konformistyczne, zaabsorbowanie działaniami zgodnymi z normami i przekonanie o konieczności działania zgodnie z normami.
W tym ujęciu zakłada się, że o określeniu tego czym jest dewiacja stanowią warstwy posiadające władzę i przymusu. Należy ją rozumieć w kontekście nierówności i konfliktów pomiędzy interesami różnych grup społecznych, przy czym jest ona zjawiskiem stałym w każdym społeczeństwie.
