Koncepcje Mechanizmów Obronnych Osobowości

Osobowość,

1) zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych;

2) zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia;

3) zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.

Mechanizmy obronne są to procesy działające poza świadomością jednostki (z których jednostka nie zdaje sobie sprawy), których sensem istnienia jest likwidacja konfliktów wewnętrznych (emocjonalnych), zmniejszanie lęku, rozładowywanie napięcia emocjonalnego; rozwiązywanie sytuacji, której uświadomienie jest dla jednostki nie do zniesienia (jednostka nie chce jej sobie uświadomić). Jest to działanie automatyczne, wcześniej wyuczone w sposób nie do końca uświadomiony lub całkowicie nieświadomy, polegające na zniekształcaniu, przemieszczaniu i otamowywaniu "zabronionych" tendencji wywołujących lęk.

Mechanizmy obronne są to określone "siły" działające w naszej osobowości, pobudzające nas w pewnych sytuacjach do specyficznych zachowań, które bronią nas przed wstydem, lękiem, poczuciem winy oraz przed obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach i w oczach innych ludzi.

Orientowanie się w grze tych sił jest dla człowieka równie ważne, jak znajomość własnych potrzeb psychicznych czy obrazu siebie.

Siły zwane mechanizmami obronnymi działają w sposób NIEŚWIADOMY. Nie zdajemy sobie z nich sprawy. Nadmiernie rozbudowane sprawiają, że nie potrafimy realnie ocenić siebie, poznać i wykorzystać własnych zasobów psychicznych. Nie potrafimy zachowywać się naturalnie i spontanicznie. Poddawanie się działaniu mechanizmów obronnych przez dłuższy czas prowadzi do niekorzystnych zmian własnej osobowości, do przyjęcia "obronnego", mało twórczego stylu życia i do zachowań przesadnie sztywnych, a niekiedy irracjonalnych.

Specyfiką działania mechanizmów obronnych zdaje się być to, że działają one w sytuacjach życia człowieka wtedy, kiedy pojawiają się JEDNOCZEŚNIE jakieś dwie SPRZECZNE tendencje reagowania: np. tendencja do zachowań agresywnych, ekshibicjonistycznych, seksualnych i jednocześnie wstyd, lęk, poczucie winy.

Kiedy działają jednocześnie takie czy podobne sprzeczne naciski, człowiek uczy się zachowania, które zmniejsza czy eliminuje siłę jednego lub obu tych nacisków. Uczy się otamowywać czy przemieszczać reakcje agresywności, sublimować pragnienia seksualne, nie dopuszczać do poczucia winy przez zniekształcanie i maskowanie impulsów seksualnych i agresywności. Różne ,,techniki" czy sposoby radzenia sobie z działającymi jednocześnie, wzajemnie sprzecznymi tendencjami reagowania stanowią różne ODMIANY mechanizmów obronnych. Będzie to np. tłumienie, wypieranie, projekcja, racjonalizacja. Technik tych jest opisanych dzisiaj ponad czterdzieści.

Większość mechanizmów obronnych rozwija się w okresie od urodzenia dziecka do końca piątego roku życia. Między piątym rokiem a okresem dojrzewania nie pojawiają się nowe mechanizmy obronne, dopiero w okresie adolescencji występują znów, obok już wytworzonych, nowe obronne reakcje przystosowawcze.

Pierwsze mechanizmy obronne pojawiają się w pierwszym roku życia i tak, jak większość modyfikacji przystosowawczych, jeżeli są wzmacniane, utrwalają się i przechodzą. do następnych okresów rozwojowych, w których pojawiają się nowe mechanizmy.

Zdaniem Bluma i Halla, schemat ewolucji mechanizmów obronnych jest następujący: w pierwszym roku życia pojawia się: introjekcja, projekcja, fiksacja, regresja. W drugim roku życia i do końca trzeciego pojawiają się: reakcje upozorowane, unieważnianie poprzedniego działania.

Między trzecim a piątym rokiem życia pojawia się: sublimacja, wypieranie, izolacja, przemieszczenie przeniesienie, selektywny brak uwagi, destrukcja i konformizm.

Po okresie adolescencji pojawiają się mechanizmy obronne nazywane przez Bluma: ascetyzmem, intelektualizacją, twórczością. Są to ustalenia ogólne, ogólne "prawidłowości ewolucji" mechanizmów. W poszczególnych przypadkach rozwój może odbiegać od tego schematu.

W pracy tej przedstawiamy mechanizmy obronne jako grupy zachowań, które spełniają określone zadania rozwojowe i przystosowawcze jednostki w pewien specyficzny sposób. Działanie jednych polega na tamowaniu impulsów, reakcji, schematów reagowania, innych - na przemieszczaniu i zniekształcaniu, a jeszcze innych - na naśladowaniu i przyjmowaniu za swoje schematów reagowania jednostek znaczących w danym środowisku, obdarzonych władzą, prestiżem i budzących strach.

MECHANIZMY OBRONNE określamy jako GOTOWOŚCI do reagowania; wyuczone w sytuacjach, gdzie działają na jednostkę, JEDNOCZEŚNIE wzajemnie, SPRZECZNE naciski lub tendencje reagowania. Działanie mechanizmów obronnych polega na NIEŚWIADOMYM TAMOWANIU, PRZEMIESZCZANIU, ZNIEKSZTAŁCANIU schematów i tendencji reagowania oraz PRZYJMOWANIU ZA SWOJE zachowań osób znaczących w grupie społecznej, w której jednostka żyje po to, aby NIE DOZNAWAĆ LĘKU I UNIKAĆ NIEKORZYSTNYCH ZMIAN OBRAZU SIEBIE.

Wszystkie mechanizmy obronne dadzą się podzielić na CZTERY główne grupy w zależności od tego, jaką technikę czy strategię stosuje jednostka broniąc się przed doznawaniem lęku i możliwości niekorzystnej zmiany obrazu siebie, w sytuacjach, gdzie działają na nią jakieś wzajemnie sprzeczne naciski i tendencje z wewnątrz lub z zewnątrz.

Przykładem działania mechanizmów obronnych, w których stosuje się techniki TAMOWANIA, jest wypieranie, tłumienie, zwlekanie - odraczanie działania.

Przykładem działania mechanizmów obronnych, w których przeważa stosowanie technik PRZEMIESZCZANIA, jest: sublimacja, przeniesienie, kompensacja, reakcje upozorowane, unieważnianie własnego poprzedniego działania, ascetyzm, twórczość, fiksacja, regresja, inwersja, konwersja, substytucja.

Przykładem działania mechanizmów obronnych, w których jednostka stosuje strategię ZNIEKSZTAŁCANIA, jest: racjonalizacja, zaprzeczanie istnieniu czegoś, selektywny brak uwagi, dysocjacja, fantazjowanie, idealizacja, projekcja, symbolizacja, dewaluacja, intelektualizacja, odwracanie sensu, zniekształcanie i maskowanie.

Przykładem działania mechanizmów obronnych, w których jednostka stosuje techniki PRZYJMOWANIA za swoje cudzych zachowań, jest: identyfikacja, inkorporacja, introjekcja, konformizm.

Istnieją też mechanizmy obronne złożone, w których jednostka stosuje kilka technik, np. tamowanie i przemieszczanie, tamowanie i zniekształcanie. Przykładem takich mechanizmów obronnych jest negatywizm, tak zwana reakcja Króla Dawida, rozgrzeszanie się, odwracanie uwagi i tracenie zainteresowania, nadmierna generalizacja, ujawnianie ignorancji i niemożności wykonania czegoś.

Rola tych wszystkich mechanizmów obronnych osobowości polega przede wszystkim na:

• zmniejszaniu napięcia i lęku, powodowanego przez nierozwiązane konflikty, frustracje czy niezaspokojone potrzeby

• na stworzeniu i podtrzymaniu pozytywnego obrazu własnej osoby.

Część procesów uznawanych za mechanizmy obronne ma także charakter adaptacyjny.

Najważniejszym mechanizmem obronnym, opisanym szczegółowo przez Z. Freuda jest mechanizm wyparcia (represji).

Wyparcie (represja)

Jest to proces wykluczenia ze świadomości takich impulsów popędowych, odczuć lub doświadczeń, które wzbudzają lęk lub poczucie winy. Istotą wyparcia jest niedopuszczanie pewnych danych do świadomości lub umotywowane ich zapomnienie.

Pierwszą fazą wyparcia jest "wyparcie pierwotne", czyli niedopuszczanie do świadomości pewnych przeżyć lub treści. Zjawiska te nigdy nie były uświadomione.

Faza druga to wyparcie właściwe (nazywane też wtórnym lub następczym). Dotyczy wypierania przeżyć lub treści, które kiedyś pojawiły się w świadomości, ale wtórnie zostały zepchnięte do nieświadomości.

Wyparte przeżycia pozostają w podświadomości dzięki działaniu innego mechanizmu, nazywanego cenzurą. Jest on związany z funkcjonowaniem superego, które decyduje o tym, jaki rodzaj i jakie treści przeżyć są akceptowalne, a jakie należy odrzucić.

Wyparte przeżycia pojawiają się jednak bezwiednie (zwłaszcza gdy dochodzi do osłabienia cenzury), np.: w chwilach zmęczenia lub pod wpływem alkoholu. Ujściem dla wypartych impulsów jest humor i dowcip oraz marzenia senne. Wyparte treści wymykają się spod kontroli cenzury także w postaci pomyłek, przejęzyczeń, zapominania o czymś ważnym, a także jako "psychogenne zaburzenia czynnościowe" (np. objawy nerwicowe).

Mechanizmy obronne polegające na zniekształcaniu schematów reagowania: racjonalizacja, zaprzeczanie realnym faktom, izolacja, selektywny brak uwagi, dysocjacja, projekcja:

 Kiedy dziecko znajduje się w sytuacjach, gdzie działają na nie jednocześnie dwie grupy sprzecznych nacisków, może nauczyć się bronić przed przykrymi przeżyciami z tym związanymi zniekształcając swoje schematy reagowania. Dzięki zniekształceniu schematu reagowania, dziecku uda się częściowo rozładować, uzewnętrznić, dać wyraz jakiejś silnej tendencji, np. agresywności, dominowania, izolacji, egoizmu, seksualnej, ekshibicjonistycznej i jednocześnie nie przeżywać "grożącego" za to lęku oraz pozostawać "w zgodzie" ze swoim obrazem siebie.

Zniekształcanie dotyczy najczęściej schematów reagowania składających się na percepcję. Polega ono na pogarszaniu pracy uwagi, pamięci, spostrzegania, koordynacji wzrokowo - motorycznej, zmniejszaniu lub przesadnym zwiększaniu wrażliwości, pobudzaniu w odpowiednim kierunku pracy wyobraźni, zmniejszaniu krytycyzmu. Dzieje się tak w racjonalizacji, projekcji, zaprzeczaniu realnym faktom, w selektywnym braku uwagi, dysocjacji. Mechanizmy te mogą także sterować motoryką w ten sposób, że zniekształcają reakcje motoryczne. Mamy z tym do czynienia w gubieniu niektórych przedmiotów, w powodowaniu wypadków.

Freud podaje we "Wstępie do psychoanalizy" wiele przykładów obronnego zniekształcania schematów reagowania. Są to przykłady gubienia przedmiotów, zniekształcania nazwisk, zapominanie imion i nazwisk.

Racjonalizacja jako mechanizm obronny

Działanie racjonalizacji jako mechanizmu obronnego polega na tym, że człowiek broniąc się nieświadomie przed lękiem wywołanym możliwością potępienia we własnych oczach lub w oczach innych ludzi, tłumaczy swoje postępowanie i podaje powody i motywy takie, które:
a) zmniejszają jego własne napięcie łękowe,
b) są tym logiczniejsze, im bardziej czyny są "nielogiczne",
c) są zgodne z głównymi skalami wartości i oczekiwaniami grupy społecznej, w której człowiek żyje i od której jest zależny.
Racjonalizacja przyjmuje często postać tłumaczenia swojego zachowania, to znaczy tego, co w nim "nieudane", "winą" zewnętrznych okoliczności, obarczania za swoje niepowodzenia zewnętrznych okoliczności.

Dzieje się tak dlatego, że potępienie społeczne jest mniejsze, jeżeli człowiek robi coś zmuszony do tego zewnętrznymi okolicznościami.

Charakterystyczne dla racjonalizacji jest to, że człowiek próbuje tak przekształcać motywy swojego postępowania i tak patrzeć na to, co robi, aby wydać się bardziej szlachetnym. W procesie racjonalizacji jednostka dobiera, imputuje sobie takie motywy, które są akceptowane przez grupę społeczną lub osoby znaczące, z którymi jednostka żyje.

Przykładem racjonalizacji motywów swojego postępowania jest zachowanie pewnego lekarza, który podjął się leczenia psychiatrycznego bardzo atrakcyjnej fizycznie pani, mimo że zespół kolegów komunikował mu, że jest to przypadek ciężki do wyleczenia. Lekarz ten spędzał całe godziny z pacjentką motywując to koniecznością stosowania terapii. W rzeczywistości chodziło o przyjemność przebywania razem, na co mu w końcu zwrócono uwagę.

Mechanizm obronny racjonalizacji jest, z punktu widzenia teorii uczenia się, formą przystosowania, w której jednostka uczy się unikać lęku przez wyjaśnianie powodów swojego postępowania. Od najmłodszych lat dziecko uczy się "logicznego" wyjaśniania swojego postępowania i zdarzeń. Ta tendencja szukania wyjaśnienia wchodzi także w skład potrzeby poznawczej dziecka tak, że odczuwa ono silny nacisk do szukania powodów swojego postępowania.

Dostrzegając u siebie impulsy i uczucia, które budzą lęk, jednostka dorosła czy dziecko szuka na ich usprawiedliwienie powodów takich, które JĄ SAMĄ uspokajają. Powiedzenie "prawdy" o swoich uczuciach i pragnieniach, np. wrogości, całkowitej bierności, seksualnych, władzy nad innymi, budzi w jednostce lęk i poczucie winy. Ponieważ odczuwa ona silny nacisk dania jakiegokolwiek wyjaśnienia, dlaczego przeżywa takie uczucia i pragnienia - uczy się produkować takie "wyjaśnienia", które zmniejszają jej lęk i poczucie winy oraz są do przyjęcia w jej sytuacji rodzinnej, kulturowej, społecznej i zawodowej.

Zaprzeczenie realnym faktom (Fantazjowanie) jako mechanizm obronny

To myślenie obrazowe, czasami forma myślenia autystycznego. Stanowi jeden ze składników marzeń sennych i jest postrzegane jako forma zaspakajania pragnień w wyobraźni. Należy rozróżnić fantazjowanie obronne i świadome marzenie. Rolą fantazjowania obronnego jest:

• ucieczka od nieprzyjemnej rzeczywistości

• rozwiązywanie konfliktów emocjonalnych przez dostarczanie nierzeczywistych gratyfikacji, częściowe rozładowanie nieakceptowanych impulsów, upiększanie niemiłej rzeczywistości.

Ten rodzaj fantazjowania charakteryzuje się tendencją do ucieczki w sytuacjach trudnych i konfliktowych, bez podejmowania próby rozwiązania problemu w rzeczywistości. Fantazjowanie kompensuje również w marzeniach brak rzeczywistych osiągnięć.

Fantazjowanie u dzieci
Uważa się, że fantazjowanie we wczesnym dzieciństwie ma charakter poznawczo-afektywny i pełni funkcję adaptacyjną. Zabawy "na niby" umożliwiają dziecku przećwiczenie różnych planów zachowań. ułatwiają osiągnięcie kontroli emocji oraz pozwalają zorganizować złożone doświadczenia.

Mechanizmy obronne izolacji, selektywnego braku uwagi i dysocjacji

Wspólną cechą tych trzech schematów przystosowania jest unikanie zdawania sobie sprawy, unikanie udzielania uwagi tym reakcjom psychicznym jednostki, które budzą w niej lęk i niepokój.

Blum charakteryzuje działanie mechanizmu izolacji jako proces, w którym wspomnienia przykrych doświadczeń są pozbawione ich przykrej emocjonalnej otoczki. Mówiąc inaczej, jest to proces odizolowania od doznawanych przeżyć - przykrych, budzących lęk uczuć.

Jest to odrywanie od siebie tego, co było kiedyś razem. Mechanizm izolacji wyraża się w dążeniu do przesadnie logicznego myślenia, w ocenie rzeczywistości i w przyjmowaniu przesadnie racjonalistycznych postaw wobec rzeczywistości. Przez takie logiczne oczyszczenie pozostaje w świadomości część przeżycia, a zostaje odłączona otoczka emocjonalna. Przesadne logizowanie izoluje emocjonalne skojarzenia i obiekt można włączyć do świadomości bez włączania towarzyszących mu przykrych uczuć. Istnieją rozmaite rodzaje izolacji. Przykładem działania tego mechanizmu może być izolowanie przez dziecko jednej sfery swego życia od drugiej: inna "moralność" obowiązuje w szkole, inna w domu. Inne reguły panują w postępowaniu z ludźmi, gdy widzą ludzie; inaczej zachowuje się człowiek czy dziecko, gdy jest samo.

Innym przykładem izolacji jest tzw. podwójna moralność - inaczej w stosunku do obcych, inaczej w stosunku do rodziny, albo trzymanie się surowych reguł i dyscypliny w nauce czy estetyce - nie trzymanie się żadnych reguł moralnych.

W takiej izolacji dwóch sfer życia od siebie jeden obszar reprezentuje wolność dla popędów, drugi jest w "zgodzie" z naciskami kulturowo - społecznymi.

Izolacja jest, według Laughlina, mechanizmem obronnym, operującym bez udziału świadomości, polegającym na tym, że jakaś idea, obiekt jest IZOLOWANY od emocjonalnego kontekstu. Mechanizm obronny izolacji jest uruchamiany wtedy, kiedy emocjonalne obciążenie jednostki staje się dla niej zbyt bolesne i przykre.

Izolacja występuje np. u strażaków, którzy gaszą ogień narażając się na niebezpieczeństwo, ale izolują lęk od wykonywanych zawodowych czynności.

Mechanizm obronny izolacji jest związany z mechanizmem obronnym dysocjacji

Dysocjacja polega na rozdzieleniu na dwie sfery: afektu (emocji) i idei, obiektu lub reakcji. Jest to sytuacja, w której współistnieją obok siebie niezależnie pewne procesy psychiczne i nie dochodzi między nimi do kontaktu lub integracji.
Efektem dysocjacji jest brak integracji psychicznej.

Przykładem działania tego mechanizmu obronnego jest zachowanie mężatki, która przeżywała silne emocjonalne konflikty, była zdesperowana, a zajmowała się z przesadną troską swoim dzieckiem

Dysocjacja jest krańcową formą selektywnego braku uwagi. Tutaj odmawia i odrzuca się możliwość uświadomienia sobie określonych faktów czy sytuacji. Materiał będący przedmiotem działania mechanizmu obronnego dysocjacji jest niedostępny świadomości.

Laughlin określa dysocjację jako mechanizm obronny, który polega na tym, że jednostka oddziela treść emocjonalną, afekt, uczucie związane z jakąś ideą, sytuacją, obiektem lub związkiem.

Termin dysocjacja wprowadził do psychiatrii P. Janet. Rozumiał on przez dysocjację rodzaj siły psychicznej działającej w kierunku wprost przeciwnym do działania innej siły czy mechanizmu: integracji. Integracja jest siłą scalającą różne aspekty działania człowieka, różne elementy jego struktury osobowości w jakimś jednym kierunku, zgodnie z jakimś głównym trendem życiowym jednostki. Dysocjacja jest siłą zmierzającą do rozkładania struktur osobowości. Istnieją różne formy dysocjacji. Może ona przybierać formę amorficzną, bezpostaciową. Jednostka przeżywa wtedy jakieś bliżej nieokreślone, niezwiązane z niczym uczucia, jakieś nieokreślone lęki, niepokoje, uczucia zdziwienia w stosunku do własnej osoby.

Istnieje też patologiczna forma dysocjacji, występująca w chorobach psychicznych, określana jako fuga, amnezja, utrata świadomości, depersonalizacja, zmiana osobowości.

Częstymi przykładami dysocjacji, występującej w trudnościach przystosowania, jest oddzielanie od siebie poczucia odpowiedzialności za popełniony jakiś, budzący lęk i obniżający respekt dla siebie, uczynek.

Projekcja

Projekcja jest mechanizmem obronnym, w którym osoba nie dopuszcza do świadomości własnych impulsów i przypisuje te impulsy i tendencje innym osobom.

Istotną cechą projekcji jest to, że podmiot projekcji zostaje zmieniony. Na przykład "ja nienawidzę ciebie" - zostaje przemienione w mechanizmie projekcji na "on nienawidzi mnie". Osoba, która lęka się swoich własnych agresywnych lub seksualnych impulsów, zmniejsza swój niepokój przez przypisanie agresywności i tendencji seksualnych innej osobie. Czemu służy taka transformacja podmiotu projekcji? Zmniejsza jej poziom lęku i cierpienia.

Takie postępowanie i przypisywanie "złych" skłonności innym ludziom usprawiedliwia z kolei własne agresywne, dominujące, ekshibicjonistyczne czy inne, "nieaprobowane" przez grupę kulturową zachowanie (dana jednostka projektująca na innych swoje złe cechy OSZUKUJE SAMĄ SIEBIE - i wyzwala odpowiednie konsekwencje dla siebie, np. choroby ciała fizycznego).

I tak sprzęga się działanie mechanizmu obronnego projekcji z mechanizmem racjonalizacji.

Ponieważ podobnie, jak w przypadku racjonalizacji "uczucia i pragnienia złe" stale nawiedzają jednostkę, (a im ma bardziej surowe Superego lub mniej nietolerancyjne środowisko, tym częściej), więc szuka ulgi w projekcji zmniejszając przez to poczucie winy i własny lęk. W ten sposób wzmacnia zachowania projekcyjne.

W zachowaniu codziennym dorosłego człowieka projekcja przejawia się jako zachowanie, w którym innym ludziom przypisuje się stale ujemne właściwości, np. że są agresywni, rozwiąźli, nieobowiązkowi, egoiści itp.

Innym objawem projekcji jest bagatelizowanie u siebie nieaprobowanych przez grupę społeczną, w której się żyje, sposobów zachowania i wyolbrzymianie ich u innych.

Projekcja jest mechanizmem działającym odwrotnie od introjekcji. W introjekcji jednostka rzutuje uczucia nieaprobowane przez siebie na własną osobę, w projekcji rzutuje nieaprobowane przez siebie uczucia i inne cechy i reakcje osobowości na inne osoby. W ten sposób NIE DOPUSZCZA do uświadomienia sobie tego, co zostało wyparte.

Klasycznym przykładem działania projekcji jest rzutowanie własnych wrogich uczuć, które jednostka odczuwa do ludzi, na innych ludzi.

W ten sposób według klasycznego już dzisiaj stwierdzenia "on nienawidzi mnie" oznacza w rzeczywistości, że "ja nienawidzę jego".

Mechanizmy obronne polegające na przemieszczaniu schematów reagowania:

 Przeniesienie i sublimacja

Mechanizm obronny przeniesienia i sublimacji opisuje Freud w różnych tomach swoich pism. Podaje przykłady działania tych mechanizmów, np. przy okazji omawiania rozwoju popędów seksualnych i rozważań dotyczących genezy nerwic. Zdaniem Freuda niezaspokojenie któregoś z silnych cząstkowych popędów seksualnych prowadzi do nerwicy. Ale nie każde niezaspokojenie, tylko takie, którego .człowiek SAM SOBIE ODMAWIA, którego człowiek sam nie jest w "stanie spełnić". Do nerwicy prowadzi niezaspokojenie popędu w jakiś jedyny, specyficzny sposób, który jest decydujący dla danej osoby. Niezaspokojenie w jakiejś jednej, jedynej formie, której nadzwyczaj silnie pragnie dana osoba.

Przykładem takiego przemieszczania energii jest ssanie piersi, ssanie kciuka, palenie papierosa, całowanie, zwilżanie warg językiem, malowanie ust, gwizdanie, śpiewanie, mówienie, żucie gumy i tytoniu, plucie. Jest to przemieszczanie się energii oralnej aktywności.

Kompensacja

Czyli wynagrodzenie lub zadośćuczynienie za braki lub defekty.
Formy kompensacji:

1. rozwijanie słabych stron (trening fizyczny u osób o wątłej posturze)

2. zmiana wady na zaletę (mały, drobny mężczyzna może zostać dżokejem)

3. rozwijanie funkcji zastępczych (rozwijanie zainteresowań humanistycznych u osób słabych w naukach matematycznych)

4. zachowania antyspołeczne

5. fantazjowanie

Często praca zawodowa, hobby lub różne formy zaangażowania w życie publiczne stanowią formę kompensacji.

Reakcje upozorowane jako mechanizm obronny

Manifestowanie na zewnątrz zasad, kompleksów, postaw, przeciwnych do tych, które są świadomie odrzucane.

Jeżeli osoba odczuwa gwałtowną nienawiść i agresywność w stosunku do ludzi i uczucia te wywołują niepokój, to wytwarza się tendencja o kierunku wprost przeciwnym, mianowicie przesadna sympatia, miłość. To przekształcenie impulsów budzących lęk w tendencje o wprost przeciwnych kierunkach, nazywa się reakcjami upozorowanymi.

Ascetyzm, intelektualizacja i twórczość jako mechanizmy obronne w okresie dziecięcym i młodzieńczym:

Jeżeli ascetyzm i intelektualizację potraktować jako mechanizmy analogiczne do działania reakcji upozorowanych, to twórczość byłaby analogiczna do mechanizmu obronnego sublimacji.

W twórczości młodzieńczej znajdują jakby sublimowane ujścia potrzeby seksualne, przyjemnych doznań zmysłowych, ekshibicjonizmu, agresywności, poznawcze i inne.

Objawami działania mechanizmu obronnego ascetyzmu jest unikanie rówieśników, zabaw, rozrywek, muzyki, tańca, przesadne hartowanie się, zbyt wczesne ranne wstawanie, pozbawianie się przyjemności jedzenia.

Reakcje ascetyzmu są wyzwalane z jednej strony dużą wrażliwością dziecka i młodego człowieka, a z drugiej - surowością dyscypliny oraz surowymi nakazami i zakazami "moralnymi".

Lęk przed przejawami i naciskami popędu seksualnego rozszerza się na inne potrzeby - jedzenia, picia, zabawy; generalizuje się na wszystko to, co "dostarcza" przyjemności. I wszystkie czynności dostarczające przyjemności stają się groźne, budzące lęk. Jako tamę przed tym lękiem uruchamia się mechanizm obronny zachowań ascetycznych.

Z punktu widzenia psychologii uczenia się, mamy tu do czynienia z generalizacją lęku, spowodowaną "surowym Superego", na zbyt wielki obszar zachowań oraz ze słabą zdolnością do różnicowania między rodzajami impulsów naprawdę a pozornie groźnych dla jednostki.

Ascetyzm przynoszący korzyści w postaci zmniejszenia lęku i poczucia winy podlega wzmocnieniu i staje się nawykowym, przystosowawczym sposobem reagowania

Intelektualizacja jako mechanizm obronny polega na "oswajaniu się", za pomocą myślenia i mówienia, z problematyką groźną i budzącą lęk. Praktycznie ten mechanizm obronny przejawia się jako przesadnie logiczne i rozumowe analizowanie irracjonalnych tendencji popędowych, abstrakcyjne dyskusje na tematy seksualne, zbrodni, ekshibicjonizmu, moralności. Są to próby rozładowania nacisków potrzeb zabronionych przez surowe Superego. Potrzeb, których określone przejawy są nieaprobowane przez grupę społeczną, w której jednostka żyje - w reakcjach słownych, wyobrażeniowych i myślowych.

Obrona polega także na pewnej formie dysocjacji. Dyskutuje się o tym, co zabronione w oderwaniu od osobistych pragnień i doświadczeń, w oderwaniu od realnych przejawów potrzeb w życiu.

Intelektualizacja jako mechanizm obronny polega na abstrakcyjnych dyskusjach o małżeństwie, prostytucji, moralności, polityce, filozofii, religii, pracy.

W takiej abstrakcyjnej formie przemycają się budzące lęk impulsy i jednostka nie przeżywając lęku "oswaja się" z nimi ..

Intelektualizacja przybiera także formę przesadnie logicznego sposobu mówienia, operowania tylko zwrotami "ścisłymi", posługiwania się liczbą, miarą, "obiektywnym doświadczeniem". Może także przybierać postać konstruowania przesadnie logicznych planów, linii i celów życia.

Intelektualizacja nie służy praktycznemu rozładowaniu budzących lęk potrzeb, służy tylko oswojeniu się z tym, co wydaje się jednostce groźne, budzące lęk i nie do przyjęcia w postaci takiej, w jakiej przejawia się w codziennym życiu. Również abstrakcyjne konstruowanie planów działania można traktować jako mechanizm obronny intelektualizacji lęków przed trudnościami realizowania tego, co wymaga konkretne, zwyczajne życie.

Jako mechanizm obronny, intelektualizacja często przyjmuje postać racjonalizacji, niekiedy zaś substytucji oraz kompensacji. Intelektualizacja nie dopuszcza do uświadomienia tego, co zostało wyparte, i w ten sposób wzmacnia wypieranie.

Twórczość jako mechanizm obronny przejawia się najczęściej w pisaniu wierszy, dzienników, autobiografii, satyrycznych opowiadań.

Wielu psychoanalityków uważa twórczość uprawianą w tym okresie za mechanizm obronny przeciw odżywającym tendencjom kompleksu Edypa. Twórczość przyjmuje najczęściej formę dziennika i wierszy. W tej twórczości tendencje kazirodcze są rzutowane na inne obiekty, wyobrażenia, idee, które stają się obiektami zastępczymi. Twórczość jest aprobowana przez ideał siebie. Nagłe ustanie, zaniechanie twórczości pod koniec adolescencji świadczy o niezdolności do rozładowania kompleksu Edypa.

Fiksacja i regresja jako mechanizmy obronne

Mechanizmy obronne fiksacji i regresji są ze sobą związane. Fiksacja polega na obronie przed lękiem przez powtarzanie wyuczonych reakcji przystosowania.

Regresja jest mechanizmem przystosowania, który polega na nawrocie do tych reakcji, które zostały wcześniej silniej utrwalone, czyli ufiksowane. Regresję określa się najczęściej jako nawrót do wcześniej wyuczonych sposobów zachowania. Jest to cofnięcie się do wcześniejszego stadium rozwoju. Polega na wykorzystywaniu postaw i zachowań, które w przeszłości były nagradzane lub pozwalały osiągnąć cel, np. bezradne, dziecinne zachowanie.

Mechanizmy obronne polegające na naśladowaniu i wbudowywaniu w siebie schematów reagowania innych jednostek: identyfikacja, inkorporacja, introjekcja, konformizm:

Identyfikacja

Czyli utożsamianie się z innym człowiekiem. Prowadzi do nieświadomego przejęcia różnych myśli, celów, zachowań drugiego człowieka. Zwykle wiąże się z idealizacją. Natomiast identyfikacja z agresorem prowadzi do zmiany ról z atakowanego w atakującego.

Inkorporacja

Jest prymitywnym mechanizmem obronnych. Zachodzi w sferze fantazji i polega na "pożarciu" obiektu zewnętrznego. Dotyczy zwykle małych dzieci, które nie odróżniają siebie (własnego "ja") od otaczającego je świata.

Introjekcja

Polega na symbolicznym wchłanianiu przez jednostkę różnych obiektów zewnętrznych (mogą to być ludzie lub pewne cechy). Jest mechanizmem obronnym przed uświadomieniem sobie nieakceptowanych impulsów. Główną siłą motywującą jest lęk przed poniżeniem lub krytyką. Np. dziecko przyjmuje nakazy i zakazy stawiane przez rodziców jako własne z obawy przed utratą ich miłości i kary.

Skrajny konformizm polega na adaptowaniu wzorów zachowania kulturowego, na ślepym robieniu tego wszystkiego, czego wymagają naciski grupy społecznej, w której jednostka żyje. Celem praktyk "ślepego posłuszeństwa" wobec wymagań grupy jest stworzenie więzi z grupą, w której człowiek żyje i pozbycie się poczucia zagrożenia.

Reakcje konformizmu są typowe dla małego dziecka w pierwszych latach życia. Dziecko w pierwszych latach jest bezradne i zależne od rodziców lub tych, którzy się nim opiekują. Próbuje więc "za wszelką cenę" przystosować się do wzorów zachowania osoby znaczącej, próbuje się identyfikować z postacią któregoś z rodziców.

Tę reakcję przystosowawczą generalizuje później na grupę i stara się identyfikować z grupą, w której żyje. Jednostka "czuje się" tak samo bezradna wobec grupy, jak małe dziecko wobec swoich rodziców. Jeżeli grupa, w której żyje, pozostaje pod wpływem jakiegoś politycznego, religijnego, filozoficznego czy innego autorytetu, to jednostka stara się również podporządkować temu autorytetowi, a nawet zajmować wobec niego postawy masochistyczne.

Jednostka próbuje identyfikować się z tym obdarzonym siłą autorytetem grupy. Autorytet, dominująca postać w grupie, np. Hitler w Niemczech do roku 1945, staje się rodzajem "magicznego pomocnika", z którego siły jednostka korzysta. Jednostka przyjmuje ograniczenia, cierpienia fizyczne i moralne z rąk autorytetu, ale te przykre przeżycia przeważa poczucie przynależności, opieki i oparcia, jakie czerpie ze swoich zachowań konformistycznych. Ten mechanizm tłumaczy także masochizm członków niektórych sekt religijnych, którzy znoszą cierpienia, ale nie czują się samotni i opuszczeni, nie są narażeni na lęki osamotnienia i bezradności.

Na zakończenie rozważań o mechanizmach obronnych warto jeszcze podkreślić, że są to "normalne" zespoły reakcji przystosowawczych, których dziecko wyucza się, posługuje się nimi przez jakiś czas i powinno się od nich uwolnić, jeżeli jego osobowość ma osiągnąć pełnię możliwości swego rozwoju.

Występowanie mechanizmów obronnych jest normalnym zjawiskiem, ale występowanie nadmierne hamuje rozwój psychiczny, ponieważ mechanizmy obronne zużywają energię psychiczną na "obronę" przed lękiem, podczas gdy energia ta powinna być użyta na rozwój bardziej twórczych, służących do opanowywania rzeczywistości mechanizmów przystosowania.

Korzystne działanie mechanizmów obronnych polega na tym, że umożliwiają lepsze przystosowanie się do sytuacji, w których odgrywają rolę stosunki interpersonalne, broniąc jednostkę przed szkodliwymi dla niej ekspresjami agresywności, ekshibicjonizmu, seksualizmu i innymi prymitywnymi impulsami. Mechanizmy obronne rzeczywiście zmniejszają napięcie lękowe, poczucie winy, umożliwiają utrzymywanie dobrego mniemania o sobie, zwiększają poczucie bezpieczeństwa. Umożliwiają bezpieczne, akceptowane przez świadomość jednostki, kompromisowe formy rozładowywania i zaspokajania potrzeb, popędów, pragnień i życzeń, które są aktualnie nie do przyjęcia, które są sprzeczne z uznawanymi przez jednostkę i grupę standardami zachowania.

Działanie mechanizmów obronnych zapewnia - zdaniem Laughlina - istnienie równowagi emocjonalnej u osób, które mają popędy, pragnienia i życzenia niezgodne z panującymi w grupie normami i zwyczajami. Dostarczają mianowicie "zaworu bezpieczeństwa" dla popędów i impulsów "nie do przyjęcia" i umożliwiają ich ekspresję. Niektóre z mechanizmów obronnych, np. sublimacja, łagodniejsze formy konformizmu, dostarczają doraźnych korzyści społecznych, bo umożliwiają kierowanie energii instynktów w społecznie aprobowane kanały

Działanie mechanizmów obronnych sprzyja integracji osobowości i ułatwia zachowanie jednostki w sytuacjach konfliktowych.

Ujemne działanie mechanizmów obronnych polega - zdaniem Laughlina - na tym, że prowadzą one do działania regresyjnego. Nadmiernie rozbudowane mechanizmy obronne upośledzają umiejętność wglądu w siebie. Jednostka stosująca mechanizmy obronne nie jest zdolna do realnej oceny siebie, do wartościowania celowości i skuteczności swojego działania.

Działanie mechanizmów obronnych prowadzi do zachowań cechujących się przesadą i sztywnością. Ich działanie może doprowadzić do wytworzenia się "zaklętego kręgu" obrony przed niektórymi popędami i pragnieniami. Obrona ta stwarza nowe problemy, przed którymi jednostka znów musi się bronić i uruchamiać nowe mechanizmy obronne. W ten sposób może dojść do wytworzenia się specyficznego stylu przystosowania określanego jako "neurotyczny styl życia" Trudno jest określić, kiedy działanie mechanizmów obronnych jest ,,normalne", a kiedy "nadmierne". Praktycznie trzeba posługiwać się grubym kryterium, jakim jest "przeciętna" zachowania przeciętnego członka danej grupy społecznej, zawodowej, kulturowej i na jej tle oceniać intensywność i częstość działania mechanizmów obronnych.

Innym również nieostrym kryterium, które można wykorzystać dla oceny działania mechanizmów obronnych, jest odpowiedź na pytanie: czy mechanizmy obronne pomagają czy przeszkadzają rozwiązywać stojące przed jednostką zadania życiowe, czy pomagają czy utrudniają jej przystosowanie się do różnych sytuacji życiowych: pracy, nauki, małżeństwa, znoszenia niepowodzeń.

Wreszcie trzecim kryterium, za pomocą którego możemy próbować oceniać działanie mechanizmów obronnych jest to, czy wspomagają one wszechstronny rozwój osobowości, czy w tym określonym wypadku ten rozwój hamują. Na przykład: reakcje wypierania mogą spowodować, że całe obszary życia stają się dla jednostki niedostępne.

Mechanizm obronny konformizmu wprawdzie zabezpiecza jakie takie poczucie bezpieczeństwa, ale zuboża samodzielność jednostki, a jeżeli jest to konformizm zachowania w stosunku do grup społecznych mało wartościowych, to wręcz rozwój psychiczny wykoślawia.

Najogólniej można powiedzieć o mechanizmach obronnych, że są to schematy przystosowania sztywne, odznaczające się przesadą, pochłaniające dużą ilość energii psychicznej, a więc nieekonomiczne.

Jednym z głównych czynników, dzięki którym te schematy przystosowania funkcjonują w osobowości, jest zbyt surowy i niedostosowany do możliwości jednostki system nakazów i zakazów, system norm i wzorów przystosowania uznany za własny oraz nieadekwatny do własnych możliwości obraz i ideał siebie.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---