Tajemniczy bank nasion

wp.pl | dodano: 2012-06-22 (13:13)

(fot. Nikołaj Wawiłow/ wikipedia)

Trudno uwierzyć, że w trakcie bolesnego dla Europy czasu wojen i przemian politycznych w pierwszej połowie XX wieku, rosyjscy naukowcy skrupulatnie kolekcjonowali rośliny z całego świata, tworząc pierwszy bank nasion. Byli tak oddani tej misji, że wielu z nich nie ruszyło zasobów banku nawet wówczas, gdy umierali z głodu.

Na czele tych badaczy stał rosyjski biolog i genetyk Nikołaj Wawiłow, który kierując botanicznym centrum badawczym (podlegającym pod rosyjskie Ministerstwo Rolnictwa), założył własny instytut, którego celem miała być ochrona bioróżnorodności wśród gatunków uprawnych. Wawiłow, dorastający w biednej wiosce często dotykanej przez głód, szybko zdał sobie sprawę, że tylko od ludzkości zależy, czy i jak długo dostępne gatunki roślin zapewnią nam zasoby żywności.

Jeszcze w trakcie wojny domowej w Rosji (1917-1923), która wybuchała w wyniku rewolucji październikowej, Wawiłow rozpoczął kolekcjonowanie nasion najbardziej powszechnych roślin uprawnych. Pierwszymi okazami w kolekcji były nasiona owsa - gatunku uprawnego, który był obiektem wielu badań rosyjskich naukowców na początku wieku. Bank rozpoczął swoją działalność w 1924 roku. Aż do roku 1940, Wawiłow wziął udział w ponad 100 ekspedycjach naukowych, z których za każdym razem przywoził nowe nasiona roślin uprawnych z całego świata.

Niestety, jego działalność oraz poglądy nie spotkały się z uznaniem totalitarnych władz. Równolegle do solidnej pracy naukowców skupionych wokół Wawiłowa, w Rosji dojrzewał bowiem łysenkizm, nurt nazwany od imienia agrobiologa Trofika Łysenko. Łysenko, który był przeciwnikiem genetyki wybitnych naukowców - Grzegorza Mendla i Thomasa Morgana, zaproponował tzw. „nową biologię”. Według niej, rośliny i zwierzęta nie zmieniają się dzięki konkurencji i zmianom w genach, lecz są w stanie pod wpływem środowiska przechodzić z jednego gatunku w drugi. Dziś wiemy, że była to tylko pseudonauka, nie potwierdzona żadnymi doświadczeniami. Poglądy Łysenki zostały jednak zaakceptowane i wypromowane przez Stalina na potrzeby politycznej propagandy. Tym samym upokorzyły Rosję na arenie międzynarodowej i znacznie spowolniły postęp naukowy radzieckich ośrodków badawczych.

Mimo tak ogromnej ignorancji w stosunku do jego pracy i problemów politycznych, Wawiłow „robił swoje”. Zdołał zgromadzić wokół siebie innych naukowców, którzy tak samo jak on wierzyli w potrzebę ochrony bioróżnorodności i kolekcji nasion. Badacze byli tak oddani sprawie, że nawet w trakcie oblężenia Leningradu przez wojska hitlerowskie (1941-1944) pilnowali zasobów banku do tego stopnia, że kilku z nich umarło z głodu, nie naruszając wartościowego magazynu banku.

Nie tylko Rosjanie, lecz także sami Niemcy znali wartość stworzonego przez Wawiłowa banku nasion - Hitler zadbał o to, by powstał specjalny oddział wojsk mający zająć się ochroną i przejęciem roślinnych zbiorów. W istocie hitlerowcom udało się wywieźć część próbek do instytutów naukowych w Rzeszy. Dumni i wytrwali rosyjscy badacze zachowali jednak zasadniczą część kolekcji.

Sam Wawiłow został jednak aresztowany przez rodaków w sierpniu 1940 roku za negowanie „nowej biologii” i skazany na śmierć. Po kilku miesiącach wyrok zmieniono na 20 lat więzienia. Naukowiec zmarł w swojej celi, prawdopodobnie z wygłodzenia. Nie wyklucza się jednak także wpływu postępującej choroby, na którą cierpiał - dystrofii mięśniowej. W latach 50., po ogłoszeniu odkrycia podwójnej helisy DNA przez badaczy Watsona i Cricka oraz uhonorowaniu ich nagrodą Nobla, pośmiertnie zrehabilitowano Wawiłowa, nazywając jego imieniem instytut, w którym kontynuowano kolekcjonowanie nasion.

Wydaje się, że uspokojenie sytuacji politycznej po zakończeniu II wojny światowej było zbawienne dla banku Instytutu Wawiłowa. Niestety, władze Rosji nie doceniają roli, jaką bank nasion pełni dla bioróżnorodności świata. Grunty, na których uprawiane są rzadkie gatunki, są obecnie sprzedawane i przeznaczane na budowę luksusowych osiedli.

Naukowcy z innych państw nie zapominają jednak o ciągłej potrzebie ochrony roślin, szczególnie gatunków jadalnych. Skandynawski instytut „Nordic Gene Bank” wraz z rządem Norwegii w powołały do życia Globalny Bank Nasion, usytuowany na norweskiej wyspie Spitsbergen, ponad 1000 km od bieguna północnego. Lokalizacja zapewnia ochronę umieszczonych tam nasion - nawet w przypadku awarii systemu chłodzącego (nasiona muszą być przechowywane w niskiej temperaturze, tj. ok. - 20 stopni Celsjusza) zbiory będą chronione przez wieczną zmarzlinę, w której znajduje się bank. Nasiona zgromadzone są w specjalnych foliowych saszetkach i umieszczone w pojemnikach z tworzywa sztucznego. Magazyn banku obejmuje trzy wielkie pomieszczania, znajdujące się na końcu długiego korytarza wydrążonego w skali lodowca Spitsbergenu. Bank znajduje się na wysokości 130 metrów ponad poziomem morza, co zapewnia przetrwanie kolekcji, nawet w przypadku stopnienia lodowców, które może zostać spowodowane przez globalne ocieplenie. W banku przewidziano miejsce dla około 4,5 miliona nasion. Konstrukcja Globalnego Banku kosztowała ok. 9 milionów dolarów i była częściowo sfinansowana przez fundację Billa Gatesa.

Paulina Langa

---