Krajowy system kontroli urzędowej pasz jako ważny filar w systemie zapewnienia bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego
Prof. dr hab. Krzysztof Kwiatek
Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy
ul. Partyzantów 37, 24-100 Puławy
e-mail: kwiatekk@piwet.pulawy.pl
Słowa kluczowe: kontrola urzędowa, bezpieczeństwo pasz, bezpieczeństwo żywności
W łańcuchu żywnościowym sektor produkcji zwierzęcej stanowi najważniejszy ekonomicznie dział pierwotnej produkcji rolniczej, który rośnie systematycznie nie tylko
w Polsce, ale w całej Unii Europejskiej. Należy podkreślić, że notowany jest także stały wzrost spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego, szczególnie widoczny w odniesieniu do mleka, mięsa drobiowego i jaj. Rozwój gospodarki rynkowej, postęp technologiczny w nowoczesnej produkcji zwierzęcej stwarza konieczność nowego spojrzenia na kwestię zapewnienia bezpieczeństwa i jakości wyrobu gotowego uzyskiwanego na poszczególnych etapach produkcji [1, 9, 16, 36, 40, 43, 46, 50, 52, 54, 63]. Wynika to z faktu pojawiania się i coraz ostrzejszego dostrzegania różnego rodzaju czynników zagrożeń typu biologicznego i chemicznego, które mają swoje główne źródło na etapie produkcji pierwotnej, W szczególności dotyczy to produkcji pasz przemysłowych i intensywnego żywienia zwierząt gospodarskich [2, 3, 5, 7, 12, 18, 53, 54]. Sygnalizowane w ostatnich latach zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa żywności związane
z obecnością dioksyn, nitrofenu czy narastaniem oporności bakteryjnej, o które oskarżane było między innymi masowe stosownie antybiotyków jako stymulatorów wzrostu, spowodowały głębsze zainteresowanie się problemami jakości i bezpieczeństwa pasz stosowanych w żywieniu zwierząt [23, 29, 70]. Na początku maja 2007 r. służby amerykańskie - Food and Drug Administration (FDA) poinformowały o stwierdzonych w USA przypadkach zafałszowania melaminą materiałów paszowych o wysokiej koncentracji białka. Wykazano także, że w ten sposób zafałszowane produkty znajdują się na rynku Wspólnoty, w tym także Polski, i stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia zwierząt oraz ludzi. W tej sytuacji kontrola obecności substancji niepożądanych w paszach staje się jednym z podstawowych elementów strategii bezpieczeństwa żywności i pasz we wszystkich krajach unijnych, w tym także w Polsce.
Należy również wskazać na zjawisko kontaminacji surowców i produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego czynnikami typu mikrobiologicznego, które mają swoje źródło paszowe lub żywieniowe [13, 15, 32, 36, 37, 42, 58]. Wykazano bowiem, że występowanie w paszach drobnoustrojów chorobotwórczych stwarza ryzyko ich przeniesienia poprzez zwierzęta na surowce i produkty żywnościowe pochodzenia zwierzęcego, co z kolei zagraża zdrowiu oraz życiu człowieka [12, 14, 20, 22, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 32, 41, 57, 69, 70, 71].
Stała ekspozycja zwierząt na drobnoustroje licznie występujące w środowisku ich bytowania i paszy, powoduje produkcję cytokin prozapalnych, aktywację odpowiedzi ostrej fazy, zużywanie składników odżywczych na procesy anaboliczne, resorpcję aminokwasów z mięśni i stymulację produkcji leptyny. Prowadzi do wzrostu temperatury ciała, obniżania apetytu i przyspieszenia metabolizmu, a w konsekwencji do obniżenia produkcyjności zwierząt [8]. Z kolei zanieczyszczenie pasz przez grzyby stwarza ryzyko powstawania mikotoksykoz, a także zakażeń grzybiczych i stanów alergii [2, 5, 7, 21, 33]. Jest to szczególnie niebezpieczne, ponieważ mikotoksyny mogą wykazywać właściwości kancerogenne, mutagenne, teratogenne lub estrogenne [17, 18]. U zwierząt powodują także zmniejszenie wykorzystania paszy, pogorszenie stanu zdrowia oraz immunosupresję. Wśród grup mikroorganizmów chorobotwórczych i saprofitycznych ważnych w higienie pasz wymienić należy: pałeczki z rodzaju Salmonella, bakterie z rodziny Enterobacteriaceae, bakterie tlenowe, mikroflorę grzybową, beztlenowe laseczki przetrwalnikujące z rodzaju Clostridium, w tym należące do gatunku C. perfringens [6, 19, 26, 34, 35, 52, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 66, 68, 70].
Na ważną rolę jakości pasz przemysłowych w zapewnieniu bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego wskazuje również sposób zdefiniowania zagrożenia w rozporządzeniu (WE) 178/2002 art. 3 pkt. 14, które brzmi: „zagrożenie oznacza czynnik biologiczny, chemiczny lub fizyczny w żywności lub paszy, bądź stan żywności lub paszy, mogący powodować negatywne skutki dla zdrowia” [46]. Potencjalna skala zagrożenia bezpieczeństwa w łańcuchu produkcji surowców żywnościowych zwierzęcego pochodzenia jest ogromna, zważywszy na liczbę hodowanych zwierząt i masę zużywanych pasz przemysłowych w ich żywieniu. W okresie powojennym pierwsze wytwórnie pasz uruchomiono w Polsce już w 1948 roku, lecz wyraźny postęp w produkcji i żywieniu zwierząt paszami przemysłowymi dokonał się w latach siedemdziesiątych (6 mln ton w 1975 r.). W roku 2003 i 2004 produkcja ta wynosiła odpowiednio: 5,3 i 6,1 mln ton, a przy założeniu rocznego przyrostu na poziomie 5-6% w roku 2009 osiągnie około 7 mln ton. Drugim źródłem pasz na rynku krajowym są mieszanki paszowe wytwarzane przez hodowców zwierząt z własnych materiałów paszowych, koncentratów białkowych i premiksów. Ilość tę ocenia się na kolejne 7-8 mln ton, co łącznie daje 12-16 mln ton mieszanek paszowych rocznie. Na przestrzeni ostatnich lat zmieniał się także asortyment wytwarzanych mieszanek paszowych, co wynikało z zapotrzebowania rynku [4]. Obecnie spodziewany jest wzrost produkcji pasz przemysłowych dla bydła i trzody chlewnej (4,5% i 26%) oraz stabilizacja produkcji pasz dla drobiu (70%).
Występujące zagrożenia w paszach i na etapie żywienia zwierząt gospodarskich, towarzyszące temu ryzyko, profil oraz skala produkcji w przemyśle paszowym rodzą konieczność podejmowania nowych, systemowych, skoordynowanych działań w zakresie technologii i zarządzania jakością [5, 37, 45]. Odpowiedzią na powyższe jest polityka Unii Europejskiej (UE) stale zmierzająca w kierunku stałego doskonalenia jakości i bezpieczeństwa żywności na wszystkich etapach jej produkcji oraz obrotu, zgodnie z koncepcją „od pola do stołu konsumenta” [9, 45, 46]. Potwierdzeniem tego są wydawane w ostatnich latach przez UE akty prawne mające odniesienie do całego łańcucha produkcji żywności, poczynając od etapu produkcji materiałów paszowych, poprzez produkcję pasz, hodowlę zwierząt rzeźnych, wytwarzanie surowców żywnościowych, a następnie ich przetwarzanie, magazynowanie i dystrybucję [46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56]. Przepisy te mając charakter horyzontalny, umożliwiają zintegrowane podejście, dające się zastosować na każdym etapie w łańcuchu produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego. Polska jako członek Unii jest zobowiązana do aktywnego wdrażania tego prawa w ramach krajowego systemu urzędowej kontroli pasz, który staje się elementem szerszego systemu zapewnienia bezpieczeństwa żywności. Wszystkie krajowe poczynania w tym zakresie wynikają z prowadzonej polityki UE. W przypadku podejmowania własnych działań nie powinny być one sprzeczne z tą polityką, co nie zawsze się udaje. Przykładem są przepisy związane ze stosowaniem GMO w żywieniu zwierząt [61].
Nadrzędnym celem ujednolicenia prawa żywnościowego na obszarze Unii Europejskiej jest umożliwienie swobodnego przepływu towarów w obrocie handlowym oraz ułatwienie produkcji bezpiecznej żywności i pasz na całym jej obszarze.
Do chwili obecnej w ramach ogólnych wymogów prawa żywnościowego uregulowane zostały kwestie:
zapewnienia bezpieczeństwa żywności i pasz oraz sposobu prezentacji wymogów prawa;
obowiązków i odpowiedzialności podmiotów działających na rynku spożywczym lub pasz;
zasad monitorowania obrotu żywnością, paszami, zwierzętami hodowlanymi oraz wszelkim materiałami przeznaczonymi do stosowania w charakterze dodatku do żywności lub pasz.
W zakresie wspólnotowego systemu bezpieczeństwa żywności podstawowa dyspozycja określona została w art. 14 ust. 1 Rozporządzenia (WE) Nr 178/2002, w myśl którego żaden niebezpieczny środek spożywczy nie może być wprowadzany na rynek oraz w art. 15 ust.1, zgodnie z którym pasza, która jest niebezpieczna nie może być wprowadzana na rynek ani podawana zwierzętom hodowlanym.
Na gruncie polskiego prawa żywnościowego zasadnicze akty prawa Unii Europejskiej zostały ostatecznie transponowane do uchwalonej przez Sejm RP w sierpniu 2006 r. ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia [62], co jest niewątpliwie wyjściem naprzeciw wymaganiom konsumentów i rynku środków spożywczych. Ustawa ta określa wymagania i procedury niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym zgodnie z przepisami rozporządzenia (WE) nr 178/2002 r. Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. Jednocześnie ustawa podaje wymagania w zakresie bezpieczeństwa i higieny oraz określa właściwości organów w sprawie kontroli urzędowych zgodnie z rozporządzeniem (WE) 882/2004 r. oraz w zakresie nieregulowanym tym rozporządzeniem. W artykule 3 ustawy zawarto szereg definicji, które związane są bezpośrednio lub pośrednio z zagadnieniem zapewnienia bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym, określających, co to jest np. bezpieczeństwo żywności, ryzyko, analiza ryzyka, ocena ryzyka, informowanie o ryzyku, dobra praktyka produkcyjna (GMP), dobra praktyka higieniczna (GHP), system HACCP, system RASFF, środek spożywczy szkodliwy dla zdrowia i życia człowieka i inne. Z kolei w normie PN EN ISO 22000:2006 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego” wprowadzono do systemowego zarządzania pojęcie i definicję „polityki bezpieczeństwa żywności”, która oznacza ogół zamierzeń i ukierunkowanie organizacji dotyczące bezpieczeństwa żywności, formalnie wyrażone przez najwyższe kierownictwo [45].
Ważnym elementem stanowionego prawa w zakresie bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego jest szczególnie jeden akt prawny z tzw. pakietu ustaw weterynaryjnych, a mianowicie Ustawa z dnia 16.12.2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego [63]. Obecnie w naszym kraju niezmiernie istotna staje się sprawa świadomości, umiejętności tworzenia systemowych mechanizmów zapewnienia odpowiedniej jakości surowców żywnościowych produkowanych w gospodarstwie, oborze czy kurniku. Właśnie w gospodarstwie, a więc na etapie produkcji pierwotnej, powinno się dokładnie analizować wszystkie sytuacje wskazujące na występowanie nieprawidłowości. Jeżeli na tym etapie nie ustali się przyczyn zaburzeń zdrowia, produkcyjności, występujących nadużyć w trakcie chowu zwierząt (np. stosowanie niedozwolonych dodatków do paszy, leków weterynaryjnych etc.) trudno będzie mówić o ich późniejszym wykryciu. Podobnie przedstawia się problem w produkcji roślinnej, w której stosujemy coraz więcej nawozów, środków ochrony roślin i innych substancji chemicznych. Obecnie, przy tak zaawansowanych technologiach, trudno mówić o możliwości pełnej kontroli i zapewnienia bezpieczeństwa żywności tylko w fazie przetwórstwa surowców i obrotu. Rozpoczęte stulecie rodzi nowe wyzwania, które po części związane są z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Należy też podkreślić, że zakres prowadzonego przez Inspekcję Weterynaryjną nadzoru będzie ulegał poszerzeniu, co związane jest z rozwojem produkcji zwierzęcej i występującymi coraz szerzej zagrożeniami. Znalazło to już po części ujście w Ustawie o paszach z dnia 22 lipca 2006 r. [61].
Poza wymienionymi aktami prawnymi należy też wskazać, że duży wpływ na zapewnienie bezpieczeństwa w produkcji żywca rzeźnego, jaj, mleka powinny mieć zapisy zawarte w rozporządzeniach wchodzących w skład tzw. pakietu higieny [47, 48, 49]. W pierwszej kolejności należy wymienić tutaj rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, które określa nowe wspólne wymagania właściwe dla wszystkich przedsiębiorstw sektora spożywczego. Ponadto rozporządzenie wpisuje się w koncepcję podejścia zintegrowanego w kwestii bezpieczeństwa żywności, zapewniającą to bezpieczeństwo w ramach całego łańcucha produkcji, od etapu produkcji pierwotnej, aż do wprowadzania do obrotu włącznie. Rozporządzenie uwzględnia międzynarodowe normy bezpieczeństwa przyjęte w Kodeksie Żywnościowym. Natomiast Rozporządzenie (WE) Nr 853/2004 odnosi się w sposób szczególny do żywności pochodzenia zwierzęcego i ustanawia szczególne przepisy dla przedsiębiorstw sektora spożywczego w zakresie higieny żywności pochodzenia zwierzęcego. Przedsiębiorstwa sektora spożywczego wprowadzające do obrotu produkty pochodzenia zwierzęcego oprócz wymogów ogólnych określonych przepisami rozporządzenia (WE) Nr 852/2004 zobowiązane zostały do spełnienia szczegółowych wymagań higienicznych określonych w załącznikach II i III do rozporządzenia Nr 853/2004. Przedmiotem regulacji załącznika II tego rozporządzenia są kwestie zapewnienia zdrowia publicznego, dotyczące między innymi obowiązku uzyskania informacji odnoszących się do łańcucha produkcyjnego żywności, w tym stanu zdrowia zwierząt, ich leczenia, przebytych chorób mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo żywności, wyników badań próbek pobranych w celu rozpoznania choroby, monitorowania i zwalczania chorób odzwierzęcych oraz kontroli pozostałości.
Z kolei rozporządzenie (WE) Nr 882/2004 [50] stanowi podstawę zintegrowanego i horyzontalnego podejścia, niezbędnego do wykonania spójnej kontroli w zakresie bezpieczeństwa pasz i żywności, zdrowia zwierząt oraz ich dobrostanu. Należy zauważyć, że rozporządzenie odnosi się do kontroli żywności zarówno zwierzęcego, jak i roślinnego pochodzenia.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia ustanawia się ogólne zasady wykonywania kontroli urzędowych mających na celu sprawdzenie zgodności z regułami dotyczącymi:
zapobiegania, eliminowania lub ograniczania zagrożeń dla ludzi i zwierząt;
zagwarantowania stosowania uczciwych praktyk oraz ochrony interesów konsumenta między innymi poprzez właściwe znakowanie pasz i żywności.
Z kolei art. 3 rozporządzenia 882/2004 mówi, że kontrole urzędowe powinny być przeprowadzane regularnie, z właściwą częstotliwością, ta zaś powinna być proporcjonalna do zagrożenia, jak również uwzględniać wyniki kontroli wewnętrznych przeprowadzonych przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa paszowe i żywnościowe w ramach programów opartych na zasadach GMP, GHP i systemie HACCP lub innych programach zapewnienia jakości. Zasadnicze znaczenie w tym względzie powinna mieć właściwie przeprowadzona analiza ryzyka, o której mowa w rozporządzeniu Nr 178/2002 [46]. Planując przeprowadzenie kontroli urzędowej należy mieć na względzie zdrowie publiczne i uwzględniać:
zagrożenia związane ze zwierzętami, paszami i żywnością, działaniem przedsiębiorstw paszowych lub żywnościowych, wykorzystaniem pasz lub żywności albo jakiekolwiek procesy, materiały, substancje, działania lub czynności, które mogą wypłynąć na bezpieczeństwo pasz lub żywności, zdrowie i dobrostan zwierząt;
wcześniejsze dane odnoszące się do podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa paszowe lub żywnościowe dotyczące przestrzegania prawa paszowego i żywnościowego lub zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt;
wiarygodność kontroli wewnętrznej oraz wszelkie inne informacje, które mogą wskazywać na występowanie niezgodności.
Jednocześnie kontrole powinny być oparte na najbardziej aktualnych i miarodajnych informacjach. Ponadto w prawie wspólnotowym w sposób szczególny uregulowano kwestię organizacji kontroli urzędowej prowadzonej w stosunku do żywności pochodzenia zwierzęcego. Kwestię tę regulują przepisy Rozporządzenia (WE) nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi.
W nowych uwarunkowaniach prawnych, po wejściu do Unii Europejskiej, szczególnego znaczenia nabrały dodatki paszowe, które podlegają bardziej ścisłym rygorom prawnym w zakresie produkcji i wprowadzania do obrotu [11]. Zgodnie z Rozporządzeniem nr 183/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt antybiotykowe stymulatory wzrostu inne niż kokcydiostatyki i histomonostatyki mogły być wprowadzane do obrotu oraz stosowane jako dodatki paszowe tylko do dnia 31 grudnia 2005 roku [10, 53]. Wprowadzony zakaz stosowania antybiotyków jako stymulatorów wzrostu w żywieniu zwierząt ma duże znaczenie nie tylko ze względu na strategię bezpieczeństwa żywności (pozostałości w produktach zwierzęcych), ale również ze względu na zdrowie publiczne [23, 28, 29, 31, 67]. Istnieje ogromna potrzeba zmniejszenia nieuzasadnionego używania antybiotyków, aby skutecznie walczyć z problemem narastającego zjawiska lekooporności drobnoustrojów. Dawne antybiotykowe stymulatory wzrostu i inne antybiotyki w przypadku podawania ich per os mogą być obecnie stosowane tylko na zlecenie lekarza weterynarii w postaci pasz leczniczych [61]. Pasza lecznicza wg ustawy o prawie farmaceutycznym jest mieszanką jednego lub kilku premiksów leczniczych weterynaryjnych z jedną lub kilkoma paszami, przeznaczoną ze względu na swoje właściwości profilaktyczne lub lecznicze, do podawania zwierzętom w formie niezmienionej. Należy również dodać, że ich produkcja, składowanie i stosowanie podlegają zasadom określonym w przepisach prawa krajowego. Produkcja pasz leczniczych poddawana jest ścisłej kontroli jakości zarówno wewnętrznej w toku produkcji, jak i zewnętrznej sprawowanej przez Inspekcję Weterynaryjną. Głównym jej celem jest określenie ilości substancji czynnej w produkowanej paszy leczniczej oraz jej homogeniczności [61, 64].
W zakresie wdrożonych i obowiązujących w naszym kraju aktów prawa UE dotyczących jakości i bezpieczeństwa pasz należałoby wskazać na Rozporządzenie (WE) Nr 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 stycznia 2005 r. ustanawiające wymagania dotyczące higieny pasz [51]. We wstępie do tego rozporządzenia stwierdzono, że powtarzające się sytuacje kryzysowe związane z paszami wykazały, iż błędy na jakimkolwiek etapie łańcucha żywnościowego mogą powodować poważne skutki ekonomiczne. Charakter produkcji pasz oraz złożony łańcuch ich obrotu sprawiają, że z reguły trudne jest ich wycofywanie z rynku. Stąd też należy dążyć do zapewnienia ich bezpieczeństwa i jakości. Ażeby zapewnić wspomniane bezpieczeństwo i odpowiednią jakość pasz we wszystkich ogniwach ich produkcji i obrotu, niezbędne jest zastosowanie zintegrowanego i systemowego podejścia w tym obszarze działalności.
Niniejsze rozporządzenie ustanawiające wymagania dotyczące higieny pasz określa:
a) ogólne zasady higieny pasz;
b) warunki i ustalenia zapewniające identyfikowalność pasz;
c) warunki i ustalenia dotyczące rejestracji i zatwierdzania zakładów.
Ponadto stwierdzono, że niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie do:
a) działalności podmiotów na rynku pasz, na wszystkich etapach, począwszy od produkcji pierwotnej pasz, aż do wprowadzenia paszy do obrotu włącznie;
b) żywienia zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności;
c) przywozu paszy z krajów trzecich oraz jej wywozu do krajów trzecich.
Głównym zadaniem nowych przepisów dotyczących higieny pasz, zawartych w tym rozporządzeniu, jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów w zakresie bezpieczeństwa żywności oraz bezpieczeństwa pasz, ze szczególnym uwzględnieniem następujących zasad:
a) główna odpowiedzialność za bezpieczeństwo i jakość pasz spoczywa na przedsiębiorstwie paszowym;
b) istnieje potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa na całej długości łańcucha ich produkcji i obrotu, począwszy od pierwotnej produkcji materiałów paszowych, a skończywszy na spożyciu gotowych pasz przez zwierzęta gospodarskie;
c) powszechne stosowanie zasad systemu HACCP wraz z zasadami dobrej praktyki produkcyjnej, higienicznej i żywieniowej powinno zwiększyć bezpieczeństwo podmiotów działających na rynku pasz;
d) wytyczne dobrej praktyki stanowią cenny instrument pomagający podmiotom działającym na rynku pasz w łańcuchu żywnościowym w przestrzeganiu przepisów higieny oraz stosowaniu się do zasad HACCP;
e) istnieje potrzeba określenia kryteriów mikrobiologicznych na podstawie kryteriów naukowej oceny ryzyka;
f) istnieje potrzeba zapewnienia, aby pasze importowane miały standard jakościowy co najmniej równoważny standardowi dla pasz produkowanych w UE.
Celem zapewnienia bezpieczeństwa pasz oraz pełniejszego wdrożenia koncepcji produkcji bezpiecznej żywności w naszym kraju zgodnie z zasadą „od pola do stołu konsumenta” został opracowany Krajowy Plan Urzędowej Kontroli Pasz w zakresie nadzoru sprawowanego przez Inspekcję Weterynaryjną, w odniesieniu do parametrów jakości i bezpieczeństwa. Szczególną wagę przywiązuje się do substancji niepożądanych, których maksymalne poziomy określone zostały w przepisach prawa [61]. Przygotowywany corocznie przez Polskę krajowy plan kontroli urzędowej pasz obejmuje zakres nadzoru sprawowanego przez Inspekcję Weterynaryjną. Program jest skoordynowany w obrębie kraju, tworząc jednolity, spójny plan urzędowej kontroli [38, 39, 44].
Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa celem opracowanego w naszym kraju planu urzędowej kontroli pasz jest:
Zapewnienie skoordynowanych, jednolitych kontroli w części łańcucha żywieniowego związanego z produkcją, dystrybucją pasz, w tym prawidłowości ich stosowania. Prowadzone kontrole powinny dotyczyć czynników z zakresu bezpieczeństwa pasz oraz wartości odżywczej i innych wyróżników składających się na tzw. jakość handlową.
Identyfikacja zagrożeń związanych z produkcją, obrotem i stosowaniem żywieniowym pasz.
Realizacja systemu zbierania i przetwarzania danych dotyczących zakresu kontroli i przekazywanie szybkich informacji organom kontroli.
Sprawdzanie spełnienia wymagań technicznych i organizacyjnych przedsiębiorstw wytwarzających i prowadzących obrót paszami.
W opracowanym i wdrożonym krajowym planie uwzględniono badania laboratoryjne szeregu czynników zagrożeń w zakresie bezpieczeństwa, które obejmują:
wykrywanie obecności pałeczek z rodzaju Salmonella;
wykrywanie przetworzonego białka zwierzęcego;
oznaczanie zawartości metali tj. Pb, Cd, As, Hg, Zn, Fe i Cu;
oznaczanie zawartości pestycydów chloroorganicznych i fosfoorganicznych;
oznaczanie zawartości polichlorowanych bifenoli (PCB) i dioksyn;
oznaczanie zawartości/obecności kokcydiostatyków jonoforowych;
oznaczanie zawartości mikotoksyn w paszach, tj. aflatoksyny, ochratoksyny, deoksynivalenolu i zearalenonu;
oznaczanie pozostałości substancji przeciwbakteryjnych, tj. antybiotyków, sulfonamidów, chinolonów, które mogą być dodawane do pasz lub wody;
wykrywanie obecności substancji wykazujących działanie anaboliczne w paszach (grupy A1-A5) i weterynaryjnych produktów leczniczych skreślonych z rejestru środków farmaceutycznych (grupa A6);
badania w kierunku zawartości w paszach dozwolonych antybiotykowych stymulatorów wzrostu, obecności w paszach niedozwolonych antybiotykowych stymulatorów wzrostu;
oznaczanie zawartości promieniotwórczego cezu-134 i cezu-137;
oznaczanie zawartości substancji czynnych w paszach leczniczych;
oznaczanie zawartości nierozpuszczalnych zanieczyszczeń w tłuszczu paszowym pochodzenia zwierzęcego.
Zakres laboratoryjnych badań urzędowych w zakresie tzw. wyróżników jakości handlowej obejmuje m.in.:
podstawowe składniki pokarmowe: woda, białka, tłuszcz, węglowodany i włókno;
zawartość przeciwutleniaczy;
mikroelementy i makroelementy, dla który określono maksymalną zawartość;
zawartość wybranych aminokwasów i witamin;
zawartość substancji niepożądanych pochodzenia roślinnego;
szkodniki żywe w paszach, zawartość zanieczyszczeń botanicznych;
obecność materiałów paszowych z roślin modyfikowanych genetycznie (GMO).
Reasumując można stwierdzić, że system zapewnienia bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym powinien opierać się na założeniu, że należy zapewnić kontrolę czynników zagrożeń we wszystkich ogniwach tego łańcucha, zgodnie z zasadą „od pola do stołu konsumenta”. Wydaje się, że istotnie ważnym elementem tego nowego systemu stają się pasze, ich parametry jakościowe i wyróżniki bezpieczeństwa. Można stwierdzić, że bez systemowego zapewnienia bezpieczeństwa pasz nie może być mowy o zapewnieniu bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego. Jednocześnie system ten będzie wymuszał przestrzeganie przepisów prawnych, które określają zasady produkcji żywca rzeźnego, mleka, jaj stosowania leków weterynaryjnych, żywienia, dobrostanu i ochrony środowiska. Wprowadzenie do praktyki produkcyjnej tych wszystkich wymagań będzie niemożliwe bez wdrożenia zasad GMP, GHP i systemu HACCP. W efekcie powinno to zapewniać hodowcom i producentom osiągnięcie możliwie najwyższego poziomu bezpieczeństwa produktów pochodzenia zwierzęcego oferowanych konsumentowi w Polsce oraz innych krajach Unii Europejskiej. Staje się to istotne w sytuacji, gdy rynek UE coraz bardziej otwiera się na polską żywność pochodzenia zwierzęcego, co powinno zmuszać producentów do pełnego przestrzegania prawa i zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Brak tego bezpieczeństwa staje się coraz częściej przyczynkiem do podejmowania różnego rodzaju działań politycznych przez rządy niektórych państw. Jednocześnie poziom tego bezpieczeństwa coraz bardziej staje się powiązany z ochroną zdrowia publicznego i koniecznością prowadzenia analizy ryzyka [36, 44, 46, 48, 70] w zakresie czynników zagrożeń występujących w produkcji i obrocie żywności pochodzenia zwierzęcego.
Literatura
[1] Anklam E., Battaglia R. 2001. Food analysis and consumer protection. Trends Food Sci. & Tech. 12: 197-202.
[2] Bartov I., Paster N., Lisker N. 1982. The nutritional value of moldy grains for broiler chicks. Poult. Sci. 61: 2247-2254.
[3] Bauduret P. 1990. A mycological and bacteriological survey on feed ingredients and mixed poultry feeds in Reunion island. Mycopathologia 109: 157-164.
[4] Biuletyn Polskiego Związku Producentów Pasz nr 37. 2005. Pasze Przem. 2/3: 24.
[5] Borkowska-Opacka B. 1980. Badania nad wykrywaniem i występowaniem grzybów w przemysłowych mieszankach paszowych przeznaczonych dla drobiu. Praca hab. PIWet Puławy.
[6] Char N.L., Khan D.I., Rao M.R.K., Gopal V., Narayana G. 1986. A rare occurence of clostridial infection in poultry. Poult. Advis. 19: 59-62.
[7] Christensen C.M. 1957. Deterioration of stored grains by fungi. Bot. Rev. 23: 108-115.
[8] Colditz I.G. 2002. Effects of the immune system on metabolism: implications for production and disease resistance in livestock. Licest. Prod. Sci. 3: 257-268.
[9] Commission of the European Communities. 2000. White paper on food safety. Brussels, Belgium.
[10] Community Register of Feed Additives Pursuant to Regulation (EC) No 183/2003. Rev. 16.08/06/2007 (Rejestr Wspólnoty dodatków paszowych zgodnie z Rozporządzeniem 183/2003 z 8 czerwca 2007 wydanie 16).
[11] Cook W.O., Richard J.L., Osweiler G.D., Trampel D.W. 1986. Clinical and pathological changes in acute bovine aflatoxicosis: rumen motility and tissue and fluid concentrations of aflatoxins B1 and M1. Am. J. Vet. Res. 47: 1817-1825.
[12] Cox N.A., Bailey J.S., Thomson J.E., Juven B.J. 1983. Salmonella and other Enterobacteriaceae found in commercial poultry feed. Poult. Sci. 62: 2169-2175.
[13] Cygan Z.M. 1999. Choroby beztlenowcowe zwierząt. Pol-Druk Kraków.
[14] Davis M.A., Hancock D.D., Rice D.H., Call D.R., DiGiacomo R., Samadpour M., Besser T.E. 2003. Feedstuffs as a vehicle of cattle exposure to Escherichia coli O157:H7 and Salmonella enterica. Vet. Microbiol. 95: 199-210.
[15] Dhillon A.S., Roy P., Lauerman L., Schaberg D., Weber S., Bandli D., Wier F. 2004. High mortality in egg layers as a result of necrotic enteritis. Avian Dis. 48: 675-680.
[16] Dyrektywa 2003/99/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwórczych, zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG i uchylająca dyrektywę Rady 92/117/EWG. Official Journal L 325/31-40.
[17] European Food Safety Authority. 2004. Opinion of the Scientific Panel on Contaminants in the FoodChain on a request from the Commission related to Zearalenone as undesirable substance in animal feed. The EFSA I. 73: 1-41.
[18] European Food Safety Authority. 2004. Opinion of the Scientific Panel on Contaminats in the Food Chain on a request from the Commission related to Deoxynivalenol (DON) as undesirable substance in animal feed. The EFSA J. 73, 1-42.
[19] European Food Safety Authority. 2005. Opinion of the Scientific Panel on Biological Hazards on a request from the Commision related to Clostridium spp. in foodstuffs. The EFSA J. 199: 1-65.
[20] European Food Safety Authority. 2006. Preliminary report. Analysis of the baseline study on the prevalence of Salmonella in laying hen flocks of Gallus gallus. The EFSA J. 81: 1-74.
[21] Fink-Gremmels J. 1999. Mycotoxins: Their implications for human and animal health. Vet Quart. 21: 115-120.
[22] Fisher D.J., Miyamoto K., Harrison B., Akomoto S., Sarker M.R., McClane B.A. 2005. Association of beta2 toxin production with Clostridium perfringens type human gastrointestinal disease isolates carrying a plasmid enterotoxin gene. Mol. Microbiol. 56: 747- 762.
[23] Grave K., Jensen V.F., Odensvik K., Wierup M., Bangen M. 2006. Usage of veterinary therapeutic antimicrobials in Denmark, Norway and Sweden following termination of antimicrobial growth promoter use. Prev. Vet. Med. 75: 123-132.
[24] Hacking W.C., Mitchell W.R., Carlson H.C. 1978. Salmonella invertigation in an Ontario feed mill. Can. J. Comp. Med. 28: 400-406.
[25] Harris I.T., Fedorka-Cray P.J., Gray J.T., Thomas L.A., Ferris K. 1997. Prevalence of Salmonella organisms in swine feed. J. Am. Vet Med. Assoc. 210: 382-385.
[26] Hatheway Ch.L. 1990. Toxigenic Clostridia. Clin. Microbiol. Rev. 3: 66-98.
[27] Hinton M.H. 2000. Infections and intoxications associated with animal feed and forage which may present a hazard to human health. Vet. J. 159: 124-138.
[28] Hoszowski A., Wasyl D. 2005. Występowanie i antybiotykooporność pałeczek Salmonella w Polsce. Med Wet. 61: 660-663.
[29] Hoszowski A., Wasyl D., Kwiatek K. 2005. Raport. Występowanie Salmonella u zwierząt, w paszach i żywności oraz oporność na substancje antybakteryjne w roku 2004. PIWet-PIB, Puławy.
[30] Hoszowski A., Wasyl D., Kwiatek K. 2005. Występowanie Salmonella u zwierząt, w paszach i żywności oraz oporność na substancje antybakteryjne w roku 2005 - Raport. PIWet-PIB, Puławy.
[31] Hoszowski A., Wasyl D. 2005. Występowanie i antybiotykooporność pałeczek Salmonella w Polsce. Med. Wet. 61: 660.
[32] Hoszowski A., Wasyl D., Kwiatek K., Wojdat E. 2005. Prevalence of Salmonella along poultry production chain. Doniesienie posterowe prezentowane na Konferencji: Risk Assessment. Dubrownik, Chorwacja, 26-28.06.2005.
[33] Kleuskens H. 1996. Hygiene of feed production process, mold inhibitors used in Holland. III Seminarium pt. Mikotoksyny w żywności, surowcach i paszach przemysłowych. WSP Bydgoszcz.
[34] Kanakaraj R., Harris D.L., Songer J.G., Bosworth B. 1998. Multiplex PCR assay for detection of Clostridium perfringens in feces and intestinal contents of pigs and in swine feed. Vet. Microbiol. 63: 29-38.
[35] Królikowski M., Piskorzewska M. 1975. Występowanie salmonelli w przemysłowych mieszankach paszowych. Życie Wet. 8: 230-231.
[36] Kwiatek K. 2002. Wybrane aspekty sanitarno-weterynaryjne produkcji zwierzęcej z uwzględnieniem czynników zatruć i zakażeń pokarmowych. Pasze Przemysłowe 9/10: 2.
[37] Kwiatek K., Przeniosło M., Weiner A., Wojdat E. 2002. Jakość środków żywienia zwierząt a zapewnienie bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego. Higiena 4: 5.
[38] Kwiatek K. 2004. National programme of official control of animal feedingstuffs under surveillance of veterinary inspection in Poland. Pol. J. Vet. Sci. 7: 217-221.
[39] Kwiatek K. 2005. Krajowy plan urzędowej kontroli środków żywienia zwierząt na rok 2005 w zakresie urzędowego nadzoru nad wyróżnikami bezpieczeństwa. Pasze przemysłowe 4: 6-8.
[40] Kwiatek K. 2006. Wymagania mikrobiologiczne dla żywności w aspekcie zapewnienia jej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia publicznego. Higiena 2/3: 7-11.
[41] Long J.R., Pettit J.R., Barnum D.A. 1974. Necrotic enteritis in chickens. II. Pathology and proposed pathogenesis. Can. J. Comp. Med. 38: 467-474.
[42] Molenda J., Mazurkiewicz M. 1983. Ocena mikrobiologiczna mieszanek przemysłowych dla kurcząt brojlerów. Med. Wet. 39: 45-48.
[43] Osek J. 2006. Zoonozy i ich czynniki etiologiczne w krajach Unii Europejskiej oraz w Norwegii w 2004 roku. Życie Wet. 3: 180-187.
[44] Plan krajowy urzędowej kontroli pasz na rok 2008. «www.wetgiw.gov.pl».
[45] PN EN ISO 22000:2006. Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności. Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego.
[46] Rozporządzenie 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2002 roku ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. U. UE L 31 z 1.02.2002).
[47] Rozporządzenie 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych (Dz. U.UE L 139 z 30.04 2004).
[48] Rozporządzenie 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004).
[49] Rozporządzeni 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004).
[50] Rozporządzenie 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych prowadzonych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia i dobrostanu zwierząt (Dz. U. UE L 139 z 30.04.2004).
[51] Rozporządzenie 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 stycznia 2005 r. ustanawiające wymagania dotyczące higieny pasz (Dz. U. UE L 35 z 8.2.2005).
[52] Rozporządzenie 2160/2003 Parlamentu Europejskiego oraz Rady Unii Europejskiej z 17 listopada 2003 w sprawie zwalczania pałeczek Salmonella oraz innych określonych odzwierzęcych czynników chorobotwórczych przenoszonych przez żywność (Dz. U. UE L 325 z 12.12.2003).
[53] Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt (zastępujące Dyrektywę 70/524/WE).
[54] Rozporządzenie 2073/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z15 listopada 2005 r. W sprawie kryteriów mikrobiologicznych dotyczących środków spożywczych (Dz. U. UE L 338 z 22.12 2005).
[55] Rozporządzenie Komisji (WE) 1003/2005 wdrażające rozporządzeni 2160/2003 w odniesieniu do celu wspólnotowego ograniczenia powszechnego występowania niektórych serotypów salmonelli w stadach hodowlanych gatunku Gallus gallus oraz zmieniające rozporządzenie 2160/2003 (Off. J. L 170/12-17.2005-07-01).
[56] Rozporządzenie Komisji (WE) 1091/2005 z dnia 12 lipca 2005 r. wdrażające rozporządzenie 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów dotyczących stosowania szczególnych metod kontroli w ramach krajowych programów na rzecz zwalczania salmonelli (Off.j.l 182/3-4.2005-07-13).
[57] Sadkowska-Todys M., Stefanoff P., Łabuńska E. 2005. Zatrucia i zakażenia pokarmowe w Polsce w 2003 roku. Przegl. Epidemiol. 59: 269-279.
[58] Sauli I., Danuser J., Geeraerd A.H., Van Impe J.F., Rüfenacht J., Bissi-Choisat B., Wenk C., Stärk K.D.C. 2005. Estimating the probability and level of contamination with Salmonella of feed for finishing pigs produced in Switzerland - the impact of the production pathway. Int. J. Food Microbiol. 100: 289-310.
[59] Sawires Y.S., Songer J.G. 2006. Clostridium perfringens: Insight into virulence evolution and population structure. Anaerobe. 12: 23-43.
[60] Smith L.D.S., Hathewaz C.L., Whalez D.N., Dwell V.R. 1975. Epidemiological aspects of Clostridium perfringens foodborne illness. Food Technol. 4: 77-79.
[61] Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U Nr 144, poz. 1045).
[62] Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. (Dz. U. Nr 171, poz. 1225).
[63] Ustawa z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. z 2006 r. Nr 17, poz. 127).
[64] Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 2004 r. Nr 33, poz.287, z późń. zm.).
[65] Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. z 2004 r. Nr 69, poz. 625, z późn. zm.).
[66] Veldman A., Vahl H.A., Borgreve G.J., Fuller D.C. 1995. A survey of the incidence of the Salmonella species and Enterobacteriaceae in poultry feeds and feed components. Vet. Rec. 136: 169-172.
[67] White D.G., Zhao S., Simjee S., Wanger D.D., McDermont P.F. 2002. Antimicrobial resistance of food-borne pathogens. Microb. Infect. 4: 405-412.
[68] Wijewanta E.A., Seneviratna P. 1971. Bacteriological studies of fatal Clostridium perfringens type-A infection in chickens. Avian Dis. 15: 654-661.
[69] Williams B.M. 1975. Environmental considerations in salmonellosis. Vet. Rec. 5: 318-321.
[70] Wojdat E. 2006. Ocena jakości mikrobiologicznej środków żywienia zwierząt ze szczególnym uwzględnieniem genotypowej i genotypowej charakterystyki szczepów Clostridium perfringens. Praca doktorska. PIWet-PIB, Puławy.
[71] Wojdat E., Kwiatek K. 2004. Analiza ryzyka czynników mikrobiologicznych. Przemysł Spożwczy 2: 20-24.
[72] World Health Organization. 2003. Zoonoses and communicable diseases common to man and animals, 3th ed., t. 1, Pan Amarican Health Organization.
[73] Żmudzki J. 2007. Substancje niepożądane w paszach - ocena zagrożeń. Materiały Konferencji pt. Bezpieczeństwo pasz dla bezpieczeństwa żywności. Puławy, 24-25.09.2007.