ZINTEGROWANE SYSTEMY ZARZĄDZANIA
Piotr Miller
Katedra Zarządzania Jakością SGH
Streszczenie: Przedstawiono rozwiązania systemowe stosowane w zarządzaniu jakością, zarządzaniu środowiskowym oraz bezpieczeństwem i higieną pracy jako najczęściej wykorzystywane w procesie integracji systemów zarządzania. Wskazano na możliwość wykorzystania wymagań zawartych w standardach odpowiedzialności społecznej i innych w systemach zintegrowanych. Podjęto próbę zdefiniowania zintegrowanego systemu zarządzania oraz określenia warunków i zasad integracji systemów. Wskazano na korzyści i problemy związane z integracją systemów zarządzania.
WPROWADZENIE
Rynek i silna konkurencja zmusza przedsiębiorstwa do wdrażania rozwiązań, których celem jest poprawa ich pozycji na rynku, w szczególności w oczach klientów, lecz także w oczach innych podmiotów zainteresowanych działalnością przedsiębiorstw. Koncepcją zmierzającą do poprawy sytuacji w tym zakresie są proponowane przez organizacje normalizacyjne lub uznane organizacje międzynarodowe rozwiązania systemowe. Rozwiązania te zmierzają do poprawy skuteczności przedsiębiorstw w określonych dziedzinach, a w konsekwencji także do poprawy ich efektywności. Coraz częściej firmy zainteresowane są wdrażaniem zintegrowanych systemów zarządzania, mając na uwadze możliwość bardziej efektywnej realizacji wielu stojących przed nimi zadań.
Celem opracowania jest przedstawienie stosowanych obecnie w praktyce zarządzania przedsiębiorstwem wymagań systemowych, które mogą podlegać integracji oraz wskazanie zasad i podstawowych problemów związanych z integracją systemów zarządzania.
1. PRZEDMIOT INTEGRACJI
Rozwiązania systemowe ukierunkowane są na osiąganie celów strategicznych i wynikających z nich celów bieżących przedsiębiorstwa w określonej dziedzinie. Do najbardziej znanych obecnie aspektów, w obrębie których organizacja formułuje wymienione cele należy zaliczyć jakość, problematykę środowiska naturalnego oraz bezpieczeństwo i higienę pracy. Oczywiście, wyznaczane w tych dziedzinach cele nie mogą być sprzeczne i muszą pozostawać w zgodzie z ogólną strategią organizacji. W konsekwencji ukierunkowania praktyki zarządzania na osiąganie celów we wspomnianym zakresie przyjęły się takie sformułowania jak „system zarządzania jakością”, „system zarządzania środowiskowego” lub „system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy”. Wymagania dotyczące tworzenia systemów zarządzania w odniesieniu do wymienionych aspektów można znaleźć w normach i międzynarodowych standardach.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że stosowane jest także pojęcie „zarządzania przez jakość”, czasem jako konkurencyjne w stosunku do „zarządzania jakością”. Zwolennicy „zarządzania przez jakość” starają się przedstawiać problematykę zarządzania w odniesieniu do koncepcji TQM (Total Quality Management), zwłaszcza, że zgodnie z tą koncepcją, problem jakości jest najistotniejszy w praktyce przedsiębiorstwa oraz, że wszystkie działania przedsiębiorstwa w mniejszym lub większym stopniu mogą wpływać na jakość. Istnieje również świadomość relacji przeciwnej, aczkolwiek nie tożsamej ze względu na znaczenie, że pojęcie „jakość” odnosi się do osiągnięcia wszystkich celów zarządzania. To ostatnie założenie wydaje się słuszne mając na uwadze różnego rodzaju konsekwencje wynikające z działań na rzecz jakości. Jednakże, termin „zarządzanie przez jakość” może sugerować także podporządkowanie zarządzania i celów zarządzania problematyce jakości. W tym znaczeniu organizacja nie powinna „zarządzać przez jakość”, ponieważ tego typu zarządzanie mogłoby być ułomne w praktyce, mając na uwadze szereg innych realizowanych przez przedsiębiorstwo celów, niekoniecznie podporządkowanych jakości. Związany jest z tym problem, czy koncentracja jedynie na problematyce jakości i podporządkowanie jej wszystkich praktyk przedsiębiorstwa zapewni mu egzystencję. Trudno byłoby w tej sytuacji udowodnić uniwersalność takiej tezy, tak jak trudno jest podporządkować w praktyce wszystkie cele i działania przedsiębiorstwa jedynie kwestii jakości. W związku z tym coraz częściej TQM tłumaczone jest jako „kompleksowe zarządzanie jakością”.
Obecnie, dziedziną, która budzi zainteresowanie wielu organizacji jest tzw. odpowiedzialność społeczna. Problematyka ta jest związana z pojęciem „odpowiedzialnego biznesu” i coraz więcej przedsiębiorstw jest zainteresowanych systemowym zarządzaniem w tej dziedzinie, wyznaczając cele świadczące o etycznych i odpowiedzialnych praktykach przedsiębiorstwa. Przykładem standardu formułującego wymagania dla systemu zarządzania odpowiedzialnością społeczną jest SA8000.
Dążenie do ukierunkowania zarządzania przedsiębiorstwem na osiąganie różnych celów w różnych dziedzinach poprzez wdrażanie rozwiązań systemowych staje się coraz bardziej popularne i liczące się w konkurowaniu firm na rynku. Daje się przy tym zaobserwować tworzenie nowych koncepcji rozwiązań systemowych w tym zakresie, np. dziedzinie zarządzania ryzykiem, zarządzania finansami i innych. Konsekwencją wdrażania różnych systemów jest funkcjonowanie w przedsiębiorstwie kilku systemów jednocześnie. Podstawowym problemem w takich sytuacjach jest na ogół brak spójności tych systemów oraz koszt ich utrzymania. Problemy te można częściowo rozwiązać wprowadzając system zintegrowany umożliwiający jednoczesne zarządzanie kilkoma aspektami. Warunkiem wprowadzenia tego rozwiązania jest kompatybilność wymagań formułowanych w normach i standardach w ramach poszczególnych systemów pierwotnych.
Systemy zarządzania jakością
Propozycję rozwiązań systemowych w dziedzinie zarządzania jakością stanowią wymagania norm serii ISO 9000. W końcu 2000 r., po gruntownych zmianach została opublikowana nowa edycja norm ISO serii 9000:2000. Konsekwencją tych zmian stała się nowa rodzina norm ISO 9000:2000, która koncentruje się na zarządzaniu jakością i do której zalicza się normy:
- ISO 9000:2000 „Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia” (zastępująca ISO 8402 oraz ISO 9000-1);
- ISO 9004:2000 „Systemy zarządzania jakością. Wytyczne dla doskonalenia jakości” (zastępująca grupę norm ISO 9004-∗);
- ISO 9001:2000 „System zarządzania jakością. Wymagania” (zastępująca dotychczas stosowane trzy modele zapewnienia jakości ISO 9001, 9002, 9003);
- ISO 19011:2002 „Wytyczne do auditu jakości i/lub auditu systemu zarządzania środowiskowego” (zastępująca grupę norm ISO 10011-∗).
Istota zmian w tych normach w stosunku do edycji z 1994 r. polega na kreowaniu w przedsiębiorstwach systemów zarządzania jakością wyraźnie zorientowanych na klienta, a nie jedynie działań zmierzających do zapewnienia jakości. Jednocześnie normy te umożliwiają świadome kreowanie systemów, w oparciu o zidentyfikowane w organizacji procesy i związki pomiędzy nimi, a nie jak to praktykowano dotychczas, w odniesieniu do wyspecyfikowanych wymagań dotyczących zapewnienia jakości. Tego typu podejście pozwala na lepsze wykorzystanie i dostosowanie wymagań normy do specyfiki działalności prowadzonej przez firmę. Normy kładą także większy nacisk na procesy zarządzania w przedsiębiorstwie i ich rolę w systemie, a także umożliwiają kreowanie dokumentacji systemu w sposób bardziej pragmatyczny.
Wśród zalet można wymienić także bardziej przejrzyste formułowanie wymagań oraz wyraźniejsze wskazanie mechanizmu funkcjonowania systemu zarządzania jakością, co ułatwia zrozumienie zmian wprowadzanych wraz z systemem w przedsiębiorstwie. Nie oznacza to wcale, że spełnienie wymagań norm jest łatwiejsze. Wprost przeciwnie, wymaga od przedsiębiorstwa świadomego zaangażowania w budowanie systemu, świadomości jego działania oraz celów, które organizacja chce osiągnąć. Tworząc systemy zarządzania jakością w oparciu o te założenia, organizacja powinna być także świadoma korzyści wewnętrznych, wynikających z funkcjonowania wdrożonego systemu.
Zasadą wymagań zawartych w normie ISO 9001:2000 jest realizowanie przez przedsiębiorstwo sekwencji działań wynikających z wymagań ujętych w kolejnych czterech rozdziałach normy:
- Odpowiedzialność kierownictwa (rozdział 5).
- Zarządzanie zasobami (rozdział 6).
- Realizacja wyrobu (rozdział 7).
- Pomiary, analiza i doskonalenie (rozdział 8).
Wymieniona sekwencja umożliwia wytyczenie kierunków i strategii działań organizacji w dziedzinie jakości, w tym zadań i przedsięwzięć do realizacji (odpowiedzialność kierownictwa), następnie zapewnienie niezbędnych na ten cel zasobów, wreszcie realizację wyrobów, w tym świadczenie usług, oraz monitorowanie działań, ich analizowanie a w konsekwencji podejmowanie decyzji, prowadzących do doskonalenia systemu, jego procesów i wyrobów poprzez korygowanie celów do osiągnięcia, strategii, zadań itd. Wymieniona sekwencja stanowi zamknięty cykl, w którym system zarządzania jakością powinien stale doskonalić swoją skuteczność, zmierzając do coraz lepszego wypełniania potrzeb i oczekiwań klienta. Działania te należy kojarzyć z realizacją cyklu PDCA (Plan - Planowanie, Do - Działanie, Check - Kontrola, Act - Doskonalenie), zwanego także cyklem Deminga.
W wymaganiach ISO 9001:2000 można dostrzec wyraźne odwołanie do klienta, związane z funkcjonowaniem systemu zarządzania jakością. Odwołanie to obliguje organizację do podejmowania nieustannych działań zmierzających do identyfikacji wymagań klienta, poprzez poznanie jego potrzeb i oczekiwań z jednej strony, z drugiej natomiast, obliguje do badania zadowolenia klienta z wyrobów i usług dostarczanych przez organizację. Świadomość potrzeb i oczekiwań klientów a także wymagań prawnych stanowi podstawę właściwego zarządzania organizacją, a tym samym leży w gestii kierownictwa i jego odpowiedzialności za jakość podczas formułowania strategii, celów, planowania przedsięwzięć i ich realizacji. Jednocześnie rozpoznane wymagania klienta w postaci wyspecyfikowanych właściwości wyrobu są podstawą działań związanych z jego wykonaniem. Zadowolenie klienta z zakupionych wyrobów powinno być przedmiotem nieustannego badania i analizowania, a uzyskane wyniki analiz wykorzystane następnie w działaniach systemowych.
Wymagania normy są uniwersalne i mogą być wykorzystane przez dowolne organizacje. Ogólne wymagania dotyczące systemu zarządzania jakością obligują organizację do zidentyfikowania procesów objętych systemem i określenia sekwencji tych procesów wraz z ich wzajemnymi powiązaniami (podejście procesowe). Organizacja powinna określić kryteria i metody niezbędne do zapewnienia skuteczności przebiegu i nadzorowania procesów, a także monitorować, mierzyć i analizować procesy. Podstawą działań jest zapewnienie dostępności zasobów oraz informacji niezbędnych do realizacji i monitorowania procesów. System, poprzez odpowiednie działania, powinien gwarantować osiągnięcie zaplanowanych wyników oraz doskonalenie procesów.
Systemy zarządzania środowiskowego
Podstawę dla rozwiązań systemowych w dziedzinie zarządzania środowiskowego stanowią normy ISO serii 14000. Wśród nich kluczową pozycję zajmuje norma ISO 14001, która zawiera wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie.
Sposób podejścia do tworzenia i funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego w normie ISO 14001 jest zgodny z koncepcją przyjętą w normie ISO 9001. Celem Komitetów Technicznych ISO opracowujących normy dotyczące zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego jest stałe dążenie do kompatybilności tego typu rozwiązań systemowych, umożliwiające w praktyce integrację tych systemów w przedsiębiorstwie.
Zarządzanie środowiskowe, zgodnie z ISO 14001, wymaga ustanowienia polityki środowiskowej, celów i wynikających z nich zadań środowiskowych oraz ustanawiania i utrzymywania programów osiągania wymienionych celów i zadań a także przestrzegania wymagań prawnych. W wymaganiach tych można odnaleźć analogię do stosownych wymagań dotyczących aspektów jakościowych w zarządzaniu jakością. Podobnie, wymagania dotyczące odpowiedzialności, kompetencji, zapewnienia zasobów, dotyczące wyznaczenia przedstawiciela kierownictwa (pełnomocnika ds. zarządzania środowiskowego), obowiązek przeglądów wykonywanych przez kierownictwo, prowadzenia szkoleń podnoszących świadomość i kompetencje personelu, obowiązek nadzoru nad dokumentacją i zapisami, prowadzenia pomiarów i monitorowania, identyfikowania niezgodności oraz prowadzenia działań korygujących i zapobiegawczych a także auditów systemu zarządzania środowiskowego dowodzą funkcjonowania analogicznych elementów stanowiących podstawę przyjmowanych rozwiązań systemowych. Podsumowując należy także stwierdzić, że zarówno system zarządzania jakością jak również system zarządzania środowiskowego funkcjonują w oparciu o cykl PDCA, w którym dominującą role dla systemu odgrywa ciągłe doskonalenie zmierzające do usprawnienia systemu zarządzania.
Elementem integracji systemów zarządzania jakością i środowiskowego mogą być też wymagania EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). Wymagania EMAS, ustanowione przez Unię Europejską, zmierzają do poprawy stanu środowiska, zmniejszenia szkodliwych oddziaływań i przestrzegania przepisów dotyczących ochrony środowiska. Jednym ze środków zmierzających do osiągnięcia tych celów jest ustanowienie systemu zarządzania środowiskowego przez przedsiębiorstwo zamierzające uzyskać rejestrację EMAS. W praktyce osiąga się to poprzez wdrożenie w przedsiębiorstwie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami ISO 14001, uwzględniającego specyficzne wymagania zawarte w EMAS. Do ważniejszych, specyficznych wymagań EMAS, które należy uwzględnić w systemie zarządzania środowiskowego należy zaliczyć: wstępne przeglądy środowiskowe, audity osiągnięć środowiskowych, budowanie systemu współpracy z kooperantami, otoczeniem i władzami, promowanie świadomości środowiskowej oraz publikowanie osiągnięć środowiskowych zawierających wiarygodne informacje o oddziaływaniach środowiskowych. Utworzony w ten sposób system zarządzania środowiskowego może być integrowany z systemem zarządzania jakością.
Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Wiele organizacji, w coraz większym stopniu przejawia zainteresowanie osiągnięciem i zademonstrowaniem skuteczności działań podejmowanych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy. Konieczność podejmowania tych działań wynika w praktyce z zaostrzających się przepisów prawnych w tej dziedzinie, dążenia do poprawy sytuacji ekonomicznej a także zainteresowania sprawami bhp (bezpieczeństwa i higieny pracy) ze strony pracowników, udziałowców, kontrahentów oraz organizacji międzynarodowych. W szczególności, w dyrektywach Unii Europejskiej wymagania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy są ujęte bardzo szeroko i obejmują ochronę przed oddziaływaniem czynników niebezpiecznych i szkodliwych, projektowanie stanowisk pracy, organizację pracy, obowiązek konsultacji z pracownikami, ich informowania i szkolenia. Zgodnie z Dyrektywą 89/391/EEC działania pracodawcy powinny zapewniać:
- unikanie ryzyka;
- zapobieganie ryzyku u źródła;
- dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie podczas projektowania stanowisk pracy i przy wyborze wyposażenia pracowniczego oraz metod produkcji i metod pracy, a także konieczność łagodzenia monotonii pracy;
- stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
- zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
- prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;
- dawanie pierwszeństwa środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
- właściwe szkolenie pracowników;
- ocenę ryzyka zawodowego i stosowanie odpowiednich środków zwiększających bezpieczeństwo i lepszą ochronę zdrowia pracowników;
- informowanie pracowników o zagrożeniach oraz środkach i działaniach zapobiegawczych w przedsiębiorstwie i na określonym stanowisku pracy;
- konsultowanie z pracownikami i ich przedstawicielami decyzji oraz działań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy;
- zapewnienie pracownikom i/lub ich przedstawicielom możliwości uczestniczenia w działaniach dotyczących ich bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.
Wymienione wyżej wymagania mogą być podstawą tworzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy może być zbudowany w oparciu o koncepcję systemów zarządzania jakością określoną w normach serii ISO 9000.
W celu ułatwienia tworzenia systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w zainteresowanych przedsiębiorstwach, Brytyjski Instytut Normalizacji w 1996 r. opracował normę BS 8800 zawierającą wytyczne dotyczące zasad tworzenia takich systemów. Norma ta zapoczątkowała próby tworzenia wzorców wymagań dotyczących systemów zarządzania bhp. Próby takie podjęto w ISO, zaś ich celem było opracowanie międzynarodowych norm ISO serii 18000. Jednakże, ze względu na znaczne rozbieżności w wymaganiach prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w różnych państwach, dotychczas nie doszło do ustanowienia proponowanych norm.
Brak normy ustanowionej przez ISO spowodował, że wiodące jednostki certyfikujące, takie jak BVQI, DNV, SGS opracowały własne standardy dotyczące zarządzania bhp, na zgodność z którymi certyfikowały swoich klientów. W celu ujednolicenia wymagań w zakresie zarządzania bhp, z inicjatywy Brytyjskiego Instytutu Normalizacji (BSI) i przy współudziale wymienionych jednostek opracowano normy OHSAS serii 18000. Kluczową normą w tej serii jest norma OHSAS 18001 specyfikująca wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, opracowana po raz pierwszy w 1999 roku.
W Polsce ukazały się także normy dotyczące systemów bhp opracowane przez Polski Komitet Normalizacji. Normą podstawową jest, podobnie jak w przypadku OHSAS, polska norma PN-N-18001 wydana w 1999 r., zawierająca wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Zgodnie z PN-N-18001, system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy to część ogólnego systemu zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wymagania systemowe zawarte w PN-N-18001:1999, a także w znacznej mierze określone podobnie w OHSAS 18001, wskazują, że zasady funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy odpowiadają rozwiązaniom przyjętym w normach ISO 9001 oraz ISO 14001 dotyczących zarządzania jakością oraz zarządzania środowiskowego. Zasada funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy prezentowana przez PN-N-18001:1999 oraz OHSAS 18001 oparta jest na cyklu PDCA, podobnie jak w przypadku systemów zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego. Wynika stąd, że tworzone w oparciu o wymienione wzorce systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy mogą być integrowane zarówno z systemami zarządzania jakością wg ISO 9001 oraz z systemami zarządzania środowiskowego wg ISO 14001.
Standardy odpowiedzialności społecznej
Konkurencyjność na globalnym rynku spowodowała, że w ostatnich latach firmy zaczęły ustalać własne kodeksy etyczne postępowania, poddawać się auditom społecznym i etycznym oraz dostosowywać się do powstających standardów w tym zakresie.
Odpowiedzialność społeczna jest filozofią prowadzenia działalności produkcyjnej i usługowej, ukierunkowaną na budowanie trwałych, pozytywnych relacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, określanymi mianem interesariuszy. Umożliwia ona tworzenie systemów zarządzania ukierunkowanych na realizację celów w tej dziedzinie. Właściwie wdrożony system odpowiedzialności społecznej w firmie świadczy o tym, że procesy związane z istotnymi elementami polityki społecznej są realizowane w sposób kontrolowany oraz wykonywane są zadania zmierzające do osiągnięcia określonych celów społecznych w procesie ciągłej poprawy wyników. System odpowiedzialności społecznej skutecznie zapewnia określanie celów strategicznych, mierzenie postępów w osiąganiu tych celów, przeprowadzanie auditu społecznego organizacji, opracowanie sposobu przedstawiania wyników i ich wykorzystania w procesie dokonywania bilansu strategicznego.
Do interesariuszy w systemach odpowiedzialności społecznej zalicza się: właścicieli firm, akcjonariuszy i inwestorów, pracowników firmy, klientów, partnerów handlowych, dostawców, konkurencję, administrację państwową, organizacje pozarządowe, grupy nacisku oraz społeczność.
Proces tworzenia systemu odpowiedzialności społecznej obejmuje:
- wyrażenie woli podjęcia tematyki odpowiedzialności społecznej przez najwyższe kierownictwo;
- określenie grup interesariuszy;
- określenie wizji, misji przedsiębiorstwa oraz przyjmowanych wartości;
- określenie zakresu, metod i celów strategicznych;
- określenie używanych wskaźników i sposobów pomiaru;
- zbieranie informacji, danych i ocen wyrażanych przez interesariuszy;
- analizowanie tych informacji, ustalanie metod doskonalenia wyników;
- opracowanie sposobów prezentacji i przygotowanie niezbędnych dokumentów;
- przeprowadzenie niezależnego auditu;
- udostępnienie raportu z auditu, zachęcanie do przekazywania informacji;
- określenie procedur wdrożenia wyników i wytycznych do analizy strategicznej.
Z inicjatywy Council on Economic Priorities Accreditation Agency (obecnie SAI -Social Accountability International - USA), zrzeszającej przedstawicieli interesariuszy zainteresowanych normami pracy, powołano Radę Doradczą, która w 1998 r. ogłosiła i w 2001 r. nowelizowała jednolity standard SA8000 (Social Accountability 8000). Standard ten nawiązuje do norm ISO dotyczących jakości i jest normą przeznaczoną do stosowania w systemie niezależnej weryfikacji, określającą wymagania dla organizacji w zakresie odpowiedzialności społecznej. Twórca tej normy akredytował niezależne jednostki certyfikujące upoważnione do prowadzenia niezależnych auditów na zgodność z wymaganiami tej normy. Certyfikat zgodności z wymaganiami normy SA8000 świadczy o tym, że procesy związane z istotnymi elementami polityki społecznej realizowane są w sposób kontrolowany oraz, że realizowane są zadania zmierzające do osiągnięcia określonych celów społecznych w procesie ciągłej poprawy wyników. Standard SA8000 może być stosowany we wszystkich krajach świata i w stosunku do przedsiębiorstw dowolnej branży. Ze względu na swoją uniwersalność, wymaga przestrzegania podstawowych praw człowieka i praw pracowniczych.
Podstawą spełnienia wymagań SA8000 jest przestrzeganie przez organizację powszechnie obowiązującego prawa i innych stosownych wymagań, do których przestrzegania organizacja jest zobowiązana. Firma zobowiązana jest także do przestrzegania zasad określonych w konwencjach międzynarodowych dotyczących:
- pracy przymusowej i niewolniczej;
- wolności zrzeszania się;
- prawa do negocjacji zbiorowych;
- równego wynagrodzenia dla mężczyzn i kobiet za pracę o równej wartości oraz dyskryminacji;
- przedstawicieli pracowników;
- wieku minimalnego;
- bezpieczeństwa i higieny pracy;
- rehabilitacji zawodowej i zatrudniania oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych;
- pracy w domu (chałupniczej);
- Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka;
- Międzynarodowej Konwencji Praw Dziecka.
Zainteresowanie jednolitymi standardami w zakresie odpowiedzialności społecznej wzrasta, stąd opracowany wzorzec SA8000 będzie, jak należy przypuszczać, w przyszłości modyfikowany i doskonalony. Wymagania zawarte w SA8000 mogą być integrowane z innymi systemami zarządzania, w tym z systemami zarządzania jakością, zwłaszcza, że pojęcie jakości coraz częściej odnoszone jest do różnych sfer działalności przedsiębiorstwa oraz różnych elementów otoczenia przedsiębiorstwa. Niezależnie od takiego podejścia, regulacje w dziedzinie odpowiedzialności społecznej korzystnie wpływają na działania operacyjne firmy, decydujące o jakości. W chwili obecnej trudno jeszcze mówić o koncepcjach związanych z integracją tego typu systemów, nie miej jednak norma ISO 9001:2000 pozostawia przestrzeń, którą można by wypełnić elementami systemu odpowiedzialności społecznej, a dotyczy ona problematyki zasobów ludzkich oraz środowiska pracy.
2. INTEGRACJA SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA
Idea integracji systemów zarządzania bywa często w praktyce nadużywana poprzez określenie mianem systemu zintegrowanego niekoniecznie spójnych, zróżnicowanych działań zmierzających do osiągnięcia różnych celów przez przedsiębiorstwo. Innymi słowy, nie wszystkie działania podejmowane w celu zarządzania różnymi aspektami mogą być traktowane jako system zintegrowany. Czasami także można spotkać się z nie w pełni uzasadnionym posługiwaniem się pojęciem systemu zintegrowanego w stosunku do różnych działań podejmowanych w ramach jednego, określonego aspektu zarządzania, np. jakości. Sytuacje takie skłaniają do podjęcia próby bardziej precyzyjnego określenia zasad i warunków integracji systemów zarządzania.
Warunki integracji systemu
W celu określenia zasad i warunków integracji, konieczna jest próba zdefiniowania zintegrowanego systemu zarządzania.
Zintegrowany system zarządzania, jak wskazuje sama nazwa, to jeden, jednoznacznie określony, udokumentowany i spójny system, który umożliwia skuteczne i równoczesne zarządzanie wieloma aspektami, poprzez ustanawianie i realizację jednolitej polityki i wynikających z niej celów dotyczących tych aspektów.
Przytoczone wyżej określenie zintegrowanego systemu zarządzania wskazuje, że istotą integracji jest spójne zarządzanie wieloma aspektami. Oznacza to, że w ramach zintegrowanego systemu zarządzania można jednocześnie zarządzać jakością, bezpieczeństwem i higieną pracy, realizować zarządzanie środowiskowe, względnie zarządzanie w dziedzinie odpowiedzialności społecznej lub innymi aspektami. Nie oznacza to oczywiście, że firma, która podjęła się tworzenia systemu zintegrowanego musi integrować go na poziomie wszystkich wymienionych aspektów. W praktyce integracja dotyczy zwykle dwóch, względnie trzech wybranych aspektów, których integracja jest możliwa, biorąc pod uwagę specyfikę przedsiębiorstwa.
Pojęcie integracji wynika z możliwości łączenia funkcjonujących w organizacji niezależnych systemów, np. jakości, bhp i innych, dla których wymagania określono w odrębnych normach. Przewodnik dotyczący integracji systemów zarządzania wydany przez Brytyjski Instytut Normalizacji (BSI) przytacza w związku z tym definicję zintegrowanego systemu zarządzania jako:
„Połączenie procesów, procedur i praktyk działania stosowanych w organizacji w celu wdrożenia jej polityki, które może być bardziej skuteczne w osiąganiu celów wynikających z polityki niż podejście poprzez oddzielne systemy”.
Proces integracji jest procesem trudnym i wymaga woli zmian, determinacji oraz znacznego wysiłku od pracowników przedsiębiorstwa, zwłaszcza wysiłku intelektualnego, podczas tworzenia systemu zintegrowanego. Jest także sprawdzianem dojrzałości i zaangażowania kierownictwa oraz personelu w dążeniu do działań na rzecz wspólnych celów, sprawdzianem skuteczności współpracy, motywacji a przede wszystkim dobrej organizacji. Integracja wymaga współdziałania nie tylko podczas tworzenia systemu zintegrowanego, lecz także, niejednokrotnie rezygnacji z indywidualnego i wąskiego spojrzenia na problemy przedsiębiorstwa wśród jego pracowników, co wiąże się w praktyce z koniecznością zmian odpowiedzialności, rezygnacją z niezależności i koniecznością współdziałania. W firmach, w których pracownicy nie są w stanie zrezygnować ze swojej niezależności, a niejednokrotnie, jeśli zachodzi potrzeba z zajmowanych dotychczas stanowisk lub przypisanego im zakresu obowiązków, względnie nie potrafią otworzyć się na inne aspekty i problemy wynikające z integracji dotychczas funkcjonujących rozwiązań, trudno mówić o powstaniu systemu zintegrowanego. Szczególnie pracownicy, którzy dotychczas wykonywali swoje zadania związane z zarządzaniem, nadzorowaniem lub zadania operacyjne mając na uwadze np. jedynie problematykę jakości, powinni mieć świadomość wpływu wykonywanych przez nich czynności np. na problematykę środowiska lub bhp, w przypadku integracji tych systemów. Integracja wymaga więc wiedzy od osób realizujących swoje zadania, a stąd odpowiedniego przeszkolenia personelu przedsiębiorstwa.
Podstawą tworzenia zintegrowanego systemu zarządzania w praktyce są wymagania stosownych standardów dotyczących zarządzania poszczególnymi aspektami. Jeśli wymagania te są kompatybilne, wówczas tworzenie systemu zintegrowanego jest wygodniejsze, ponieważ zasada funkcjonowania systemu w poszczególnych standardach jest ta sama i będzie zachowana również w systemie zintegrowanym, natomiast integracji podlegają wówczas głównie wymagania. Taką sytuację tworzą normy ISO 9001, 14001 oraz PN-N 18001 i OHSAS 18001, zgodnie z wymaganiami których poszczególne systemy zarządzania oparte są na cyklu PDCA. Identyfikowane są przy tym w ten sam sposób poszczególne elementy występujące we wszystkich tych systemach, takie jak: polityka, cele, planowanie, audity, pomiary i monitorowanie, działania korygujące i zapobiegawcze, niezgodności, ciągłe doskonalenie, przeglądy kierownicze, działalność przedstawicieli kierownictwa (pełnomocników), analizowanie danych, komunikacja itp. oraz zależności pomiędzy nimi.
Zintegrowany system zarządzania umożliwia równoczesne zarządzanie tymi aspektami, którymi przedsiębiorstwo chce zarządzać w ramach systemu zintegrowanego. Oznacza to, że w systemie zintegrowanym nie wyróżnia się żadnego aspektu jako priorytetowego. System zintegrowany nie może więc być np. systemem zarządzania jakością, w którym dodatkowo uwzględniono elementy środowiskowe lub obok którego funkcjonuje dodatkowo system lub podsystem zarządzania środowiskowego. Niektóre organizacje stosując tego typu praktyki deklarują integrację systemów, co należy uznać jako nieporozumienie. System zintegrowany, jako jeden system, powinien reagować zawsze jednocześnie np. na problemy jakości i problematykę środowiskową, zaś ustanawiane cele strategiczne oraz plany ich realizacji uwzględniać muszą zawsze zarówno aspekt jakości jak i środowiskowy.
Problematyczne może wydawać się przy tym podejście do integracji systemów wówczas, gdy chodzi o uwzględnienie różnych wymagań dotyczących jednego aspektu, np. jakości. Sytuacja taka ma miejsce, gdy uwzględniamy wymagania systemu HACCP lub wymagania QS 9000, AQAP i inne tworząc system zarządzania jakością w przedsiębiorstwie oparty o ISO 9001. Wymagania tego typu mogą być traktowane jako wymagania dla podsystemów lub systemów nadrzędnych w stosunku do wymagań ISO 9001, koncentrujących się na realizacji celów związanych z jakością. W tym przypadku problem łączenia wymagań wymienionych standardów nie odnosi się do różnych, lecz do jednego aspektu zarządzania, bowiem uwzględnienie stosownych wymagań w tworzonym systemie zarządzania jakością jest warunkiem koniecznym dla osiągania właściwej jakości w konkretnej działalności przedsiębiorstwa, np. w przemyśle spożywczym, motoryzacyjnym lub dostawach dla wojska.
Przytoczona wcześniej definicja BSI umożliwia posłużenie się terminem systemu zintegrowanego także w tym przypadku przedstawionym powyżej. Jednakże, w celu wyraźnego rozróżnienia praktyk mających miejsce w przypadku integracji zarządzania wieloma aspektami, które oprócz integracji wymagań obejmują także konieczność integracji celów, wskazane wydaje się posługiwanie się pojęciem zintegrowanego systemu zarządzania jedynie w odniesieniu do systemów integrujących zarządzanie różnymi aspektami.
Zasada integracji systemu
Dotychczas we wzorcach międzynarodowych nie wypracowano koncepcji integracji systemu ani nie określono wymagań dla systemu zintegrowanego. W związku z tym w praktyce organizacja nie możne uzyskać certyfikatu potwierdzającego zgodność w stosunku do wymagań dla systemu zintegrowanego. Certyfikacja zintegrowanego systemu zarządzania polega na potwierdzeniu zgodności zastosowanych w tym systemie wymagań w stosunku do wymagań zawartych w odpowiednich normach, których wymagania stanowiły podstawę dla systemu zintegrowanego. Innymi słowy, jednostka certyfikująca musi potwierdzić, że zintegrowany system zarządzania jest zgodny z wymaganiami stosownych standardów, takich jak np. ISO 9001, 14001 lub OHSAS 18001, które organizacja stosuje w ramach systemu zintegrowanego.
Próby opracowania norm w formie wymagań lub wytycznych dla systemów zintegrowanych były podejmowane między innymi w normach norweskich a obecnie we wspomnianym wcześniej Przewodniku BSI zawierającym zbiór wytycznych dotyczących integracji systemów zarządzania. Wytyczne zawarte w tym przewodniku wskazują, że wszystkie systemy zintegrowane powinny charakteryzować pewne wspólne wymagania oraz wymagania specyficzne odniesione do poszczególnych aspektów, takich jak jakość, środowisko, bhp lub innych. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w Przewodniku BSI, istotą podejścia do zintegrowanego systemu zarządzania powinno być:
- skuteczne przywództwo;
- polityka i cele;
- zarządzanie zmianami;
- komunikacja, w tym systemy informacji, raportowania, komunikacja w sytuacjach awaryjnych;
- organizacja, w tym struktura organizacyjna, zarządzanie programem dla osiągnięcia celów i zadań, dokumentacja systemu, kompetencje i odpowiedzialności;
- identyfikacja i zapewnienie zasobów;
- zaangażowanie pracowników;
- planowanie systemu i działań;
- wdrożenie systemu i działań;
- monitorowanie, w tym pomiary, kontrola zgodności, postępowanie z niezgodnościami i incydentami, działania korygujące i zapobiegawcze w odniesieniu do wyrobów, procesów i systemu, oceny i zapisy;
- przegląd systemu wykonywany przez kierownictwo uwzględniający stałe doskonalenie;
- doskonalenie i plany doskonalenia;
- zaangażowanie zainteresowanych stron, w tym identyfikacja zainteresowanych stron, analiza potrzeb oraz ocena stanu wyjścia.
Wymienione wyżej elementy zintegrowanego systemu zarządzania stanowią wspólną płaszczyznę dla wymagań zawartych w normach dotyczących poszczególnych aspektów, takich jak jakość, środowisko, bhp. Jednocześnie elementy te, abstrahując od wymagań operacyjnych charakterystycznych dla poszczególnych aspektów, wskazują na działania, które decydują o funkcjonowaniu systemu zarządzania i jego skuteczności. Można więc przypuszczać, że rozwój wymagań dla systemów zarządzania w przyszłości będzie zmierzał w kierunku wzmocnienia tych elementów w systemie i formułowania dla nich stosownych wymagań.
Dobrą płaszczyzną dla integracji systemów zarządzania jest podejście procesowe. Tworząc system zarządzania wybranym aspektem, np. jakością, identyfikujemy procesy i ich wzajemne powiązania w systemie decydujące o jakości - podobnie powinno się identyfikować procesy w pozostałych systemach. Część procesów tworzących poszczególne systemy będzie miała ten sam charakter i ten sam cel do odegrania w systemie. Do nich mogą zaliczyć się np. działania korygujące i zapobiegawcze, audity wewnętrzne, przeglądy systemu wykonywane przez kierownictwo, określanie polityki, celów, planowanie przedsięwzięć, pomiary i monitorowanie, nadzór nad dokumentacją, zapisami, szkoleniami itd. Rola tych procesów i ich cele w poszczególnych systemach są takie same, w związku z tym można uznać, że również ich rola i cele w systemie zintegrowanym nie ulegną zmianie.
Inną grupą procesów będą działania, na ogół operacyjne, których charakter wynika z potrzeb i praktyk przedsiębiorstwa, np. zakupy, kontakty z klientami i zainteresowanymi stronami, projektowanie, nadzorowanie produkcji, magazynowanie, transport itd.. Procesy te będą w centrum zainteresowania wszystkich systemów, jednakże ze względu na różne cele, które stawia się wobec nich. Inaczej należy zarządzać np. procesami zakupów na potrzeby przedsiębiorstwa biorąc pod uwagę aspekt jakości, inaczej, gdy zamierzeniem jest zarządzanie środowiskowe, a jeszcze inaczej gdy zależy nam na bezpieczeństwie i higienie pracy. Integracja w tym obszarze jest najtrudniejsza, bowiem ten sam proces powinien być zarządzany tak, aby realizował jednocześnie różne cele, czasem sprzeczne, np. nie zawsze dążenie do lepszej jakości idzie w parze z ochroną środowiska naturalnego lub kosztami, które należy ponieść ze względu na bhp. Rozwiązanie problemu integracji wymaga w tym przypadku opracowania jednolitych procedur i zasad działania, które zabezpieczą właściwe decyzje podejmowane w stosunku do tych działań, mając na uwadze cele, które powinny być osiągane w odniesieniu do różnych aspektów.
Do trzeciej grupy procesów należy zaliczyć w końcu procesy specyficzne dla określonego aspektu. Do takich procesów można zaliczyć np. procesy identyfikacji aspektów środowiskowych, procesy gotowości i reagowania na awarie, charakterystyczne dla systemów zarządzania środowiskowego. W przypadku systemów zarządzania jakością do charakterystycznych procesów należy zaliczyć np. procesy identyfikacji i identyfikowalności, natomiast dla systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy charakterystycznym procesem będzie np. szacowanie ryzyka zawodowego związanego z bezpieczeństwem pracy oraz gotowość na awarie ze względu na bezpieczeństwo pracowników. Zarządzanie tymi procesami jest bardziej klarowne, ze względu na przejrzystość celów, które muszą towarzyszyć tym działaniom.
Identyfikując procesy w zintegrowanym systemie zarządzania należy brać pod uwagę wymagania stosownych standardów, z którymi przedsiębiorstwo pragnie zachować zgodność.
Stworzenie systemu zintegrowanego jest procesem trudnym, zwłaszcza gdy dążeniem jest opracowanie zasad takiego systemu jako całościowego rozwiązania, wdrażanego jednocześnie. W praktyce na ogół przyjmuje się inny sposób tworzenia systemu zintegrowanego. Polega on na budowaniu odrębnych systemów, a następnie ich integracji, względnie tworzeniu jednego systemu, najczęściej jakości, oraz jego integracji z wymaganiami standardów dotyczących zarządzania innymi aspektami. Niezależnie od przyjętego sposobu integrowania wymagań w obrębie zintegrowanego systemu zarządzania, dobrze jest w pracach nad integracją przyjąć wstępnie jako punkt wyjścia wymagania dla systemu zarządzania jakością zawarte w normie ISO 9001:2000. Wymagania te dotykają znakomitej większości działań podejmowanych w przedsiębiorstwie, a zatem nakazują objąć systemem większość realizowanych w firmie procesów. Wymagana przy tym przez normę identyfikacja procesów objętych systemem oraz ich zależności ułatwia z kolei wprowadzanie dodatkowych wymagań dla tych procesów, względnie identyfikację nowych procesów, w przypadku uwzględniania wymagań stawianych przez standardy dla innych, kompatybilnych systemów zarządzania pozostałymi aspektami. Tego typu podejście powinno poddać weryfikacji wszystkie dotychczasowe elementy istniejącego systemu zarządzania jakością zmieniając je i uzupełniając tak, aby uwzględniały wymagania dla integrowanych aspektów, zarówno na poziomie strategicznym, taktycznym oraz operacyjnym. Zdarzającym się błędnym podejściem jest „integracja” dokonywana np. jedynie na jednym z tych poziomów, np. na poziomie operacyjnym. W tej sytuacji trudno mówić o utworzeniu systemu zintegrowanego, ponieważ poprawne i skuteczne funkcjonowanie systemu zarządzania wymaga działań i realizacji wymagań dla wybranych aspektów, w odniesieniu do wszystkich wymienionych poziomów.
W konsekwencji tworzenia systemu zintegrowanego powinna powstać jedna, wspólna dokumentacja takiego systemu. Kluczowym dokumentem powinna być księga zintegrowanego systemu zarządzania np. jakością i bhp, względnie zarządzania środowiskowego. Rolę kilku pełnomocników ds. zarządzania poszczególnymi aspektami w przedsiębiorstwie powinien, w przypadku systemu zintegrowanego pełnić na ogół jeden pełnomocnik ds. zintegrowanego systemu zarządzania. Wspólną praktyką dla zintegrowanych systemów zarządzania są zintegrowane audity wewnętrzne. Wymaga to od auditorów dodatkowych kwalifikacji, aby mogli skutecznie funkcjonować jako auditorzy systemu zintegrowanego.
Tworzenie systemów zintegrowanych jest ambitnym celem dla przedsiębiorstw. Dzięki zintegrowanym systemom zarządzania przedsiębiorstwo może rozwijać się i doskonalić bardziej harmonijnie i dynamicznie, minimalizując i optymalizując przy tym koszty związane z realizacją celów dotyczących aspektów podlegających integracji. Jednakże praktyka integracji wskazuje, że realizacja tego ambitnego zadania napotyka na szereg przeszkód. Najczęściej spotykane to: brak spójności w działaniach i spójnych kryteriów w odniesieniu do różnych aspektów, brak przejrzystości w dokumentacji systemowej, problemy z komunikacją, współpracą, kompetencjami osób odpowiedzialnych za rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji, niedostateczna wiedza kierownictwa i załogi dotycząca problemów związanych z poszczególnymi aspektami, problemy z auditowaniem systemów zintegrowanych, w tym kwalifikacjami auditorów, dominacja jednego systemu, np. jakości nad pozostałymi. Przyczyny te powodują, że nie wszystkie przedsiębiorstwa decydują się na integrację.
Alternatywą jest w tym przypadku funkcjonowanie obok siebie kilku systemów, względnie systemów zawierających niektóre wspólne procedury i zasady wykonywania określonych czynności. Rozwiązanie to jest dla przedsiębiorstwa bardziej przejrzyste, nie narusza przyjętych odpowiedzialności i kompetencji, natomiast poszczególne systemy są łatwiejsze do auditowania. Niebezpieczeństwem związanym z tego typu podejściem jest tworzenie barier pomiędzy funkcjonującymi systemami, co wynika z zachowania odrębnych pozycji pracowników działających na rzecz poszczególnych systemów, nieporozumień w interpretowaniu zasad systemowych, konfliktów kompetencyjnych, problemów z wymianą informacji itd. W konsekwencji, pomimo koordynującej roli kierownictwa w stosunku do funkcjonujących systemów, wymienione bariery utrudniają dynamiczny rozwój organizacji i skuteczną realizację celów dotyczących poszczególnych aspektów, podnosząc jednocześnie koszty takiej działalności w stosunku do systemu zintegrowanego.
WNIOSKI
Analiza problematyki integracji systemów zarządzania skłania do przedstawionych niżej wniosków.
1. Przedmiot integracji mogą stanowić systemy zarządzania ukierunkowane na osiąganie celów w różnych dziedzinach pod warunkiem kompatybilności wymagań systemowych.
2. Najczęściej obserwuje się dotychczas próby integracji systemów zarządzania jakością, zarządzania środowiskowego oraz bezpieczeństwem i higieną pracy.
3. Przez zintegrowany system zarządzania należy rozumieć przede wszystkim jeden, jednoznacznie określony, udokumentowany i spójny system, który umożliwia skuteczne i równoczesne zarządzanie wieloma aspektami, poprzez ustanawianie i realizację jednolitej polityki i wynikających z niej celów dotyczących tych aspektów.
4. Dobrą płaszczyzną dla integracji systemów zarządzania jest podejście procesowe. Procesy i mechanizmy systemowe identyfikowane w systemie zintegrowanym można podzielić na trzy podstawowe grupy:
- odgrywające tę samą rolę w poszczególnych systemach i realizujące te same cele;
- związane bezpośrednio z celową działalnością przedsiębiorstwa, realizujące w praktyce różne cele ze względu na poszczególne systemy;
- specyficzne ze względu na wymagania stosownego systemu zarządzania.
Integracja powinna obejmować strategiczny, taktyczny i operacyjny poziom systemu zarządzania.
5. Tworzenie zintegrowanego systemu zarządzania jest procesem trudnym. Najczęściej występujące w procesie integracji problemy to: brak spójności w działaniach i kryteriach w odniesieniu do różnych aspektów, brak przejrzystości w dokumentacji systemowej, problemy z komunikacją, współpracą, kompetencjami osób, niedostateczna wiedza kierownictwa i załogi, problemy z auditowaniem, dominacja jednego systemu, np. jakości nad pozostałymi. Szereg prób integracji systemów zarządzania podejmowanych w praktyce przynosi mierne korzyści dla przedsiębiorstwa.
6. Za tworzeniem systemów zintegrowanych przemawia przede wszystkim bardziej harmonijny i dynamiczny rozwój przedsiębiorstwa oraz minimalizacja i optymalizacja kosztów związanych z realizacją celów dotyczących aspektów podlegających integracji.
LITERATURA
[1] PN-EN ISO 9000 wrzesień 2001, Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia, zgodna z EN ISO 9000:2000.
[2] PN-EN ISO 9001 wrzesień 2001, Systemy zarządzania jakością. Wymagania, zgodna z EN ISO 9001:2000.
[3] PN-EN ISO 14001 wrzesień 1998, Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania, zgodna z EN ISO 14001:1996.
[5] Rozporządzenie 1836/93/EEC wraz z późniejszymi zmianami.
[6] PN-N-18001 lipiec 1999, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.
[7] B. Rok, System społecznej odpowiedzialności, w pozycji pod red. B. Rok, Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001
[8] BSI Management System Integration - A Guide.
Termin „zarządzanie przez jakość” został wprowadzony w polskim tłumaczeniu normy terminologicznej ISO 8402 w odniesieniu do TQM (Kompleksowe zarządzanie przez jakość). Po wprowadzeniu nowej normy terminologicznej ISO 9000:2000 zastępującej ISO 8402 stosowanie tej terminologii nie zostało utrzymane.
PN-ISO 8402:1996 Zarządzanie jakością i zapewnienie jakości. Terminologia.
PN-EN ISO 9001 wrzesień 2001, Systemy zarządzania jakością. Wymagania, zgodna z EN ISO 9001:2000
PN-EN ISO 14001 wrzesień 1998, Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania, zgodna z EN ISO 14001:1996 oraz ISO 14001:1996
PDCA (Plan - Planowanie, Do - Działanie, Check - Kontrola, Act - Doskonalenie)
Rozporządzenie 1836/93/EEC wraz z późniejszymi zmianami
PN-N-18001 lipiec 1999, Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania
B. Rok, System społecznej odpowiedzialności, w pozycji pod red. B. Rok, Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001
tamże
red. B. Rok, Więcej niż zysk czyli odpowiedzialny biznes, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001
BSI Management System Integration - A Guide
tamże