Plan Balcerowicza to potoczna nazwa pakietu reform gospodarczo-ustrojowych, przygotowanego w ciągu 111 dni, którego realizacja rozpoczęła się w roku 1990. Nazwę tę utworzono od nazwiska głównego autora tych reform, ówczesnego wicepremiera i ministra finansów, Leszka Balcerowicza. Wraz z grupą ekspertów (wśród których byli m.in. prof. Jeffrey Sachs, prof. Stanisław Gomułka, dr Stefan Kawalec i dr Wojciech Misiąg) we wrześniu 1989 roku stworzył on plan reform, a 6 października jego zarys został przedstawiony publicznie przez Balcerowicza na konferencji prasowej transmitowanej przez TVP. Plan ów miał umożliwić transformację z gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej.

W momencie gdy zaczęto wprowadzać plan Balcerowicza, panowała w Polsce hiperinflacja (roczna stopa inflacji w 1989: +639,6%), zadłużenie zagraniczne wynosiło 42,3 mld USD (64,8% PKB wg GUS), występowały olbrzymie niedobory rynkowe, a całej gospodarce groziła zupełna zapaść.

Struktura planu [edytuj]

Na plan składało się 10 ustaw uchwalanych przez Sejm w grudniu i podpisanych przez prezydenta Jaruzelskiego 31 grudnia 1989 roku:

1. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych - usuwała gwarancję istnienia wszystkich przedsiębiorstw państwowych niezależnie od ich wyników finansowych i efektywności produkcji, umożliwiała przeprowadzenie postępowania upadłościowego wobec przedsiębiorstw nierentownych.

2. Ustawa o prawie bankowym - zakazywała finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny, uniemożliwiała nieograniczoną emisję pieniędzy bez pokrycia.

3. Ustawa o kredytowaniu - znosiła preferencje kredytowe przedsiębiorstw państwowych wiążąc stopę oprocentowania ze stopą inflacji, zmieniała warunki zawartych wcześniej umów kredytowych o stałym oprocentowaniu.

4. Ustawa o podatku od wzrostu wynagrodzeń - wykorzystywała wprowadzony już pięć lat wcześniej popiwek jako drastyczne narzędzie ograniczania wzrostu nominalnych płac w przedsiębiorstwach w stosunku do rzeczywistego wzrostu cen.

5. Ustawa o nowych zasadach opodatkowania - ujednolicała zasady płacenia podatków we wszystkich sektorach gospodarczych.

6. Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych - nakładała na zagraniczne przedsiębiorstwa zobowiązanie do odsprzedania państwu dewiz po ustalonym przez bank centralny kursie, zwalniała przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym z płacenia popiwku, zapowiadała możliwość wywozu zysków za granicę.

7. Ustawa o prawie dewizowym - wprowadzała wymienialność wewnętrzną złotego, likwidowała państwowy monopol w handlu zagranicznym i zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania zarobionych dewiz państwu.

8. Ustawa o prawie celnym - ujednolicała zasady clenia importowanych towarów dla wszystkich podmiotów gospodarczych.

9. Ustawa o zatrudnieniu - zmieniała reguły funkcjonowania biur pośrednictwa pracy

10. Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania pracowników - zapewniała ochronę zwalnianych z pracy (zwłaszcza w przypadku zwolnień grupowych), gwarantowała odprawę finansową i wprowadzała okresowe zasiłki dla bezrobotnych.

Efekty planu [edytuj]

Skutkiem powyższych ustaw było znaczne obniżenie inflacji i deficytu budżetowego (w 1990 nadwyżka), likwidacja niedoborów rynkowych i centralnego rozdzielnictwa materiałów, uzyskanie zgody wierzycieli na redukcję zadłużenia zagranicznego, olbrzymi przyrost rezerw dewizowych, największy wzrost gospodarczy w krajach byłego bloku wschodniego, niwelacja zacofania technologicznego gospodarki (przede wszystkim w dziedzinie telekomunikacji i cyfrowego przetwarzania danych), znaczna poprawa stanu środowiska naturalnego, ograniczenie energochłonności gospodarki oraz utworzenie w ciągu 2 lat 600 tysięcy przedsiębiorstw prywatnych, w których znalazło miejsce pracy 1,5 mln osób.

Mimo to, na skutek bankructw i likwidacji wielu przedsiębiorstw państwowych oraz redukcji zatrudnienia w tych które przetrwały, stopa bezrobocia po transformacji ustrojowej osiągnęła poziom rzędu 16,4% w 1993 r. Z drugiej strony, wielu ekonomistów podkreślało, że plan Balcerowicza ujawnił tylko rzeczywisty poziom bezrobocia, które wcześniej występowało w formie ukrytej.

Plan Balcerowicza jest najczęściej krytykowany za to, że przyczynił się do znacznego spadku stopy życiowej licznych grup ludności, zwłaszcza pracowników niedochodowych przedsiębiorstw państwowych oraz pracowników PGR-ów, tworząc obszary nędzy i strukturalnego bezrobocia, które w wielu miejscach trwa aż do dzisiaj. Niektórzy ekonomiści zarzucali też planowi Balcerowicza zbyt słabą ochronę rynku wewnętrznego w czasie transformacji oraz dopuszczenie do wieloletniej zapaści całych branż przemysłu na skutek braku jakiejkolwiek państwowej polityki wpływania na jego strukturę.

Objawy recesji które wystąpiły w czasie realizacji planu Balcerowicza, były także efektem niezależnych czynników zewnętrznych takich jak :

• załamanie gospodarki ZSRR i wywołany tym spadek eksportu (szacunkowy koszt to 3,5% - 5% spadek PKB Polski),

• zjednoczenie Niemiec i utrata rynku NRD,

• kryzys w Zatoce Perskiej (utrata kontraktów handlowych, wzrost cen ropy naftowej).

Czynniki te powodowały negatywne skutki gospodarcze, niezależnie od realizacji samego planu. Widać to na przykładzie innych gospodarek regionu, których nie reformowano lub znacznie wydłużono proces zmian :

Rok	Polska	Węgry	Czechy	Rosja	Ukraina	Białoruś	Finlandia
1990	-9,68%	-6,67%	-1,20%	-3,00%	-3,60%	-1,90%	+0,01%
1991	-7,02%	-11,90%	-11,61%	-5,00%	-8,70%	-1,40%	-6,39%
1992	+2,51%	-3,06%	-0,51%	-14,50%	-9,90%	-9,60%	-3,81%
1993	+3,74%	-0,58%	+0,06%	-8,70%	-14,20%	-7,60%	-1,24%
1994	+5,29%	+2,95%	+2,22%	-12,70%	-22,90%	-11,70%	+3,94%
1995	+6,95%	+1,49%	+5,94%	-4,10%	-12,20%	-10,40%	+3,45%
1996	+6,00%	+1,32%	+4,16%	-3,60%	-10,00%	+2,80%	+3,79%
1990-96	+6,61%	-16,11%	-1,94%	-41,94%	-58,55%	-34,29%	-0,75%

Dynamika PKB wybranych krajów, obliczonego wg parytetu siły nabywczej - "Groningen Growth and Development Centre"

Okres	Polska	Węgry	Czechy	Rosja	Ukraina	Białoruś	Finlandia
1990-96	-15,3%	-26,2%	-10,2%	-12,3%	- 8,4%	-16,1%	-16,4%

Dynamika liczby zatrudnionych w wybranych krajach - "Groningen Growth and Development Centre"

Rok	Polska	Węgry	Czechy	Słowacja	Bułgaria	Finlandia
1991	12,2%	6,1%	3,8%	9,6%	8,5%	6,6%
1992	14,3%	11,8%	2,6%	10,6%	14,3%	11,7%
1993	16,4%	12,9%	3,2%	13,9%	15,7%	16,3%
1994	16,0%	10,9%	3,2%	14,5%	13,4%	16,6%
1995	14,9%	10,9%	3,1%	14,8%	14,1%	15,4%

Stopa bezrobocia w wybranych krajach

Rok	Polska	Czechy	Słowacja	Węgry	Bułgaria	Rumunia
1989	640,0%	1,5%	1,5%	18,9%	10,0%	0,6%
1990	249,0%	18,4%	18,4%	33,4%	72,5%	37,6%
1991	60,4%	52,0%	58,3%	32,2%	339,0%	222,8%
1992	44,3%	12,7%	9,2%	21,6%	79,0%	199,2%
1993	37,6%	18,2%	24,8%	21,1%	64,0%	295,5%

Inflacja na koniec roku w wybranych krajach

W ogłoszonych na początku stycznia 1990 roku wynikach sondażu, poparcie dla planu Balcerowicza wynosiło ok. 50%, przy prawie 15% głosów przeciw. Później z miesiąca na miesiąc poparcie systematycznie malało. Jednak po najboleśniejszym okresie przemian ekonomiczno-ustrojowych (lata 1990-1993) i odejściu z rządu Leszka Balcerowicza, publiczna ocena jego planu ulegała okresowym wzrostom i spadkom, które są dość ściśle związane z okresowym pogorszeniem lub poprawą koniunktury w Polsce.

---