T  

TABULOGRAM

Termin ten wywodzi się z techniki perforacji, nazywanej też techniką maszyn analitycznych lub maszyn systemu kart dziurkowanych. Oznaczał tam zestawienie liczbowe będące końcowym rezultatem procesu przetwarzania danych, realizowanego przez cały zestaw maszyn. Sporządzała go maszyna licząco-drukująca, zwana tabulatorem. We współczesnych systemach informatycznych bywa niekiedy jeszcze używany jako określenie dowolnego wydruku komputerowego na papierze, zawierającego odpowiednio zredagowany zestaw informacji uzyskiwanych w toku przetwarzania danych.

Andrzej Zaleski

TECHNICZNY RACHUNEK UBEZPIECZEŃ MAJĄTKOWYCH

Element sprawozdania finansowego zakładu ubezpieczeń prowadzącego działalność w II dziale ubezpieczeń. Rachunek ten charakteryzuje jego rentowność osiąganą na zasadniczej, ubezpieczeniowej, tzw. technicznej działalności. Porządek przedstawianych w technicznym rachunku wyników przychodów technicznych (składek i innych przychodów technicznych) oraz kosztów technicznych (odszkodowań i świadczeń, kosztów akwizycji, kosztów administracji, innych kosztów technicznych), jak również zasady ich wyceny, tryb przygotowywania, zatwierdzania, badania przez biegłego rewidenta, wynikają z obowiązującego zakład ubezpieczeniowy prawa bilansowego.

Anna Karmańska

Zob. → Sprawozdanie finansowe zakładu ubezpieczeń.

TECHNICZNY RACHUNEK UBEZPIECZEŃ NA ŻYCIE

Element sprawozdania finansowego zakładu ubezpieczeń prowadzącego działalność w I dziale ubezpieczeń. Rachunek ten charakteryzuje jego rentowność osiąganą na zasadniczej, ubezpieczeniowej, tzw. technicznej działalności. Porządek przedstawianych w technicznym rachunku wyników przychodów technicznych (składek, przychodów z lokat i innych przychodów technicznych) oraz kosztów technicznych (odszkodowań i świadczeń, kosztów akwizycji, kosztów administracji, kosztów prowadzonej działalności lokacyjnej, innych kosztów technicznych), jak również zasady ich wyceny, tryb przygotowywania, zatwierdzania, badania przez biegłego rewidenta, wynikają z prawa bilansowego obowiązującego zakład ubezpieczeniowy.

Anna Karmańska

Zob. → Sprawozdanie finansowe zakładu ubezpieczeń.

TECHNOLOGIA INFORMATYCZNA

Komputerowa technologia przetwarzania danych. Jej istotą  jest wyznaczony programem tok powtarzalnych operacji przetwarzania danych. Składają się na nią zaprogramowane układy (struktury) i procedury (przebiegi) pozyskiwania informacji. W t.i. procedury rozpoczynają się i kończą strukturami. Występuje przy tym substytucja struktur i procedur przetwarzania danych, w tym sensie, iż rozwój i różnicowanie struktur danych oszczędza rozmiar procedur przetwarzania danych. Współcześnie występuje tendencja redukcji procedur przetwarzania i rozwoju struktur danych. W szczególności można wyodrębnić doskonalenie proceduralne i strukturalne. Doskonalenie proceduralne jest determinowane techniką obliczeniową. Znaczenie podstawowe ma problem szybkości operacji obliczeniowych w komputerze. Rozwój procedur wymaga zwiększania szybkości działania procesora (mikroprocesora). Doskonalenie strukturalne, szczególnie wzrost złożoności struktur danych, wywołuje potrzebę zwiększania obszaru pamięci komputera. Sprowadza się ono głównie do postępu w organizacji zbiorów danych, wiodącej do rozwoju baz danych.

Ignacy Dziedziczak

Zob. → Technologia przetwarzania danych.

TECHNOLOGIA PRZETWARZANIA DANYCH

Pojęcie technologii przetwarzania danych zawiera w sobie technologię informatyczną i tok pracy ręcznej w zakresie przetwarzania danych. Współcześnie zakres pracy ręcznej w rachunkowości radykalnie się zmniejsza i praca ta jest na ogół związana z technologią informatyczną.

Ignacy Dziedziczak

Zob. → Technologia informatyczna.

TECHWIG

Indeks giełdowy Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych (WGPW) publikowany jest od 19 maja 2000 r., przy czym datą bazową jest 31 grudnia 1999 r. Kapitalizacja bazowa wynosi 100000,00 zł. Indeks ten jest indeksem cenowym obejmującym w obliczaniu spółki zakwalifikowane do Segmentu Innowacyjnych Technologii (SiTech). Przy obliczaniu indeksu uwzględnia się zasadę dywersyfikacji ograniczającą udział pojedynczej spółki. Wartość bazowa indeksu wynosi 1000 punktów. Indeks TechWIG publikowany jest w notowaniach ciągłych co 30 sekund. TechWIG obliczany jest według wzoru:

gdzie: TechWIG_t - wartość indeksu TechWIG w okresie t; W_t - współczynnik korygujący indeksu w okresie t; w_it - liczba akcji i-tej spółki znajdujących się na giełdzie w okresie t; c_it - cena akcji i-tej spółki w okresie t; w_i0 - liczba akcji i-tej spółki znajdujących się na giełdzie w okresie bazowym; c_i0 - cena akcji i-tej spółki w okresie bazowym.

Portfel indeksu budowany jest na bazie rankingu spółek notowanych na rynku podstawowym. Ranking ów tworzony jest co 3 miesiące, w oparciu o ostatnie sesje lutego, maja, sierpnia i listopada; publikowany jest w Cedule Giełdowej. Uczestnikami rankingu mogą być wszystkie spółki zakwalifikowane do rankingu. Punkty rankingowe spółek są średnią ważoną udziału spółek w obrotach i kapitalizacji. Punkty te ustala się według wzorów:

R_i = 0,60 × U_oi + 0,40 × U_ki

gdzie: R_i - punkty rankingowe i-tej spółki; U_oi - procentowy udział obrotów i-tej spółki w całkowitym obrocie akcjami spółek uczestniczących w rankingu za ostatnie 12 miesięcy; U_ki - procentowy udział i-tej spółki w całkowitej kapitalizacji w dniu sporządzenia rankingu.

Wielkość pakietu akcji wyznacza się według następującego wzoru:

ni =	Ui × Ki
		Ci

gdzie: n_i - wielkość pakietu akcji i-tej spółki; U_i - waga i-tej spółki w rankingu indeksu; K_i - kapitalizacja portfela indeksu w dniu rankingu; c_i - cena akcji i-tej spółki w dniu rankingu.

Wagę i-tej spółki oblicza się według następującej zasady:

dla R_i = 15   U_i = 15

dla R_i < 15   U_i = R_i × w_r

gdzie: R_i - ranking i-tej spółki; w_r - współczynnik redukcji ustalany dla spółek, których waga jest ograniczana do 15%.

Robert Kowalak

TERMINOWE OPERACJE FINANSOWE

Futures, znormalizowane kontrakty terminowe, na polskim rynku finansowym pojawiły się nowe instrumenty finansowe, tzw. instrumenty pochodne (derywaty). Do najbardziej znanych i rozpowszechnionych zaliczamy: 1) forward i future - umowy, dla których istnieje obligatoryjny obowiązek wykonania zawartych w nich czynności; 2) opcje - umowy, na mocy których posiadacz opcji ma prawo, a nie obowiązek wykonać określone w nich czynności; 3) swap - umowy, które obejmują przynajmniej dwie, z reguły różne, transakcje wiązane (D. Dziawgo, Credit-rating. Ryzyko i obligacje na międzynarodowym rynku finansowym, Warszawa 1998, s. 37).

Ustawa o rachunkowości nie definiuje pojęcia „instrument pochodny”. Definiuje natomiast w art. 3 ust. 1 pkt 23 pojęcie „instrument finansowy” jako „kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy”.

Definicję instrumentu pochodnego podają natomiast dwa standardy międzynarodowe: MSR nr 32 - Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja (opublikowany w 1995 r.) i MSR nr 39 - Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena (opublikowany w 1999 r., a mający zastosowanie do sprawozdań finansowych sporządzanych za okres rozpoczynający się 1 stycznia 2001 r.).

Według art. 10 MSR nr 39 instrument pochodny jest to taki instrument finansowy: 1) „którego wartość zmienia się wraz ze zmianą określonej stopy procentowej, ceny papieru wartościowego, ceny towaru, kursu wymiany waluty obcej, indeksu ceny lub stóp, klasyfikacji kredytowej lub indeksu kredytowego, czy też innej zmiennej (niekiedy zwanej elementem podstawowym); 2) który nie wymaga żadnej inwestycji początkowej netto lub wymaga tylko niewielkiej początkowej inwestycji netto w porównaniu z innymi rodzajami umów, które w podobny sposób reagują na zmiany warunków rynkowych oraz 3) którego rozliczenie nastąpi w przyszłości”.

Definicję bardzo zbliżoną do zaproponowanej w MSR przyjęto w rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych.

Wartość instrumentu pochodnego jest uzależniona („pochodna”) od wartości elementu bazowego. Rozliczenie instrumentu pochodnego nastąpi w przyszłości, lecz strony już w momencie zawarcia umowy ustalają, po jakiej cenie nastąpi rozliczenie (P. Gajek, R. Naczyński, Instrumenty finansowe - podstawowe definicje i klasyfikacje, „Monitor Rachunkowości i Finansów” 2001, nr 7/8, s. 22).

Instrumenty pochodne stanowią jeden z najbardziej efektywnych rodzajów instrumentów finansowych, które służą zarządzaniu ryzykiem oraz spełniają trzy podstawowe funkcje: 1) ubezpieczeniową (jako zabezpieczenie przeciwko wzrostowi lub spadkowi wartości instrumentu pierwotnego); 2) spekulacyjną (inwestorzy spekulują w celu osiągnięcia korzyści ze wzrostu lub spadku wartości instrumentu pierwotnego); 3) zapewniającą inwestorom określonej struktury przychodów (A. Świstara, Znaczenie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości dla rachunkowości instrumentów finansowych, Warszawa 2001, s. 44).

Kontrakt terminiowy jest powszechnie określany jako umowa między dwiema stronami, w których jedna zobowiązuje się do kupna, a druga do sprzedaży, w ściśle określonym przyszłym terminie (w dniu wygaśnięcia) i po ściśle określonej w momencie zawarcia transakcji cenie, określonej ilości danego przedmiotu umowy (A. Helin, Kontrakty terminowe, Warszawa 1999, s. 189).

Najistotniejsze cechy rynku t.o.f.: 1) transakcje t.o.f. związane są wyłącznie z obrotem giełdowym; 2) przedmiotem są produkty wystandaryzowane, tzn. takie, które charakteryzują się określonymi przez giełdę cechami; np. w umowach t.o.f. na waluty standaryzacja kontraktu polega na tym, iż po jednej stronie transakcji występuje zawsze dolar amerykański; 3) w celu przeprowadzania transakcji t.o.f. w ramach giełdy wyodrębniono specjalne instytucje - izby clearingowe; ich rola w transakcjach pomiędzy kupującymi a sprzedającymi sprowadza się do ułatwienia zawarcia kontraktu oraz zamknięcia pozycji występujących na rynku.

Instrument pochodny może być niekiedy składnikiem mieszanego (łączonego) instrumentu finansowego, który obejmuje zarówno umowę zasadniczą, jak i instrument pochodny, co sprawia, że część przepływów środków pieniężnych połączonego instrumentu zmienia się w sposób zbliżony do przepływów wynikających z niezależnego instrumentu pochodnego. Takie instrumenty pochodne zwane są czasami „instrumentami pochodnymi wbudowanymi”.

Klasyfikacja. Przedmiotem kontraktów terminowych mogą być zarówno produkty sfery realnej, jak i instrumenty rynku finansowego. Najogólniej, transakcje future dzielą się na transakcje towarowe (commodities future) i transakcje finansowe (financial future)  (D. Dziawgo, Credit-rating. Ryzyko i obligacje na międzynarodowym rynku finansowym, Warszawa 1998, s. 41).

Transakcje towarowe obejmują wszelkie kontrakty opiewające na dostawę produktów rolnych, metali, paliw oraz innych dóbr notowanych na giełdach światowych. Terminowe transakcje produktami rolnymi dokonywano już w XIX w. w Stanach Zjednoczonych. Pierwszą towarową giełdą terminową była utworzona w 1848 r. i istniejąca do dziś, Chicago Board of Trade (CBOT). Inną znaną obecnie terminową giełdą towarową jest Chicago Mercantile Exchange (CME).

Transakcje finansowe zawierane są w odniesieniu do wybranych walut, depozytów bankowych, papierów wartościowych itd. T.o.f. pojawiły się na początku lat siedemdziesiątych XX w. Pierwszy tego rodzaju rynek powstał w 1972 r., kiedy to CME (Chicago Mercantile Exchange) utworzyła International Monetary Market (IMM) w celu prowadzenia transakcji kontraktami dewizowymi.

Transakcje finansowe dzielą się na kontrakty na bazie rzeczywistej oraz kontrakty na bazie abstrakcyjnej.

Transakcje finansowe na bazie rzeczywistej cechują się tym, iż możliwe jest fizyczne dostarczenie przedmiotu, którego dotyczy kontrakt. Zalicza się do nich: transakcje walutowe (currency futures), transakcje odsetkowe (procentowe, interest rate futures).

„Future walutowe są umownymi zobowiązaniami zakupu bądź sprzedaży wystandaryzowanej ilości określonej waluty wg ustalonego z góry kursu w późniejszym wystandaryzowanym terminie” (P. Binkowski, H. Beeck, Innowacje bankowe - instrumenty terminowego rynku finansowego, Warszawa 1998, s. 106). Oznacza to, że suma handlowa i termin płatności kontraktu są dla wszystkich uczestników rynku takie same. Jednakże cena kontraktu, będąca iloczynem sumy handlowej i kursu dewizowego, podlega ciągłym zmianom związanym z wahaniami kursu walutowego.

Dla zabezpieczenia się przed tzw. ryzykiem zmian stopy procentowej wykorzystuje się future odsetkowe. Są one „zobowiązaniem do zakupu lub sprzedaży ustalonego, wystandaryzowanego instrumentu finansowego w odniesieniu do terminu i oprocentowania odpowiedniego instrumentu odsetkowego według ustalonego z góry kursu terminowego w późniejszym wystandaryzowanym terminie” (P. Binkowski, H. Beeck, Innowacje..., s. 106).

Do t.o.f. opartych na bazie abstrakcyjnej zalicza się tzw. terminowe transakcje indeksowe (stock index future). W tym przypadku przedmiotem kontraktu jest wystandaryzowana wartość wskaźnika giełdowego (np. kontrakty na S&P 500 Index w USA czy też na WIG-20 w Polsce). Mają one charakter abstrakcyjny, ponieważ nie istnieje możliwość fizycznego zrealizowania (dostarczenia) kontraktu.

Zawieranie. T.o.f. na rynku future prowadzone są przez zainteresowane podmioty za pośrednictwem organizacji clearingowej (izby rozliczeniowej, clearing house). Każda strona transakcji (principal) musi być obowiązkowo członkiem takiej izby. Oznacza to, iż kontrahent może dokonać transakcji osobiście, ale musi być wówczas członkiem clearing house. Dopuszczalne jest również zawieranie kontraktów w sposób pośredni. Wówczas kontrahent dokonuje transakcji przez swego przedstawiciela, który jest członkiem izby. Takie regulacje gwarantują odpowiednią wiarygodność finansową uczestników rynku oraz nakładają na nich obowiązek stosowania się do zaleceń giełdy.

Warunkiem dojścia transakcji do skutku jest wniesienie do izby clearingowej depozytu gwarancyjnego (zabezpieczającego), zwanego też wstępnym (initial margin). Ma on charakter kaucji wpłacanej na początku transakcji i ustalany jest procentowo od nominalnej kwoty kontraktu (W. Wąsowski, Terminowe instrumenty finansowe, „Rachunkowość” 1998, nr 8, s. 396). w praktyce dla ustalenia wielkości depozytu gwarancyjnego wykorzystuje się tzw. system SPAN^® (Standard Portfolio Analyses of Risk), który został skonstruowany przez CBOT (Chicago Board of Trade). Depozyt ten może być wniesiony w gotówce lub w postaci krótkoterminowych papierów wartościowych.

Na koniec każdego dnia izba rozliczeniowa dokonuje bieżącej wyceny kontraktu future. Na tej podstawie szacuje się zyski i straty stron kontraktów oraz uznaje się bądź obciąża ich rachunki. W celu ograniczenia zjawisk spekulacyjnych instytucje clearingowe ustalają maksymalne dolne i górne przedziały wahań kursowych (tzw. limit up oraz limit down). Jeżeli limit zostanie przekroczony, to obrót danym kontraktem na giełdzie jest zawieszany.

W sytuacji gdy wartość depozytu spadnie poniżej określonego z góry poziomu (tzw. maintenance margin), uczestnik rynku zobowiązany jest wpłacić depozyt dodatkowy (variation margin) w celu utrzymania pozycji. Może być on jednak wniesiony tylko w postaci gotówkowej.

Wszyscy uczestnicy rynku, którzy nie zamkną swoich pozycji do momentu tzw. terminu wygaśnięcia, są zobowiązani do wywiązania się ze złożonych w kontraktach obietnic. W takiej sytuacji podmioty informują izbę rozliczeniową o możliwym miejscu i czasie dostawy. Załatwianie wszelkich formalności koordynuje instytucja clearingowa poprzez jej członków reprezentujących strony kontraktu.

Wycena. W myśl zapisów MSR nr 39 w momencie początkowego ujęcia składnika aktywów finansowych lub zobowiązania finansowego jednostka powinna wycenić je w wysokości kosztu (w cenie nabycia), czyli w wartości godziwej uiszczonej lub otrzymanej zapłaty. Po początkowym ujęciu wartość aktywów finansowych, włącznie z instrumentami pochodnymi będącymi aktywami, powinna być wyceniona w wartości godziwej, bez potrącania kosztów transakcji, jakie jednostka może ponieść przy sprzedaży lub innej formie zbycia aktywów. Wyjątek od tej zasady stanowią kredyty udzielone przez jednostkę i wierzytelności własne nieprzeznaczone do obrotu, inwestycje utrzymywane do upływu terminu zapadalności oraz aktywa finansowe nienotowane na aktywnym rynku, których wartości godziwej nie można wiarygodnie ocenić.

Wartość godziwa to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie byłoby uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. W przypadku instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie na aktywnym rynku jest to cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość była znacząca.

Instrumenty finansowe, w tym instrumenty pochodne, klasyfikuje się w dniu ich nabycia (lub powstania) z punktu widzenia księgowego do czterech kategorii: 1) aktywa/zobowiązania finansowe przeznaczone do obrotu (nie mogą zostać przekwalifikowane do innych kategorii; różnice w wycenie odnoszone na przychody/koszty finansowe); 2) pożyczki udzielone i należności własne; 3) aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności; 4) aktywa finansowe dostępne do sprzedaży.

W rozwiązaniach prawnych dozwolono stosowanie tzw. rachunkowości zabezpieczeń, jednak pod pewnymi warunkami. Podmiot ma tu możliwość, ale nie obowiązek, skorzystania z kompensowania pozycji zabezpieczanej (bazowej) pozycją zabezpieczającą (terminową). Wówczas odnoszenie różnic nie następuje na rachunek zysków i strat, ale na kapitały. W efekcie łącznie ujmuje się pozycję podstawową i pochodną, bez wpływu na wynik finansowy z tytułu wahań przed zamknięciem danej transakcji. Niemniej występuje tu jeszcze jeden dodatkowy element - zmiany skuteczne oraz nieskuteczne. Jedynie zmiany skuteczne kompensują zmiany instrumentu bazowego. Zmiany nieskuteczne, związane z wartością wewnętrzną instrumentu terminowego, ujmowane są w rachunku zysków i strat.

Aby można było zastosować rachunkowość zabezpieczeń, kontrakty zabezpieczające muszą spełniać trzy warunki: 1) przed zawarciem kontraktu musi być ustalony cel i zabezpieczane pozycje; 2) muszą występować podobne cechy pozycji zabezpieczającej i zabezpieczanej (data zapadalności, wartość nominalna, waluta); 3) musi istnieć wysoki stopień pewności co do przyszłych przepływów pieniężnych.

Ewidencja księgowa. Pomimo istnienia dwóch standardów bezpośrednio dotyczących instrumentów finansowych, zasady rozliczania i ewidencjonowania na kontach instrumentów pochodnych są w dalszym ciągu problemem wymagającym opracowania skutecznych wzorców rachunkowości w zakresie derywatów. Główne problemy wiążące się z tymi papierami wartościowymi, skutkujące problemami w ewidencji księgowej, wynikają z następujących przesłanek: 1) w momencie zawierania transakcji następuje zerowy bądź nieistotny (z punktu widzenia wartości transakcji) wypływ środków z rachunku bankowego; oznacza to, że transakcji tych „nie widać” w księgach; 2) występuje bardzo silny efekt dźwigni finansowej; 3) transakcje takie muszą zostać obligatoryjnie wykonane (jedynie w przypadku nabywcy opcji nie istnieje ten przymus); 4) w momencie zawierania umowy określa się cenę zobowiązania, które zostanie wykonane w okresie przyszłym; stosowanie zasady memoriałowej uniemożliwia odnoszenie w ciężar rachunku zysków i strat wielkości dotyczących przyszłego okresu (szczególnie sprzeczność ta jest widoczna przy zakupie opcji); 5) podmiot może wykorzystywać instrumenty pochodne w celu zabezpieczania swoich pozycji bazowych, ale może także spekulować na tych instrumentach; jest bardzo trudno określić, bez znajomości szczegółowych danych, jakie ryzyko przyjął na siebie dany podmiot; dane te nie są dostępne dla zewnętrznych odbiorców informacji; 6) możliwe są różnorodne techniki łączenia pojedynczych instrumentów pochodnych w wiązki, w praktyce utrudnia to uzyskanie pełnego obrazu zobowiązań i ryzyka, jakie przyjęła na siebie firma przez zawieranie transakcji na rynku instrumentów terminowych.

Typowe zapisy ewidencyjne związane z transakcjami futures związane są z tworzeniem wyodrębnionego rachunku bankowego, na którym gromadzone są depozyty gwarancyjne transakcji oraz prowadzona jest ewidencja zysków lub strat związanych z instrumentem futures.

Tabela. Typowe zapisy na koncie 131-1 „Rachunek bieżący - depozyty”

Strona Wn	Treść operacji	Strona Ma
131-1	Depozyt gwarancyjny w momencie zawarcia kontraktu futures	101, 131
131-1	Zwiększenie depozytu (wniesienie dodatkowego zabezpieczenia)	101, 131
101, 131	Zminiejszenie depozytu (zwrot dodatkowego zabezpieczenia po pozyskaniu pozycji futures)	131-1
	Zamknięcie pozycji futures z zyskiem:
101, 131	a) zwrot depozytu gwarancyjnego	131-1
101, 131	b) zyski z kontraktu futures	752
	Zamknięcie pozycji futures ze stratą:
101, 131	a) zwrot uszczuplonego depozytu gwarancyjnego	131-1
751	b) straty z tytułu kontraktu futures	131-1

Objaśnienia: Oznaczenia kont we wzorcowym planie kont.

Symbol konta	Nazwa konta wg wpk
101	Kasa
131	Rachunek bieżący
751	Koszty operacji finansowych
752	Przychody z operacji finansowych

Sławomir Sojak

Zob. → Instrumenty finansowe; Opcje; Swap'y.

TESTY WIARYGODNOŚCI

Próbkowanie rewizyjne wiarygodności stosowane jest do zbioru badanego, z którego uprzednio wyłączono elementy poddane badaniu pełnemu. Występuje ono w przypadku zastosowania procedur rewizyjnych do mniej niż 100% pozycji sald księgowych lub rodzajów transakcji, umożliwiając audytorowi uzyskanie i oszacowanie dowodów rewizyjnych charakteryzujących wybrane pozycje, co pozwala sformułować lub pomóc w sformułowaniu wniosków, dotyczących całej populacji. Próbkowanie rewizyjne polega tu na: 1) ustaleniu niezbędnej wielkości próbki; 2) wybraniu próbki; 3) zbadaniu elementów ją tworzących; 4) uogólnieniu (ekstrapolacji) wyników uzyskanych w próbce na całą populację.

Celem t.w. jest sprawdzenie poprawności badanego salda lub grup operacji. Na ogół przeprowadza się oddzielnie testy skierowane na zawyżenie i zaniżenie wartości badanego salda. Cel badania definiuje zbiór, z którego będzie pobierana próbka, np. jeżeli celem audytora było zbadanie sald należności, to zbiorem badanym będzie wykaz sald należności. Następnym etapem jest wyznaczenie niezbędnej liczebności próbki, biorąc pod uwagę następujące czynniki: wybaczalny błąd, ryzyko próbkowania, spodziewany błąd, ewentualną stratyfikację badanego zbioru.

Wybaczalny błąd (istotność cząstkowa, czynnik wrażliwości) jest to maksymalna wartość błędów, jakim może być obciążone badane saldo lub grupa operacji, aby biegły rewident mógł jeszcze przyjąć, iż wykazana w księgach wartość badanego salda grupy operacji nie różni się istotnie od wartości prawdziwej. Wybaczalny błąd jest nie tylko kryterium służącym do oceny wyników próbkowania, ale również wyznacza elementy, które będą poddane badaniu pełnemu (pozycje kluczowe). Wszystkie pozycje o wartości równej istotności cząstkowej lub przekraczające jej wartość poddane są badaniu pełnemu.

Ignacy Dziedziczak

Zob. → Badanie pełne.

TESTY ZGODNOŚCI

Statystyczne próbkowanie zgodności przeprowadzamy dla tych podsystemów kontroli wewnętrznej, którym zamierzamy zaufać. Stosujemy je, jeżeli w toku rozpoznania systemu kontroli wewnętrznej firmy wstępnie oszacowaliśmy, że ryzyko kontroli jest umiarkowane lub niskie. Wyrywkowe t.z. mają na celu uzyskanie wystarczających dowodów potwierdzających ten szacunek, co pozwoli na ograniczenie szczegółowych badań wiarygodności. Polegają one na sprawdzeniu, czy badany podsystem kontroli wewnętrznej działa zgodnie z przyjętymi wytycznymi i czy jest skuteczny. W statystycznym próbkowaniu zgodności najczęściej wykorzystuje się metodę próbkowania według atrybutów. Przez atrybut rozumie się istotną cechę, właściwość lub przedmiot badanej procedury. Atrybutami mogą być przykładowo: cechy faktur i ich kontrola, kontrola limitu zadłużenia u odbiorców, stosowane ceny, akceptacja zakupów, kontrola poprawności naliczania płac. W rezultacie wykonania próbkowania według atrybutów biegły otrzymuje odpowiedź, jak przebiegają pewne procedury kontrolne u klienta. Jeżeli wyniki badania są zadowalające, uznajemy, że wstępny szacunek ryzyka kontroli był prawidłowy.

Ignacy Dziedziczak

Zob. → Badanie wyrywkowe.

TOMORROW/NEXT (T/N)

Określenie dotyczące terminów jednodniowych w operacjach bankowych. Oznacza ono, że bank pożyczający otrzymuje pieniądze w następnym dniu po zawarciu transakcji i zwraca je w kolejnym dniu roboczym.

Robert Kowalak

TRANSAKCJE ELEKTRONICZNE

Transakcje cyfrowe, transakcje komputerowe, sieciowe, internetowe, zakupy w Internecie, transakcje dokonywane za pomocą środków technicznych i oprogramowania komputera podłączonego do sieci Internet - umieszczonych w sieci internetowej wirtualnych witrynach sklepowych i usługowych. T.e. obejmują cały proces wyszukania witryny, odpowiedniej oferty, zamówienie towaru lub usługi oraz dokonanie płatności, przy zabezpieczeniu takich wymagań, jak: bezpieczeństwo i prostota obsługi, uniwersalność i szybkość wykonania usługi, niskie koszty transakcji. T.e. kojarzone na ogół z elektronicznymi płatnościami, które są podzbiorem i oznaczają wykorzystanie systemów informatycznych i teletransmisyjnych do obsługi tradycyjnych (w sensie przelewów bankowych i kart płatniczych) i nowoczesnych (cyfrowego pieniądza) systemów rozliczeń. Podstawowym medium są tu sieci rozległe używane do obsługi przelewów, w wśród nich szczególną rolę odgrywa Internet, zwłaszcza ze względu na jego możliwości komercyjne.

Rodzaje t.e. według kryterium płatności: 1) metody naiwne - połączenie transakcji zawieranej przez sieć z zapłatą dokonywaną poza siecią; 2) karty płatnicze - po zapoznaniu się z witryną sklepu i wyborze towaru lub usługi, wpisuje się dane identyfikacyjne własnej karty; zaakceptowanie i przesłanie danych jest równoznaczne z dokonaniem zapłaty; sposób ten naraża jednak klientów na możliwość nadużycia ze strony innych użytkowników Internetu oraz nieuczciwych sprzedawców; aby to ograniczyć, stosuje się powszechnie metody szyfrowania numerów kart płatniczych (np. protokół SSL, protokół SET) lub inne metody zabezpieczeń; 3) zabezpieczenia proste (np. First Virtual) rozwiązanie opierające się na systemie identyfikatorów przydzielanych zarówno klientowi, jak i sprzedawcy (unikanie przesyłania numeru karty płatniczej w sieci) oraz potwierdzaniu dokonania transakcji za pomocą poczty elektronicznej; 4) elektroniczna portmonetka - (np. CyberCash) aplikacja użytkowa dla klientów dokonujących zakupów w Internecie, umożliwiająca bezpieczne użytkowanie jednego z trzech systemów płatności: a) kart płatniczych; b) mikropłatności Cyber Coin; c) systemu elektronicznych czeków PayNow; 4) pieniądz elektroniczny - (np. eCash) - system ten odwzorowuje sposób zapłaty realną gotówką w świecie rzeczywistym. Środkiem płatniczym są w nim elektroniczne banknoty jednorazowego użytku zaopatrzone w unikalny numer seryjny, zabezpieczone w postaci podpisu cyfrowego emitującego je banku. Użytkownik musi posiadać konto w banku emitującym elektroniczną walutę. Za pomocą odpowiedniego oprogramowania system musi najpierw podjąć z konta pewną kwotę i zapisać na dysku użytkownika w postaci elektronicznych pieniędzy. W momencie dokonania zakupów eCash łączy się z serwerem użytkownika i przesyła do niego żądanie zapłaty. Zaakceptowanie żądania zapłaty powoduje pobranie odpowiedniej ilości cyfrowych pieniędzy z dysku użytkownika i przekazanie ich do komputera sprzedawcy. Następnie serwer sprzedawcy łączy się z serwerem banku, sprawdzającym legalność transakcji, po czym wpłacona kwota zostaje dopisana do konta sprzedawcy, a jego serwer przesyła użytkownikowi zamówiony towar lub realizuje zamówioną usługę.

Witold Chmielarz

Zob. → Pieniądz elektroniczny.

TRANSZA KREDYTU

Rata kredytu wykorzystywana przez kredytobiorcę zgodnie z warunkami wynikającymi z umowy kredytowej.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Kredyty bankowe; Linia kredytowa.

TRASANT

To wystawca weksla trasowanego, który wydaje innej osobie polecenie bezwarunkowego zapłacenia określonej kwoty na rzecz osoby trzeciej. Jest on głównym dłużnikiem wekslowym do momentu akceptacji weksla przez trasata. Po akceptacji t. staje się dłużnikiem wtórnym.

Hanna Bystrzycka

Zob. → Weksel.

TRASAT

Osoba, której wystawca weksla trasowanego poleca zapłacenie sumy wekslowej na rzecz innej osoby. T. nie jest wystawcą weksla, ale zobowiązuje się do zapłaty sumy wekslowej w momencie akceptacji weksla trasowanego. Po zaakceptowaniu weksla t. staje się głównym dłużnikiem weksla trasowanego.

Hanna Bystrzycka

Zob. → Weksel.

TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

Powołany ustawą z 29 kwietnia 1985 r. o TK. Zakres działania TK poszerzyły nowele konstytucyjne z 1989 i 1992 r. Natomiast Konstytucja RP z 1997 r. wprowadziła w regulacji TK tak znaczne zmiany, że konieczne stało się uchwalenie w 1 sierpnia 1997 r. nowej ustawy o TK. Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej powołanym do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji RP.

W skład TK wchodzi 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat. Ponowny wybór jest niedopuszczalny. Sędzią TK może być osoba, która ma kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Kandydatów na stanowisko sędziego TK przedstawia co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu. Uchwała Sejmu w sprawie wyboru zapada bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Osoba wybrana na stanowisko sędziego składa ślubowanie wobec Prezydenta RP. Odmowa złożenia ślubowania jest równoznaczna ze zrzeczeniem się stanowiska sędziego. Sędziowie TK w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP.

TK orzeka w sprawach: 1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją; 2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; 3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; 4) skargi konstytucyjnej; 5) sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa; 6) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Ponadto TK: 1) rozstrzyga w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP, gdy Prezydent nie jest w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu; 2) udziela odpowiedzi na pytania prawne zgłoszone przez sąd co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem; 3) informuje Sejm i Senat o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa TK.

Postępowanie przed TK ma służyć zbadaniu wszystkich istotnych okoliczności w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy. TK nie jest związany wnioskami dowodowymi uczestników postępowania i może dopuścić inne dowody. Rozprawy TK są jawne, jeżeli nie zachodzi potrzeba wyłączenia jawności ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwowej. W sprawach nieuregulowanych ustawą o TK do postępowania przed nim stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Ustawa o TK normuje odrębnie tryb postępowania: 1) o stwierdzenie zgodności ratyfikowanych umów międzynarodowych i aktów normatywnych z Konstytucją oraz w sprawie pytań prawnych; 2) w sprawach skarg konstytucyjnych; 3) w zakresie rozstrzygania sporów kompetencyjnych; 4) badania zgodności celów lub działalności partii politycznych z Konstytucją.

Orzeczenia TK mają formę wyroków lub postanowień. Wyroki podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym RP lub w Monitorze Polskim, jeśli badany akt nie był ogłoszony. Orzeczenia Trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć 18 miesięcy, gdy chodzi o ustawę i 12 miesięcy, gdy o inny akt normatywny. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej, TK określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów.

Cezary Kosikowski

---