Plan Balcerowicza

Sytuacja makroekonomiczna

• Stopa inflacji wynosiła w 1989 roku ponad 340%,

nabierając cech hiperinflacji - średnia stopa inflacji

dla pięciu ostatnich miesięcy 1989 roku wynosiła

około 1000%!

• niedobory na rynku (kolejki, kartki, talony, przydziały)

• wymuszona substytucja, marnotrawstwo środków

produkcji oraz tzw. produkcja niechciana.

• Złoty polski był niewymienialny (nie tylko na obce

waluty, ale też w dużym stopniu na towary).

• Kurs oficjalny był kilkakrotnie niższy od

czarnorynkowego.

• Transakcji coraz częściej dokonywano w

dewizach.

• Realna stopa procentowa była ujemna,

usztywniano stawki płac, ceny produktów i marże.

• Budżet państwa wykazywał wysoki deficyt.

• Niski był także ogólny poziom życia społeczeństwa.

Balcerowicz mówił:

"Trzeba skończyć z fałszywą grą, w której

ludzie udają, że pracują, a państwo udaje, że

płaci. Te kilkanaście dni może zadecydować o

latach. (...) Nasza propozycja to gospodarka

oparta na mechanizmach rynkowych, o

strukturze własnościowej występującej w

krajach wysoko rozwiniętych, otwarta na świat,

gospodarka, której reguły są dla wszystkich

jasne. Alternatywa, którą proponujemy, to

życie udane, zamiast udawanego. (...) Sytuacja

jest skrajnie trudna, ale wyczekiwanie może ją

tylko pogorszyć. Społeczeństwo poprze

program, jeżeli jasne będą jego cele i skutki.

Zmian systemowych nie będzie, dopóki trwa

inflacja. Dlatego pierwsze uderzenie musi być

wymierzone w nią".

1989 183,2 170,3 174,2 177,8 185,4 191,3 203,9 282,7 369,2 557,1

657

739,6

1990 1107,6 1283,1 1232,8 1202,9 1176,5 1151,2 1094

848,5

658

456

385,9 349,3

1991 194,9

180

181,8

171

167,8 172,4 168,3 167,6 167,1 164,8 162,7 160,4

1992 145,4 140,1 138,1 140,2 143,2

139

141,3 144,3 146,5 146,4 145,4 144,3

1993 137,5 139,7 139,7 138,1 135,8 134,3 134,8 134,4

131

129,8

133

137,6

1994 132,4 129,9 130,2 131,2 131,2 132,7 132,8 132,2 134,6 136,1 133,5 129,5

1995 132,3 133,6 133,1 132,4 132,3 130,3 127,6 125,7 124,2 122,4

122

121,6

1996

121

120,4 120,4 120,3 119,8 119,5 120,4 120,5 119,5 119,5 119,1 118,5

1997 117,8 117,3 116,6 115,3 114,6 115,3 114,9 114,5 113,6 113,1 113,2 113,2

1998 113,6 114,2 113,9 113,7 113,3 112,2 111,9 111,3 110,6 109,9 109,2 108,6

1999 106,9 105,6 106,2 106,3 106,4 106,5 106,3 107,2

108

108,7 109,2 109,8

2000 110,1 110,4 110,3 109,8

110

110,2 111,6 110,7 110,3 109,9 109,3 108,5

2001 107,4 106,6 106,2 106,6 106,9 106,2 105,2 105,1 104,3

104

103,6 103,6

2002 103,4 103,5 103,3

103

101,9 101,6 101,3 101,2 101,3 101,1 100,9 100,8

2003 100,5 100,5 100,6 100,3 100,4 100,8 100,8 100,7 100,9 101,3 101,6 101,7

2004 101,6 101,6 101,7 102,2 103,4 104,4 104,6 104,6 104,4 104,5 104,5 104,4

2005 103,7 103,6 103,4

103

102,5 101,4 101,3 101,6 101,8 101,6

101

100,7

2006 100,6 100,7 100,4 100,7 100,9 100,8 101,1 101,6 101,6 101,2 101,4 101,4

2007 101,6 101,9

1989 183,2 176,2 175,5 176,1 178,2 180,7 184,4 198,1 219,6 258,1 300,3 351,1

1990 1107,6 1198,3 1210,7 1208,5 1201,1 1191,2 1174 1112,6 1020,4 887,1 773,6 685,8

1991 194,9 186,9 185,1 181,1

178

177,1 175,6 174,5 173,6 172,5 171,4 170,3

1992 145,4 142,7 141,1 140,8 141,3 140,9

141

141,4

142

142,5 142,8

143

1993 137,5 138,6

139

138,7 138,1 137,4

137

136,7

136

135,3

135

135,3

1994 132,4 131,1 130,8 130,9

131

131,3 131,5 131,6

132

132,4 132,5 132,2

1995 132,3

133

132,9 132,8 132,3 131,6 130,8

130

129,2 128,4 127,8

1996

121

120,7 120,6 120,5 120,4 120,2 120,2 120,3 120,2 120,1

120

119,9

1997 117,8 117,6 117,2 116,7 116,3 116,1 115,9 115,8 115,5 115,3 115,1 114,9
1998 113,6 113,9 113,9 113,9 113,7 113,5 113,2

113

112,7 112,4 112,1 111,8

1999 106,9 106,3 106,2 106,2 106,3 106,3 106,3 106,4 106,6 106,8

107

107,3

2000 110,1 110,3 110,3 110,1 110,1 110,1 110,3 110,4 110,4 110,3 110,2 110,1
2001 107,4

107

106,7 106,7 106,8 106,7 106,5 106,3 106,1 105,8 105,6 105,5

2002 103,4 103,4 103,4 103,3

103

102,8 102,5 102,4 102,3 102,1

102

101,9

2003 100,5 100,5 100,5 100,4 100,4 100,5 100,5 100,5 100,6 100,7 100,7 100,8
2004 101,6 101,6 101,6 101,8 102,1 102,5 102,8

103

103,2 103,3 103,4 103,5

2005 103,7 103,7 103,6 103,4 103,2 102,9 102,7 102,5 102,5 102,4 102,2 102,1
2006 100,6 100,6 100,6 100,6 100,7 100,7 100,7 100,8 100,9

101

2007 101,6 101,7

System gospodarczy

• Gospodarka w Polsce była nierynkowa i

zdominowana przez sektor państwowy,

• Dominowała własność państwowa (ogromne

przedsiębiorstwa przemysłowe, transportowe i

budowlane, państwowy system bankowy i

większość usług)

• Państwo dotowało i regulowało sferę produkcji i

konsumpcji.

• Producenci nie kierowali się realnym

popytem, tylko odgórnymi nakazami.

• Powszechne były przerosty zatrudnienia w

przedsiębiorstwach państwowych.

• Cały system był nastawiony na produkcję

antyimportową, istniał powszechny

protekcjonizm państwowy - stawki celne i inne

ograniczenia praktycznie uniemożliwiały

sprowadzanie na większą skalę towarów z

zagranicy.

Struktura gospodarki

• duża dysproporcjonalność.

• Przeważał w niej przemysł ciężki - pod względem

produkcji (wytwarzał on 2/3 całej produkcji przemysłowej),

jak też koncentracji środków trwałych i zasobów siły

roboczej.

• Duży udział w majątku trwałym posiadało rolnictwo.

• Sektor usług pozostawał niedorozwinięty.

• Udział usług w strukturze ŚT wynosił w 1989 roku jedynie

4%, zaś w krajach OECD wskaźnik ten był 6x większy!

• Preferowano inwestycje rozwojowe kosztem inwestycji

modernizacyjnych -duże zacofanie techniczne i wysoki

stopień dekapitalizacji majątku trwałego.

• Silny nacisk nie na wzrost jakościowy, lecz ilościowy.

• Eksport (szczególnie wyrobów przemysłu maszynowego,

tekstylnego, elektronicznego i farmaceutycznego) oraz

import (głównie ropy naftowej i gazu ziemnego) cechowały

się ogromną zależnością od rynku radzieckiego.

Zadłużenie zagraniczne

• Było olbrzymim obciążeniem

dla polskiej gospodarki.

• Narastało ono zwłaszcza w

latach siedemdziesiątych

• 1 mld dolarów w roku 1971,

• 8 mld w roku 1975,

• 25 mld dolarów w roku 1980

• Pod koniec 1989 roku nasz

dług wynosił już 41 mld USD.

• Głównymi wierzycielami

Polski były rządy zachodnie,

reprezentowane przez Klub

Paryski oraz zachodnie banki

komercyjne, zrzeszone w

Klubie Londyńskim.

Kredyty nie

zostały

wykorzystan

e we

właściwy

sposób -

tylko 20%

puli

przeznaczon

o na

inwestycje

do Polski przyjechał Jeffrey Sachs - doradca kilku

krajów, które pokonały inflację (Boliwii, gdzie w ciągu

roku inflacja spadła z 40 tys.% do 5%). Namawiał do

zdecydowanego skoku w gospodarkę rynkową

poprzez urealnienie cen, stabilizację kursu

walutowego, likwidację dotacji i deficytu

budżetowego, otwarcie dla przedsiębiorczości

krajowej i inwestycji zagranicznych.

- Jeśli Polska zdecyduje się na ten program, może

liczyć na pomoc i poparcie międzynarodowych

instytucji finansowych - przekonywał. - Miliardowa

pomoc jest możliwa, ale żeby ją dostać, trzeba

dokonać czegoś spektakularnego. Jeśli Polska będzie

iść powoli, ostrożnie, nic z tego nie będzie.

Wykorzystajcie tę szansę! Ludzie, jeśli mają zaufanie

do rządu, mogą znieść bardzo wiele, tu zaś wcale nie

chodzi o zaciskanie pasa ani wyrzeczenia. Największą

gałęzią przemysłu w waszym kraju jest stanie w

kolejkach. Musicie z tym skończyć!

• Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez

inwestorów zagranicznych – nakładała na zagraniczne
przedsiębiorstwa zobowiązanie do odsprzedania państwu dewiz
po ustalonym przez BC kursie, zwalniała przedsiębiorstwa z
kapitałem zagranicznym z płacenia popiwku, zapowiadała
możliwość wywozu zysków za granicę.

• Ustawa o prawie dewizowym – wprowadzała wymienialność

wewnętrzną złotego, likwidowała państwowy monopol w handlu
zagranicznym i zobowiązywała przedsiębiorstwa do
odsprzedawania zarobionych dewiz państwu.

• Ustawa o prawie celnym – ujednolicała zasady clenia

importowanych towarów dla wszystkich podmiotów
gospodarczych.

• Ustawa o zatrudnieniu – zmieniała reguły funkcjonowania biur

pośrednictwa pracy

• Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania

pracowników – zapewniała ochronę zwalnianych z pracy
(zwłaszcza w przypadku zwolnień grupowych), gwarantowała
odprawę finansową i wprowadzała okresowe zasiłki dla
bezrobotnych.

Plan składał się z dwu elementów - programu

stabilizacyjnego i zmian systemowych.

Stabilizacja miała polegać na cięciach

budżetowych, zniesieniu dotacji do większości

towarów i usług, uwolnieniu cen, płac i stóp

procentowych, wprowadzeniu wymienialności

złotówki. Autorzy proponowali, by w okresie

przejściowym część cen była nadal kontrolowana -

przede wszystkim ceny energii i paliw.
Zmiany systemowe miały polegać na stworzeniu

jednolitego i prostego systemu podatkowego, pełnej

wolności w korzystaniu z praw własności,

nieingerencji państwa w obrót nieruchomościami,

pełnej wolności działań gospodarczych, kształtowania

cen i płac, likwidacji jawnych i niejawnych monopoli -

i wreszcie pełnej prywatyzacji majątku państwa.

Kotwice antyinflacyjne

Restrykcyjna polityka dochodowa państwa

– zamrożenie płac - popiwek - indeksowanie płac wskaźnikiem inflacji razy

współczynnik 0.2 (od II –IV 1990 0.3, później 0.6) +bardzo wysokie kary za

przekroczenie wskaźnika

Restrykcyjna polityka pieniężna NBP

– dodatnia realna stopa procentowa w celu przyciągnięcia gotówki na

rachunki bankowe i ograniczenia transakcji gotówkowych,

– dewaluacja złotówki z wprowadzonym stałym kursem 9500 zł/USD (od 05.91

- 11000) w celu ograniczenia działalności czarnego rynku walutowego.

– ustawowy zakaz zaciągania przez państwo w banku centralnym

nieoprocentowanego kredytu na pokrycie deficytu budżetowego

Twarda polityka finansowa państwa

– ograniczono udział dotacji w wydatkach publicznych z 38% w roku 1989 do

ok. 14% w roku 1990

– Wprowadzono wysoką stopę podatku dochodowego od przedsiębiorstw,

instytucji i ludności (50%  40%).

– w zakresie prawa wynagrodzeń wprowadzono podatek od funduszu

wynagrodzeń, wspomniany wcześniej popiwek oraz wysokie składki na ZUS

(43%  48%)

Otwarcie na handel zagraniczny i zmiana polityki dewizowej

– Wprowadzono nowe, liberalne prawo celne z jednoczesnym obniżeniem

stawek celnych nawet do stawki 0% (maksymalnie 45%) i brakiem

reglamentacji dewizowej.

Transformacja systemowa

• Zmiany spowodowane planem Balcerowicza były

kreowaniem nowej jakości życia gospodarczego.

• Założono tworzenie rynkowych warunków funkcjonowania

wszystkich jednostek gospodarczych, ale również, a może

przede wszystkim przekształcenia tzw. infrastruktury

systemowej, czyli szerokie zmiany instytucjonalne.

• Państwo zastąpione zostało przez wiele niezależnych

przedsiębiorstw (1990-93 powstało ponad milion nowych firm

prywatnych.)

• Rynek zaczął dyktować ceny na zasadzie równowagi między

popytem a podażą, a nie nakazów i centralnych planów.

• Zdemonopolizowano wielu gałęzi np. przemysłu mięsnego,

cukrownictwa czy komunikacji co przyniosło skutek w postaci

dwukrotnego wzrostu zatrudnienia w firmach zatrudniających

od 50 do 100 pracowników.

• Gospodarka stała się otwarta wobec zagranicy (w latach

1990 - 91 eksport na Zachód wzrósł o 60%, a import o 53%),

• Zliberalizowano rynek pracy, stworzono w zasadzie od

podstaw rynek kapitałowy udało się wprowadzić

wymienialność złotego i społeczne uznanie go za środek

gromadzenia rezerw i jedyny regulator rynku, a jednocześnie

urealniono rynek walutowy.

Prywatyzacja

Ważnym elementem planu były też

przekształcenia własnościowe - prywatyzacja,

reprywatyzacja i tworzenie nowych przedsiębiorstw.

Stosowano dwie metody prywatyzacji:

• kapitałowa

Dla dużych firm w dobrej kondycji finansowej

poprzez przekształcenie w jednoosobową spółkę

Skarbu Państwa (JSSP), a następnie sprzedaż

inwestorowi lub w ofercie publicznej.

• poprzez likwidację

W sytuacji braku ekonomicznego uzasadnienia

dalszej działalności decydowano się na zaprzestanie

działalności lub inne formy pozbycia się majątku

przedsiębiorstwa np. leasing pracowniczy.

Wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1990-
1991

Wyszczególnienie

Lata

Zmiana w (%)

1990

1991

ceny

585,8

70,3

PKB

-10,5

-7,5

płace realne

-24,4

-0,3

eksport

24,7

-18,5

import

-2,5

24,3

produkcja rolnicza

-2,2

-2,0

produkcja przemysłowa

-24,2

-11,9

stopa bezrobocia

6,1

11,5

deficyt budżetowy (% PKB) 3,1

3,8

Sytuacja ekonomiczna w Polsce w latach 1994-

1999.

Wyszczególnie

nie

Lata

Zmiana w(%)

1994 1995 1996 1997 1998 1999

PKB

5,2

7,0

6,1

7,0

4,9

4,5

stopa bezrobocia

14,9 13,2 10,3 10,4 10,8

ceny

32,2 27,8 19,9 14,9 11,8 7,6

płace realne

0,5

3,0

5,7

6,0

5,6

5,9

eksport

21,9 32,8 10,3 9,0

3,9

2,6

deficyt
budżetowy

(%PKB)

2,7

2,6

2,5

1,4

2,3

saldo handlu
zagranicznego
(% PKB)

0,6

0,5

-2,8

-5,0

-5,6

-6,8

PKB per capita w

USD**

5900 6600 6900 7500 8000 8500

Stopień urynkowienia gospodarki polskiej na koniec 1992
roku.

prywatyzacja

udział sektora
prywatnego w PKB 45,4%

liberalizacja cen

ceny w 95% wolne

polityka pieniężna

niezależny Bank

Centralny i sieć
państwowych oraz

prywatnych banków
handlowych

handel zagraniczny

liberalizacja importu,
poziom ceł średnio 14%

inwestycje
zagraniczne

brak limitów

określających udział
kapitału obcego w

przedsiębiorstwach

Rok

Polsk
a

Węgry

Czech
y

Rosja

Ukrain
a

Biało
ruś

Finlan
dia

1990

9,68%

-6,67% -1,20% -3,00% -3,60%

-1,90% +0,01%

1991

7,02%

-11,9% -11,6% -5,00% -8,70%

-1,40%

-6,39%

1992

+2,51

-3,06% -0,51%

14,50

-9,90%

-9,60%

-3,81%

1993

+3,74

% -0,58%

+0,06

% -8,70%

14,20

-7,60%

-1,24%

1994

+5,29

+2,95

+2,22

12,70

22,90

11,70%

+3,94%

1995

+6,95

+1,49

+5,94

-4,10%

12,20

10,40%

+3,45%

1996

+6,00

+1,32

+4,16

% -3,60%

10,00

+2,80

% +3,79%

1990-

+6,61

16,1%

1,94%

41,94

58,55

34,29

-0,75%

Dynamika PKB wybranych krajów, obliczonego wg
parytetu siły nabywczej

Rok

Polsk

Węgr

Czech

Słowa

cja

Bułga

ria

Finlan

dia

199

12,2%

6,1%

3,8%

9,6%

8,5%

6,6%

199

14,3%

11,8

2,6%

10,6%

14,3%

11,7%

199

16,4%

12,9

3,2%

13,9%

15,7%

16,3%

199

16,0%

10,9

3,2%

14,5%

13,4%

16,6%

199

14,9%

10,9

3,1%

14,8%

14,1%

15,4%

Stopa bezrobocia w wybranych krajach

Ujemne skutki planu Balcerowicza

• W 1990 r. zatrudnienie w sektorze uspołecznionym

spadło o ~ 6% (1,1mln)

• Bezrobocie wzrosło w ciągu roku z zera do około 1,1mln,

a stopa bezrobocia wynosiła 6% na koniec 1990 r.

• W 1989-1993 bezrobocie sięgnęło 3 mln osób, pogłębiła

się pauperyzacja ogromnej większości

społeczeństwa (40%ludzi żyło w 1993 r. poniżej

minimum socjalnego), zmniejszenie się realnych płac,

rent i emerytur o ok.30% i o 50% dochodów rolników

(PGR) - spadek dochodów realnych ludności.

• eksport do krajów zachodnich wzrósł o około 40%

natomiast import rósł wolniej. To spowodowało powstanie

nadwyżki w obrocie dolarowym.

• Zahamowano inflację na znacznie wyższym poziomie cen

niż zakładano

• inflacji nie udało się całkowicie stłumić - wzrost cen

3-4% miesięcznie (42-60% rocznie) W 1992 r. wyniosła

43%, a w 1993 r. 35,7%.

Dynamika liczby

zatrudnionych w wybranych

krajach

Okre
s

1990-

15,

26,2

10,2

12,3

8,4%

16,1

16,4%

czynniki zewnętrzne wpływające na nasilanie się

recesji

• Załamanie się eksportu do ZSRR. Był to czynnik o kolosalnym

znaczeniu dla polskiej gospodarki przed 1989 rokiem w ogromnym

stopniu uzależnionej od wymiany handlowej ze Związkiem

Radzieckim. Ogółem negatywny wpływ tego załamania, jak się

ocenia, kosztował nas 3.5 - 5% PKB

• Aneksja Kuwejtu przez Irak i wojna w Zatoce Perskiej. ONZ

potępiła Irak -zapowiedziano twarde sankcje gospodarcze. Polska

miała rozbudowane stosunki gospodarcze z Irakiem - obroty

towarowe oraz kontrakty inwestycyjne (w energetyce, budowie

szlaków komunikacyjnych). Straty spowodowane zerwaniem

kontraktów ocenia się na około 2 miliardy dolarów; do tego należy

doliczyć pół miliarda dolarów długu, którego Irak nie oddał Polsce w

postaci dostaw ropy - co spowodowało, że tę ropę Polska musiała

kupować gdzie indziej, już po dużo wyższej cenie.

• Proces jednoczenia się Niemiec. Gdy NRD weszła do systemu

gospodarczego RFN i jednocześnie EWG, nasze powiązania z jej

obszarem zmieniły się zdecydowanie na niekorzyść Polski. NRD

ustaliła zawyżony kurs rubla transferowego, co przyniosło Polsce

spore straty. W NRD zamykano np. kopalnie soli potasowych i zakłady

chemiczne, z którymi współpracowały polskie przedsiębiorstwa.

• Sytuacja polityczna w Polsce - Coraz częściej krytykowano rząd co

nie sprzyjało reformom.

Sukces Planu Balcerowicza

• Uruchomienie i rozwój mechanizmów rynkowych. Ceny

ustalały się na poziomie równowagi podaży i popytu, zniknął

problem niedoborów, po wprowadzeniu wolnego rynku towarów

konsumpcyjnych doszło do likwidacji kolejek.

• Zahamowanie inflacji,

• Umocnienie złotego, wprowadzenie jego wymienialności

wewnętrznej, a potem także zewnętrznej, ustabilizowanie kursu

dolara

• Likwidacja deficytu budżetowego - w roku 1990 udało się nawet

osiągnąć niewielką nadwyżkę budżetową.

• Otwarcie gospodarki na świat. Dodatnie saldo wymiany

handlowej z zagranicą oraz napływ zagranicznych inwestycji.

• Rozpoczęcie procesów prywatyzacyjnych i

demonopolizacyjnych w gospodarce.

• Powstanie rynku kapitałowego.

• Pozytywne zmiany w strukturze gospodarki - zarówno pod

względem działowo -gałęziowym, własnościowym jak i

organizacyjnym.

• Od roku 1992 w polskiej gospodarce nastąpił okres stałego wzrostu

gospodarczego. W roku 1993 PKB wzrósł o 3.8%, a w 1994 o 5.2%.

Zarzuty wobec planu Balcerowicza

• Zbyt duży zakres liberalizacji handlu

zagranicznego, do której polska gospodarka nie była

przygotowana. Wpływała ona bardzo negatywnie na

krajową produkcję przemysłową i rolniczą.

• Zbyt wysoka skala dewaluacji połączoną z za długim

utrzymywaniem zaniżonego kursu dolara.

• Wysokie, hamujące rozwój inwestycji obciążenia

podatkowe przedsiębiorstw państwowych - zbyt

duży podatek majątkowy w formie 40% dywidendy od

funduszu założycielskiego.

• Zerwanie przez państwo z polityką

protekcjonizmu i jednolite traktowanie wszystkich

podmiotów gospodarczych a także brak preferencji - np.

w formie korzystnie oprocentowanych kredytów - dla

niektórych, najwrażliwszych gałęzi gospodarki. Niektóre

branże przemysłu ciężkiego (przemysł wydobywczy,

stoczniowy i hutniczy), budownictwo oraz rolnictwo

najboleśniej odczuły wprowadzenie mechanizmów

rynkowych i otwarcie gospodarki na świat.

Document Outline