Antykoncepcja
(anti conceptio - przeciw poczęciu) - wszelkie działania zapobiegające zapłodnieniu. Obecnie tą nazwą często niepoprawnie określa się także środki przeciwdziałające trwałemu zagnieżdżeniu się zarodka wewnątrz macicy, czyli faktycznie środki wczesnoporonne, które powodują jego obumarcie. Stosowanie antykoncepcji ma na celu zapobiec niechcianej ciąży z powodów:
* wiekowych - zbyt młody lub zbyt zaawansowany wiek kobiety;
* ekonomicznych - brak środków do utrzymania zadowalającego statusu materialnego rodziny;
* zdrowotnych - duże prawdopodobieństwo pogorszenia stanu zdrowia kobiety;
* genetycznych - duże prawdopodobieństwo obciążenia dziecka nieuleczalną wadą genetyczną
* światopoglądowych - nieplanowanie posiadania potomstwa;
* zgwałcenia.
Żadna z dotychczas stosowanych metod nie jest w 100% pewna ani też możliwa do zastosowania w każdej sytuacji, niemniej każda osoba zainteresowana stosowaniem antykoncepcji może znaleźć środek i metodę optymalną w swojej sytuacji. Jednym z ważniejszych parametrów każdej metody antykoncepcji
jest jej skuteczność określana wskaźnikiem Pearla. Im wskaźnik Pearla ma mniejszą wartość, tym antykoncepcja jest skuteczniejsza. Metody kontroli urodzeń, niekiedy błędnie uznawane za metody antykoncepcji, czemu sprzeciwiają się zarówno zwolennicy tych metod jak i WHO. Zwolennicy podkreślają różnice
o charakterze filozoficzno-etycznym pomiędzy antykoncepcją a naturalnym planowaniem rodziny (NPR). Wg WHO, z kolei, antykoncepcją można nazwać tylko metodę, która nie wymaga powstrzymania się od współżycia w określone dni, co stanowi istotę większości metod naturalnych. Wyjątkiem jest metoda LAM, stosowana w pierwszym półroczu po porodzie, oparta na wpływie częstego karmienia piersią, które hamuje owulację. Nie wymagają od partnerów przestrzegania żadnych okresów abstynencji seksualnej, są uznawane przez WHO za metody antykoncepcyjne sensu stricto. Ich przeznaczenie, działanie, budowa są bardzo zróżnicowane. Zasadniczo dzielą się na metody mechaniczne, hormonalne, wkładki domaciczne, metody chirurgiczne oraz inne. Różne metody mają też różną skuteczność, co przedstawia tabela poniżej. Metody mechaniczne polegają na mechanicznym blokowaniu, za pomocą izolujących błon gumowych, możliwości wniknięcia spermy do macicy i niedopuszczeniu do zapłodnienia. Do metod tych zalicza się prezerwatywę, kapturek dopochwowy. Wadą metod mechanicznych
jest konieczność "zainstalowania" ich bezpośrednio przed albo nawet w trakcie stosunku. Ich zaletą jest natomiast możliwość natychmiastowego użycia
bez wstępnych skomplikowanych zabiegów, brak wymogu lekarskiej konsultacji oraz zmniejszenie ryzyka zakażenia niektórymi chorobami przenoszonymi drogą płciową. W celu uzyskania lepszej skuteczności zaleca się łączenie metod mechanicznych z chemicznymi. Prezerwatywy są zwykle już fabrycznie pokrywane środkiem plemnikobójczym. W przypadku kapturka i diafragmy środki plemnikobójcze należy zakupić osobno. Metody chemiczne polegają na stosowaniu preparatów, które unieszkodliwiają plemniki, pozbawiając je możliwości ruchu. Środki te stosuje się tuż (do 10-15 minut) przed stosunkiem, wprowadzając je
do pochwy bezpośrednio w postaci globulek lub w postaci żelu, pianki, maści wraz z mechanicznymi środkami antykoncepcyjnymi. Już od starożytności
jako nośnika płynnych środków chemicznych (np. roztworu octu) używano gąbek. Metody chemiczne nie zapobiegają zakażeniom chorobami roznoszonymi drogą płciową i stwarzają ryzyko uczuleń. Tabletki hormonalne - polegają na stosowaniu środków hormonalnych, które blokują wydzielanie hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie komórek jajowych i owulację, a także powodują zmiany w śluzie szyjkowym i błonie śluzowej macicy oraz jajowodów. Stosuje się preparaty jednoskładnikowe, zawierające gestageny lub dwuskładnikowe, zawierające gestageny, octakalioestriol i etynyloestradiol. Preparaty jednoskładnikowe, zawierające tylko gestagen - działanie antykoncepcyjne tych środków polega głównie na zmienianiu właściwości śluzu w szyjce macicy i utrudnianiu wnikania plemników
do dróg rodnych kobiety. Hormony te hamują również owulację, ale tylko u 70% kobiet. Tabletki tego typu są zatem mniej skuteczne od dwuskładnikowych.
Jeśli jednak dojdzie do zapłodnienia, gestageny utrudniają zagnieżdżanie zapłodnionej komórki jajowej w błonie śluzowej macicy, nie dopuszczając do ciąży.
Jednoskładnikowe środki antykoncepcyjne występują w formie tabletek lub zastrzyków, które należy powtarzać co trzy miesiące. Dostępne są również metody polegające na wszczepianiu implantów z hormonem lub przyklejaniu na skórę plastrów, wydzielających do wnętrza organizmu odpowiednie dawki środka.
Jednoskładnikowymi preparatami, zawierającymi tylko gestagen, są również środki nazywane antykoncepcją postkoitalną oraz wkładki domaciczne zapobiegające zagnieżdżeniu zarodka. Preparaty dwuskładnikowe - zawarty w tych preparatach etynyloestradiol hamuje wydzielanie FSH, uniemożliwiając dojrzewanie pęcherzyków Graffa i tym samym komórek jajowych. Natomiast gestageny (również obecne w tabletkach) hamują owulację, czyli uwolnienie komórki jajowej. Zmieniają też śluz szyjki macicy, utrudniając wnikanie plemników do dróg rodnych kobiety. W ten sposób hormonalne środki antykoncepcyjne uniemożliwiają zapłodnienie i powstanie zarodka. Dodatkowo składniki tabletek antykoncepcyjnych, działając razem, utrudniałyby zagnieżdżanie zapłodnionej komórki jajowej
w błonie śluzowej macicy, gdyby taka komórka się pojawiła. Najczęściej stosowane w hormonalnych środkach antykoncepcyjnych gestageny to: Dezogestrel, Lewonorgestrel, Drospirenon, Gestoden, Norelgestromin. Metody hormonalne przeznaczone dla kobiet są bardzo skuteczne, a niebezpieczeństwo wywołania skutków ubocznych, spowodowanych ingerencją w system hormonalny kobiety, zwłaszcza przez pigułki jest minimalne. Warunkiem skuteczności jest ich systematyczne połykanie (zgodnie z instrukcją) w celu utrzymania potrzebnego stężenia hormonów. Skuteczność tych metod zależy ściśle od systematyczności
w stosowaniu. Wymienione metody mogą być nieskuteczne w związku z niektórymi chorobami i zażywaniem specyficznych leków. Środki hormonalne mogą wywoływać u kobiet stany zapalne pochwy, wzrost ryzyka zakażeń grzybiczych i bakteryjnych, powstania groźnych zakrzepów i zatorów oraz innych zachorowań, w tym raka piersi, ale zmniejszają prawdopodobieństwo zachorowania na raka jajnika i raka macicy. Trwają intensywne prace nad stworzeniem hormonalnych środków antykoncepcyjnych dla mężczyzn. Problem jest złożony, gdyż istnieje niebezpieczeństwo wywołania feminizacji, a oprócz zahamowania samej produkcji plemników należy także unieczynnić plemniki już wyprodukowane. Metody chirurgiczne - polegają na podwiązaniu/przecięciu jajowodów u kobiet,
a nasieniowodów u mężczyzn. Sterylizacja jest jedną z najskuteczniejszych metod antykoncepcyjnych, jednak i ona nie zapewnia 100% skuteczności, zanotowano bowiem przypadki samoistnego udrożnienia podwiązanych przewodów. W przypadku mężczyzn staje się skuteczna dopiero po kilku tygodniach od zabiegu. Wskaźnik Perla wynosi dla mężczyzn 0,1, dla kobiet 0,5. Wadą jest też niska odwracalność metody - powrót do płodności następuje jedynie w ok. 70% przypadków.
Metody inne - są to m.in. stosunek przerywany i płukanie pochwy bezpośrednio po stosunku. Płukanie pochwy jest bardzo zawodne, a więc nie nadaje się do bezpiecznego stosowania. Dla stosunku przerywanego wskaźnik Pearla ocenia się na 15-28%, a przy perfekcyjnym użyciu 4%. Dawniej sądzono, że metoda ta
jest zupełnie nieskuteczna, gdyż już przed ejakulacją uwalniane są plemniki, ale wyniki badań wskazują, że preejakulat nie zawiera plemników, chyba że pozostały one w penisie z poprzedniego wytrysku, po którym mężczyzna nie oddawał moczu. Antykoncepcja jest tematem kontrowersyjnym dla wyznawców niektórych religii, głównie z tego względu, że poszczególne metody są różnie oceniane, a co za tym idzie użycie ich przez wyznawców danej religii jest dopuszczalne
lub moralnie naganne. Kościół katolicki dopuszcza wyłącznie metody naturalne, odrzucając wszelkie inne jako sprzeczne z wyznawaną przez ten Kościół koncepcją osoby i płciowości ludzkiej. Kościół katolicki zaakceptował metody naturalne w okresie pontyfikatu Piusa XII.Jan Paweł II pisał, że antykoncepcja sztuczna
jest sprzeczna z pełną prawdą aktu płciowego jako właściwego wyrazu miłości małżeńskiej. Metody niepozwalające zagnieździć się zarodkowi uznawane są
za aborcję. Świadkowie Jehowy optują za poszanowaniem życia poczętego; za niedopuszczalne uznają więc jedynie te środki antykoncepcyjne których działanie polega na usunięciu lub na niedopuszczeniu do zagnieżdżenia się zarodka w macicy. Oznacza to, że niedopuszczalna dla wyznawców jest np. wkładka domaciczna czy antykoncepcja postkoitalna i inne o tym samym skutku. Wszystkie inne sztuczne środki antykoncepcyjne są wg nich dopuszczalne, a ich stosowanie czyli tzw. regulacja urodzin nie narusza żadnych przykazań bożych. Uznają, że Bóg po stworzeniu Adama i Ewy, wobec ludzi zalecał: "Bądźcie płodni i stańcie się liczni ..." jednakże w związku z tym, że nie powtórzył twierdzą iż nie obowiązuje. Oznacza to, że dzietność rodziny jest prywatną sprawą, o ile stosowane środki antykoncepcyjne nie prowadzą do aborcji.
Biocenoza
(gr. bios życie i koinós wspólny) - zespół populacji organizmów roślinnych (fitocenoza), zwierzęcych (zoocenoza) i mikroorganizmów danego środowiska (biotopu), należących do różnych gatunków, ale powiązanych ze sobą różnorodnymi czynnikami ekologicznymi i zależnościami pokarmowymi, tworzących całość, która pozostaje w przyrodzie w stanie homeostazy (czyli dynamicznej równowagi). Biocenoza oraz biotop, czyli środowisko fizyczne (nieożywione) tworzą ekosystem. Biocenozy mogą być naturalne (sawanna, las, jezioro) i sztuczne (park, ogród).
Bulimia
zaburzenie odżywiania charakteryzujące się napadami objadania się, po których występują zachowania kompensacyjne. Do najczęstszych zachowań należą: wywoływanie wymiotów, głodówki, użycie diuretyków, środków przeczyszczających, wykonywanie lewatyw, nadmierne ćwiczenia fizyczne. Etymologicznie nazwa bulimia pochodzi od bulimis, co dosłownie oznacza "byczy głód". Jako pierwszy użył tego określenia w II wieku n.e. Galen, do opisania choroby zwanej inaczej "wilczym głodem". Choć współcześnie trudno stwierdzić, o jakiej chorobie pisał w istocie Galen, obecną nazwę jednostki chorobowej niewątpliwie zaczerpnięto z jego opisu. Wieloletnie ujmowanie objawów bulimii w kontekście przebiegu anoreksji psychicznej przyczyniło się do późnego wyodrębnienia jej jako osobnej jednostki chorobowej. W 1979 roku londyński psychiatra Gerald Russell opisał i nazwał bulimię, którą uważał za jednostkę o gorszym rokowaniu
niż w anoreksji. Polegała ona na okresowych napadach żarłoczności z utratą kontroli nad ilością spożywanych pokarmów. Dokładniejsze badania wykazały, że choć 40% anorektyczek ma okresy żarłoczności, istnieją osoby nie cierpiące na anoreksję, które też przejadają się często (częściej niż dwa razy w tygodniu) i sytuacja taka trwa dłużej niż trzy miesiące. Stało się więc jasne, że osoby te cierpią na zupełnie inną jednostkę chorobową, którą nazwano bulimią, a potem określono
jako żarłoczność psychiczną (bulimia nervosa). Dostępnych jest niewiele danych dotyczących występowania bulimii na podstawie badań obejmujących szerszą populację. Większość badań przeprowadzono do tej pory na dogodnych grupach pacjentów szpitali, licealistów lub studentów. Dało to bardzo szeroki zakres wyników chorobowości: od 0,1% do 1,4% wśród mężczyzn i od 0,3% do 9,4% wśród kobiet. Badania dotyczące trendów czasowych występowania bulimii również przyniosły sprzeczne wyniki. Bulimia występuje częściej w grupach ludzi podejmujących działalności, w których preferowana jest szczupła sylwetka, takich jak taniec, gimnastyka, cheerleading, bieganie, aktorstwo, wioślarstwo i łyżwiarstwo figurowe, a także wśród rasy białe. Przyczyny bulimii:
* brak bliskiej osoby, z czym chory nie potrafi sobie poradzić
* brak samoakceptacji
* konflikty rodzinne
* zaburzenia mechanizmów samoregulacji i samokontroli
* uszkodzenie ośrodka sytości w mózgu
* emocjonalne zaniedbanie dziecka w dzieciństwie
* brak akceptacji przez grupę rówieśniczą (wiążący się często ze zmianą środowiska)
Badania przeprowadzone w 2003 roku ujawniły powiązanie powstawania bulimii z miejscem 10p chromosomu. Ten dowód popiera tezę, że podatność
na rozwinięcie zaburzeń w odżywianiu jest silnie powiązana z czynnikami genetycznymi. Predyspozycje rodzinne występują, gdy członkowie rodziny cierpieli
na otyłość i zaburzenia depresyjne. Schorzenie to należy odróżnić od zaburzeń związanych z objadaniem się. Chorzy na bulimię, choć zdają sobie sprawę z utraty kontroli nad własnym zachowaniem związanym z odżywianiem się, przejadają się bardzo często, a następnie stosują sposoby kontrolowania wagi ciała, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia. Jest to choroba o podłożu psychicznym, a chorzy na nią zwykle czują się głodni nawet bezpośrednio po jedzeniu. Czasami
po wymiotach odczuwają tak wielką ulgę, że przejadają się po to by ponownie je wywołać. Większość pacjentów dotkniętych bulimią to kobiety. Dzielą one dni
na "dobre", gdy nie odczuwają przymusu objadania się, i "złe" kiedy nie mogą powstrzymać łaknienia. Są świadome tego, że niepokój, nuda, stres i uczucie przykrości mogą wyzwalać okresy obżarstwa. Bulimia bardzo często dotyka osoby, które nie akceptują swojego wyglądu, wagi, nie czują się dobrze w swoim ciele
i pragną za wszelką cenę polepszyć swoje samopoczucie. Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, pracującego nad uściśleniem kryteriów rozpoznawania bulimii, występuje ona od 4 do 6 razy częściej niż anoreksja. Możemy podejrzewać bulimię, gdy osoba: ma nawracające okresy żarłoczności, kiedy zjada olbrzymie ilości pokarmu w ciągu dnia (w okresie 2 godzin) czuje, że traci kontrolę nad swoim zachowaniem w czasie napadu żarłoczności, regularnie stosuje metody zapobiegające przyrostowi wagi ciała, takie jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających i moczopędnych, ścisła dieta, głodówka lub bardzo wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, ma minimum dwa napady żarłoczności w tygodniu (i stosuje po nich sposoby prowadzące do zmniejszenia wagi), przez co najmniej trzy miesiące, przesadnie skupia uwagę na swojej sylwetce i wadze. Opisywane zaburzenia w odżywianiu się nie występują dodatkowo
w przebiegu anoreksji. Wyróżnia dwa typy bulimii. Pierwszy z nich to typ przeczyszczający (purging type) czyli taki, w którym po napadzie żarłoczności następuje prowokowanie wymiotów,używanie środków przeczyszczających, diuretyków, lewatywy. Drugi to typ nieprzeczyszczający (non-purging type), w którym zamiast przeczyszczania się środkami farmakologicznymi i wymuszania wymiotów, chorzy, w ramach działań kompensacyjnych, stosują ścisłą dietę (często głodówkę), ograniczając ilość spożywanych pokarmów do minimum, bądź też wykonują dużo wyczerpujących ćwiczeń fizycznych (tzw. bulimia sportowa). Na podstawie objawów diagnozuje się chorobę, ale nim rozpocznie się stosowanie jakiejkolwiek terapii, należy wykluczyć schizofrenię oraz uszkodzenie mózgu, które także
mogą być przyczynami nadmiernego łaknienia. Zmiany fizyczne i psychiczne u osób cierpiących na bulimię: niedobory pokarmowe, odwodnienie, zmęczenie, ospałość, zły nastrój, niepokój, zaparcia, bóle głowy, niedociśnienie tętnicze, dyskomfort w jamie brzusznej, zaburzenia równowagi elektrolitycznej, nieregularne miesiączki lub ich brak, sucha skóra, zgrubienia i blizny skóry powierzchni grzbietowej rąk (od prowokowania wymiotów), rany lub blizny na grzbietach dłoni, uszkodzenie szkliwa zębów, uszkodzenie naczynek krwionośnych w oczach, opuchlizna twarzy i policzków (zapalenia ślinianek), awitaminoza, rozciągnięcie żołądka do znacznych rozmiarów, osłabienie serca, wątroby i układu pokarmowego, podrażnienie przełyku, zgaga, refluks, w skrajnych przypadkach - pęknięcie przełyku lub przepony, niechęć do samego siebie, stany depresyjne, poczucie wstydu i upokorzenia, psychiczne uzależnienie od środków przeczyszczających
i odwadniających. Wykazano skuteczność kognitywnej terapii behawioralnej, która polega na nauczaniu pacjentów zwalczania automatycznych myślom
i eksperymentach behawioralnych (np. spożywanie posiłku składającego się z "zakazanych środków spożywczych") w połączeniu lub bez leczenia przeciwdepresyjnego. Pewne pozytywne rezultaty przynosi również psychoterapia interpersonalna i dialektyczna terapia behawioralna. Niektórzy badacze stwierdzili również pozytywne rezultaty w wyniku leczenia hipnoterapią.
Ekosystem
jedno z podstawowych pojęć w ekologii. Termin ten został utworzony przez brytyjskiego ekologa Arthura Tansley'a w 1930 (opublikowany w 1935) jako skrót
od angielskich słów ecological system. Na ekosystem składają się dwa składniki:
* biocenoza - czyli ogół organizmów występujących na danym obszarze powiązanych ze sobą w jedną całość różnymi zależnościami,
* biotop - czyli nieożywione elementy tego obszaru, a więc: podłoże, woda, powietrze (środowisko zewnętrzne).
Ekosystem stanowi funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii między biocenozą i biotopem. Ekosystem stanowi największą jednostkę funkcjonalną biosfery. Przykłady ekosystemów: staw, las, dżungla, łąka, moczary, rafa koralowa, pole - agroekosystem, plantacja sosnowa, ocean, wybrzeża morskie, dolny bieg rzeki. Ekosystem ma zazwyczaj czteropoziomową strukturę pokarmową. Te poziomy to:
* środowisko abiotyczne - materia nieożywiona w środowisku,
* producenci - organizmy samożywne, które użytkują wyłącznie abiotyczną część ekosystemu,
* konsumenci - organizmy cudzożywne (głównie zwierzęta),
* reducenci - destruenci czyli bakterie i grzyby powodujące rozkład materii organicznej.
Podstawowy podział ekosystemów:
* lądowe
* wodne
* sztuczne
* naturalne
Kryteria wyróżniania ekosystemu :
z punktu widzenia składu ekosystemu: fauna w ekosystemach jest specyficzna, zawiera gatunki charakterystyczne
z punktu widzenia pełności składu: każdy układ musi składać się z 3 elementów, którymi są autotrofy, konsumenci i destruenci
z punktu widzenia czasu trwania układów: są one ustabilizowane i trwałe
z punktu widzenia granic, które układ ograniczają: wielkość zajmowanego obszaru jest uwarunkowana zdolnością rozkładu, musi zachodzić pełna realizacja
obiegów materii i przepływów energii (np. obszar dla źródeł wynosi kilka m2, natomiast dla lasów mogą to być setki km2)
Glukoza (glukopiranoza, glikoza, dekstroza, cukier gronowy, cukier skrobiowy, C6H12O6)
węglowodan - aldoheksoza, należący do cukrów prostych. Jest białym, drobnokrystalicznym ciałem stałym, z roztworów wodnych łatwo krystalizuje
jako monohydrat. Bardzo dobrze rozpuszczalna w wodzie (nie zmienia pH roztworu), nierozpuszczalna w etanolu. Ma słodki smak, nieco mniej intensywny
od sacharozy. Glukoza jest podstawowym związkiem energetycznym dla większości organizmów, jest rozkładana w procesie glikolizy na kwas pirogronowy.
Jest składowana w formie polimerów - skrobi i glikogenu. Również wykorzystywana jako substrat wielu procesów zachodzących w komórce - m.in. do produkcji celulozy. Glukoza występuje w znacznych ilościach w owocach (szczególnie w winogronach) i miodzie. Zastosowanie:
* w medycynie: m.in. jako środek wzmacniający serce, w schorzeniach wątroby, do konserwowania krwi
* przemysł spożywczy: wyroby cukiernicze
* przemysł włókienniczy: m.in. barwienie skór.
Naturalna glukoza jest jednym z wielu możliwych izomerów optycznych tego związku (dekstrozą). Jest ona czynna optycznie. W temperaturze pokojowej skręca płaszczyznę białego światła spolaryzowanego w prawo. Glukoza jest izomerem fruktozy - mają identyczny wzór sumaryczny, ale różne wzory strukturalne.
Glukoza jest cukrem redukującym, daje pozytywne wyniki w próbie Trommera i Tollensa; w przeciwieństwie do fruktozy odbarwia wodę bromową w obecności kwaśnego węglanu sodu: CH2OH-(CHOH)4-CHO + Br2 + 2NaHCO3 › CH2OH-(CHOH)4-COOH + 2NaBr + H2O + 2CO2^
Do wykrywania glukozy przeprowadza się dwie charakterystyczne dla niej reakcje: próbę Trommera i próbę Tollensa (zwana także próbą próbą lustra srebrowego). Obie te próby dowodzą, iż glukoza ma właściwości redukujące. Próba Trommera - do świeżo strąconego wodorotlenku miedzi(II) dodaje się roztwór glukozy, następnie całą probówkę ogrzewa się. Po chwili niebieski osad Cu(OH)2 zmienia barwę na czerwoną. Powstała substancja to Cu2O (tlenek miedzi(I)). Opisana powyżej reakcja jest reakcją redukcji miedzi.
2 Cu(OH)2 + glukoza › Cu2O + kwas organiczny + 2 H2O
W tej reakcji wodorotlenek miedzi(II) pełni rolę utleniacza, a glukoza - reduktora. W wyniku redukcji powstaje tlenek miedzi(I), a w reakcji utleniania - kwas organiczny (kwas glukonowy) i woda (H2O).
Próba Tollensa - do probówki napełnionej niewielką ilością roztworu azotanu srebra należy dodać kilka kropli stężonego roztworu wodorotlenku sodu (NaOH),
a następnie dolewać kroplami roztworu amoniaku (NH3), aż do rozpuszczenia się powstałego wcześniej osadu.
1. AgNO3 + NaOH › AgOH + NaNO3
2.a) 2 AgOH › Ag2O + H2O
2.b) Ag2O + CH2(OH)(CHOH)4CHO › 2 Ag + CH2(OH)(CHOH)4COOH
Tak przygotowaną probówkę należy umieścić w zlewce z gorącą wodą (na łaźni wodnej). Na koniec do probówki dodaje się roztwór glukozy. Podczas ogrzewania substancji o barwie brunatnej - Ag2O (powstałej z reakcji AgNO3 z NaOH) - na ściankach probówki wytrąca się warstewka srebra - lustro srebrowe.
3. Ag2O + glukoza › 2 Ag + kwas organiczny
Tlenek srebra pełni rolę utleniacza, a glukoza - reduktora. Podczas redukcji tlenku srebra powstaje srebro metaliczne (lustro na ściankach probówki), a podczas utleniania glukozy powstaje kwas organiczny (kwas glukonowy).
Ag2O + C6H12O6 › 2 Ag + C6H12O7
Kwas moczowy (2,6,8-trioksypuryna)
organiczny związek chemiczny, pochodna puryny. Wzór sumaryczny: C5H4O3N4. Tworzy białe kryształy trudno rozpuszczalne w wodzie. Kryształy kwasu moczowego w temperaturze 400 °C rozkładają się, wydzielając cyjanowodór. Łatwo ulega tautomerii keto-enolowej. U zwierząt tzw. urykotelicznych (ptaki, większość gadów, niektóre owady i ślimaki lądowe) do 90% zbędnego azotu wydala się jako kwas moczowy. U ssaków kwas moczowy występuje w małych ilościach we krwi, wątrobie, śledzionie i w moczu. U człowieka i małp człekokształtnych jest końcowym produktem przemiany metabolizmu zasad purynowych pochodzących z pokarmu, z syntezy de novo oraz z rozpadu endogennych kwasów nukleinowych. Około 75% kwasu moczowego jest wydalane z moczem,
25% przechodzi do przewodu pokarmowego i jest rozkładane przez bakterie jelitowe. Stężenie kwasu moczowego we krwi osób zdrowych wynosi 150-475 µmol/l (2,5-8 mg/dl). Z moczem wydala się średnio 500 mg kwasu moczowego w ciągu doby w postaci wolnej lub w formie soli (zależnie od pH moczu). Kwas moczowy jest trudno rozpuszczalny w wodzie i w środowisku kwaśnym może odkładać się w stawach powodując dnę moczanową i w nerkach tworząc kamienie moczanowe. W środowisku zasadowym tworzy łatwo rozpuszczalne moczany.
Opłucna
(łac. pleura) - surowicza błona, w której zamknięte są płuca. Jest cienką i błyszczącą błoną, która dzięki temu, że jest stale zwilżana, ułatwia ruch płuc w czasie oddechu. Składa się z dwóch blaszek:
* ściennej (łac. pleura parietalis), która bezpośrednio styka się z powięzią piersiową, śródpiersiem i przeponą
* trzewnej (łac. pleura pulmonalis) pokrywającej płuco i ściśle do niego przylegającej, nazywana także opłucną płucną
Pomiędzy nimi znajduje się szczelinowata przestrzeń - jama opłucnej (łac. cavum pleurae) zawierająca kilka mililitrów płynu surowiczego zmniejszającego tarcie przy oddychaniu. Dostanie się powietrza atmosferycznego do jamy opłucnej powoduje odmę. Opłucna płucna (trzewna) - otacza całe płuco z wyjątkiem wnęki płuca (łac. hilus pulmonis), na której wywija się przechodząc płynnie w opłucną ścienną. W szczelinach między płatami opłucna dochodzi do dna szczeliny i ściśle przylegając, przechodzi na stronę przeciwległą. Płaty są więc oddzielone podwójną blaszką surowiczą dzięki czemu ślizgają się między sobą ze zmniejszonym tarciem. Opłucna płucna nie zrasta się z płucami, lecz ściśle przylega. Dowodem na to jest występowanie obrzęku podopłucnowego (odmy). Opłucna żebrowa
(łac. pleura costalis) - przylega do przedniej ściany klatki piersiowej dzięki powięzi wewnątrzpiersiowej. Pokrywa ona (w kolejności od przodu do tyłu):
* Powierzchnię wewnętrzną mostka
* Mięsień poprzeczny klatki piersiowej
* Naczynia piersiowe wewnętrzne
* Żebra (części kostne i chrzęstne)
* Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne
* Naczynia i nerwy międzyżebrowe
* Pień współczulny
* Więzadła i kręgi piersiowe
Opłucna przeponowa (łac. pleura diaphragmatica s. phrenica) - pokrywa ona obustronnie wypukłe części przepony sięgając aż do jej przyczepów. Czasami tą część opłucnej nazywa się powięzią przeponowo-opłucnową. Opłucna śródpiersiowa (łac. pleura mediastinalis) - zawiera się między mostkiem, a kręgami piersiowymi
i stanowi boczną ścianę śródpiersia. Pokrywa osierdzie (jako opłucna osierdziowa (łac. pleura pericardiaca)
Prawa opłucna śródpiersiowa pokrywa:
* Prawą część przełyku
* Tchawicę
* Ż. nieparzystą, obie żż. główne, żyłę oraz pień ramienno-głowowy
* Nerw błędny prawy
* Początkową część nerwu krtaniowego wstecznego
Lewa opłucna śródpiersiowa pokrywa:
* Lewą powierzchnię przełyku
* Aortę piersiową, łuk aorty
* Tętnicę podobojczykową lewą, szyjną wspólną lewą
* Żyłę ramienno-głowową lewą
* Nerw błędny lewy
* Początkową część nerwu krtaniowego wstecznego
* Osierdzie
Obie opłucne śródpiersiowe pokrywają:
* Nerwy przeponowe
* Naczynia osierdziowo-przeponowe
Unaczynienie i unerwienie opłucnej:
- Opłucna ścienna: Aorta piersiowa:
* Tt. międzyżebrowe tylne
* Gałęzie śródpiersiowe
* Gałęzie przełykowe
* Tt. przeponowe górne
Tętnice piersiowe wewnętrzne:
* Gałęzie międzyżebrowe przednie
* Tętnice osierdziowo-przeponowe
* Tętnice mięśniowo-przeponowe
-Opłucna płucna:
* Gałęzie oskrzelowe
Unerwienie:
- Opłucna ścienna:
* Włókna czuciowe II-X nerwów międzyżebrowych
* Nerw przeponowy
- Opłucna płucna:
* Układ współczulny
Przepona
(łac. diaphragma) - główny mięsień oddechowy występujący u ssaków, należy do mięśni poprzecznie prążkowanych płaskich. Oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej i stanowi jej ścianę dolną. Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł - prawej i lewej, przy czym prawa
jest ustawiona o jedno międzyżebrze wyżej. Ruchy przepony są niezależne od woli, jednak mogą być przez człowieka modyfikowane (na przykład podczas śpiewu czy wstrzymywania oddechu). W przeponie wyróżnia się część mięśniową położoną na obwodzie i część ścięgnistą, tworzącą środek ścięgnisty przepony. Część mięśniową w zależności od miejsca przyczepu dzieli się na część:
* żebrową (pars costalis diaphragmatis)- największą, która przymocowuje się do żeber (od siódmego do dwunastego)
* część lędźwiową (pod kręgową) (pars lumbalis diaphragmatis)- najmocniejszą - tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste więzadła łukowate boczne
i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych i dwóch ostatnich żeber
* część mostkową (pars sternalis )- najmniejszą, która rozpoczyna się na nasadzie wyrostka mieczykowatego mostka
Wszystkie części przepony kierują swe włókna do środka, gdzie tworzą środek ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do klatki piersiowej. Nie leczona przepuklina może doprowadzić nawet do śmierci (poprzez uduszenie się trzewia). Otwory przepony to rozwór aorty, rozwór przełyku, otwór żyły głównej dolnej. Przepona oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Praca przepony powoduje zmianę kształtu oraz objętości klatki piersiowej co umożliwia wdychanie i wydychanie powietrza. Skurcz włókien mięśniowych powoduje obniżenie przepony i zmniejszenie ciśnienia w jamie klatki piersiowej co umożliwia wdech. Ponieważ rozgałęzienia dróg oddechowych kończą się sprężystymi i elastycznymi pęcherzykami płucnymi, dlatego wdychane powietrze wypełniając je rozszerza płuca. Wydech zaś następuje wskutek uniesienia przepony ku górze, czyli skurczeniu mięśni brzucha przy jednoczesnym rozkurczu przepony. Ponadto, skurcz przepony zwiększa ciśnienie
w jamie brzusznej co jest wykorzystywane w defekacji. Przepona unerwiona jest przez obie gałązki nerwu przeponowego. Nerw przeponowy, mający swój początek w segmencie szyjnym posiada zarówno włókna ruchowe oraz czuciowe. Mięsień przepony nie poisiada proprioceptywnych zakończeń nerwowych. Ruchy przepony odbywają się autonomicznie i automatycznie bez udziału świadomości człowieka. Nie jest możliwe wpływanie na zmianę jej skurczu i ruchu.
Sfery funkcjonowania człowieka
Można wyróżnić kilka sfer w zależności od tego, jak szczegółowe aspekty funkcjonowania bierze się pod uwagę. Do podstawowych należą:
- fizjologiczna (dotyczy uwarunkowań biologicznych; większość zachodzących tu reakcji ma charakter odruchowy, popędowy; świadoma ich kontrola
jest ograniczona),
- psychiczna (dotyczy intelektu, emocji, relacji z otaczającym światem - w tym z innymi ludźmi; w dużym stopniu podlega świadomej kontroli, jednak niektóre
aspekty życia psychicznego mogą pozostawać nieuświadamiane),
- duchowa (dotyczy uczuć wyższych, doznań estetycznych i religijnych; rozwój tej sfery wymaga świadomego i systematycznego zaangażowania człowieka;
potrzeby duchowe stanowią najwyższy szczebel na drabinie potrzeb i są realizowane dopiero wówczas, gdy zaspokojone są potrzeby podstawowe).
Przez termin „zdrowie” rozumie się stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej; w węższym znaczeniu - nieobecność choroby lub kalectwa;
z fizjologicznego punktu widzenia zdrowie to zdolność organizmu do odpowiedniego przystosowania się do warunków środowiska. Zdrowie psychiczne zaś
to zdolność człowieka do rozwoju w kierunku coraz wyższych uczuć i wartości oraz realizacji twórczych możliwości, czyli kształtowania siebie na coraz wyższym poziomie i szerszych płaszczyznach (intelektualnej, emocjonalnej, moralnej itp.). W literaturze pojęcie zdrowia psychicznego jest pojmowane bardzo różnie. Przykładowo zdrowie to interpretuje się jako:
• brak zaburzeń psychicznych;
• integracja, zespolenie i organizacja struktur oraz funkcji psychicznych;
• rozwój w kierunku coraz wyższej rzeczywistości, a więc rozwój hierarchiczny;
• stan równowagi psychicznej (homeostaza);
• zdolność do działań produktywnych i efektywnych;
• wyraz sprawności zespołowej podstawowych funkcji psychicznych;
• zdolność do współżycia z otoczeniem i do przekształcania tego otoczenia;
• zdolność do przystosowania się do zmieniających się warunków życia;
• pełny dobrostan fizyczny, umysłowy i społeczny, a nie tylko nieobecność choroby, czy kalectwa (całościowe ujęcie zdrowia somatycznego i psychicznego jednostki przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia).
Według K. Dąbrowskiego zdrowie psychiczne oznacza "zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego", lub węziej: "zdolność do wielopłaszczyznowego
i wielopoziomowego rozwoju psychicznego". Zdolność ta obejmuje wszystkie zasadnicze funkcje człowieka: intelektualne, dążeniowo-uczuciowe, intuicyjne i inne, a także wartości moralne, etyczne i społeczne. Potocznie zdrowie rozumiane jest jako stan braku choroby, ale to podejście już dawno zostało uznane
za niewystarczające. Podjęto wiele prób określenia czym jest zdrowie, jak do niego dążyć i jak je utrzymać. Część badaczy ujmuje zdrowie jako stan równowagi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz odpowiadającą jej równowagę wewnętrzną (Hipokrates), inne traktują je jako zespół pozytywnych cech, pozwalających na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia (Dubos). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie jest stanem pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie jedynie brakiem choroby. Najnowsze definicje, nawiązujące do podejścia społeczno - ekologicznego, traktują zdrowie jako poddającą się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych
i społecznych, jaki do pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. Podobnie Psychologia Zdrowia i Choroby intensywnie podkreśla, że zdrowie nie jest stanem, lecz procesem. Jest aktywnym poszukiwaniem i utrzymywaniem równowagi psychofizycznej, rozumianej jako pełnia sił witalnych i obronnych organizmu oraz efektywne radzenie sobie z wymaganiami codziennego życia. Podsumowując można powiedzieć, że zachowania normalne czy zdrowotne to takie, które pomagają nam dotrzeć do równowagi psychofizycznej i ją utrzymać. Przez pojęcie „choroba” rozumie się reakcję organizmu na działanie czynnika zewnętrznego, który przekracza zdolności obronne organizmu; w efekcie powstają zaburzenia we współdziałaniu narządów ustroju; choroba ma swoją etiologię (czynnik wywołujący), patogenezę (mechanizmy jej powstania); początek choroby może być nagły lub powolny, przebieg gwałtowny (w chorobach ostrych) lub długotrwały i wyniszczający (choroby przewlekłe); wiele chorób ostrych może przechodzić w postać przewlekłą, choroby zaś przewlekłe mogą wykazywać zaostrzenia objawów chorobowych; większość chorób w swoim przebiegu ma okres utajenia, kiedy przebiega bezobjawowo; mogą być choroby całego organizmu (choroby ogólne)
oraz dotyczące tylko jednego narządu lub organu (choroby miejscowe); choroby czynnościowe po ustaniu przyczyny ustępują całkowicie (np. choroba morska); choroby dziedziczne są przekazywane potomstwu w układzie genetycznym; choroby wrodzone zostały nabyte w okresie życia płodowego; choroby, których etiologii nie udało się ustalić, są nazywane chorobami samoistnymi. Ogólna klasyfikacja chorób dzieli je na somatyczne oraz psychiczne. Choroby somatyczne
to choroby ciała - od najlżejszych dolegliwości takich jak katar, po nagłe i ciężkie (np. zawał mięśnia sercowego czy uszkodzenie ciała), aż po przewlekłe
(np. cukrzyca, nowotwór). Im dolegliwość jest poważniejsza i długotrwała, tym większy wpływ wywiera na funkcjonowanie psychiczne, dotykając obszaru myśli, emocji i zachowań. Można powiedzieć, że w tym przypadku zaburzenie życia psychicznego jest konsekwencją choroby somatycznej. Inna sytuacja ma miejsce
w przypadku chorób psychicznych, gdzie podstawowy problem stanowi zaburzone myślenie, przeżywanie czy zachowanie. Chociaż przyczyny choroby mogą mieć podłoże biologiczne (genetyczne czy neurohormonalne), jej przebieg może prowadzić do zaburzeń somatycznych, wyniszczenia, a nawet śmierci organizmu. Przykładem może być narkomania, depresja prowadząca do samobójstwa czy zaburzenia jedzenia (anoreksja, bulimia i inne). Zwykle kiedy doszukujemy się przyczyn konkretnego zaburzenia czy choroby dochodzimy do wniosku, że miało w tym swój udział kilka czynników. Mogą to być zarówno czynniki zewnętrzne - niezależne od człowieka, jak i wewnętrzne - związane z jego indywidualnym funkcjonowaniem. Mogą być obiektywne, czyli takie na które nie mamy bezpośredniego wpływu oraz subiektywne, czyli wynikające z naszego postrzegania danej sytuacji. Mogą mieć podłoże biologiczne lub psychologiczne,
czyli wynikające z wewnętrznych przeżyć, przekonań czy relacji z innymi ludźmi. Źródła niektórych chorób somatycznych upatrywano w nieświadomych konfliktach. Uważano, iż określone traumatyczne doświadczenia przeżyte w dzieciństwie prowadzą do powstawania wewnętrznych konfliktów, które są przyczyną określonych chorób. Odmiennym sposobem patrzenia na przyczyny chorób cechowało się podejście Dunbar. Określone choroby kojarzyła ona z określonym profilem osobowościowym. Alexander bardziej przedstawił bardziej rozbudowaną koncepcję obejmującą trzy czynniki:
• cechy osobowości, związane z nieświadomymi konfliktami, powstałymi w okresie dzieciństwa
• sytuację która powstał bezpośrednio przed zachorowaniem
• konstytucjonalna słabość określonego narządu(słabe ogniwo)
Obecnie klasyczne poglądy wymienione powyżej są nieakceptowane. Jest kilka przyczyn takiego stanu.
1. koncepcje te opierały się na badaniach i obserwacjach klinicznych, czyli zarzuty metodologiczne
2. dychotomia procesów ciała i psychiki, dziś wiemy już o komunikacji pomiędzy OUN i układem immunologicznym
3. Koncepcje te koncentrowały się tylko wokół wybranych chorób, pomijanie czynników psychicznych w przebiegu powstawaniu i leczeniu chorób o podłożu organicznym
4. koncepcje te opisywane są dość hermetycznym językiem psychoanalizy
Początkowo nie dostrzegano ogromnego postępu w badaniach psychofizjologicznych. Dopiero w latach trzydziestych przedstawiciele psychosomatyki dostrzegli rolę badań dotyczących mechanizmów tłumienia i wyparcia. Sztandarowym badaniem z tego pola jest eksperyment Deutscha, dotyczący zmian w fizjologicznym funkcjonowaniu organizmu na nieświadomy problem(powstały w wyniku sugestii hipnotycznej) i braku takiej reakcji po uświadomieniu sobie problemu.
Współcześnie medycyna psychosomatyczna postrzegana jest przez pryzmat poglądów Groena "Medycyna psychosomatyczna bazuje na holistycznym ujmowaniu człowieka zarówno w zdrowiu jak i chorobie" jak i Lipowskiego który stawia następujące postulaty:
• człowiek jest organizmem biopsychospołecznym, odbierającym przechowującym i przetwarzającym, tworzącym i przekazującym informacje, informacje te
wywołują emocje,
• zdrowie i choroba to stany współdeterminowane przez czynniki biopsychospołeczne,
• w badaniu, leczeniu i zapobieganiu należy brać pod uwagę wszystkie z tych trzech klas czynników,
• etiologia wieloczynnikowa,
• optymalna opieka to uwzględnienie powyższych postulatów.
Wbrew pozorom, jednoznaczne określenie granicy pomiędzy normą a patologią nie jest proste. Zależy przede wszystkim od punktu odniesienia, czyli przyjętego kryterium. To co dla jednej osoby czy grupy osób, albo w danych okolicznościach jest normalne, nie musi takie być w innym przypadku. Można przyjąć,
że normalne jest to, co: a) występuje statystycznie najczęściej, b) jest akceptowane w danej kulturze, c) nie pozostaje w sprzeczności z naturą lub d) służy zdrowiu. Dla potrzeb nauki tworzy się porządkujące klasyfikacje określające normę i patologię, jak np. medyczna klasyfikacja chorób. Należy jednak pamiętać, że mają one charakter pomocniczy, a ocena zdrowia człowieka wymaga uwzględnienia całego kontekstu jego funkcjonowania (m.in. przeszłości, warunków życia, aktualnej sytuacji, wewnętrznych uwarunkowań i przeżyć). Pełna ocena zdrowia ma charakter zarówno obiektywny, jak i subiektywny. W pierwszym przypadku bierze się pod uwagę wyniki badań , w drugim - głównie samopoczucie. Doświadczanie emocji wiąże się z uwalnianiem w organizmie różnorodnych substancji chemicznych oraz ogólną zmianą jego aktywności. Zmiany te zaznaczają się w wielu obszarach, np. aktywności układu nerwowego, hormonalnego, pokarmowego, w napięciu mięśniowym, a przede wszystkim - w odporności psychofizycznej. Pozytywne emocje wzmacniają odporność i wydolność organizmu, negatywne je osłabiają
i doprowadzają do większej podatności na czynniki chorobotwórcze. Zależność ta występuje nie tylko u ludzi, ale również u zwierząt. Np. szczury pozbawione możliwości uniknięcia szoku elektrycznego, po serii nieudanych prób wpadały w stan odrętwienia i apatii, nie reagowały na bodźce i nie próbowały zmienić sytuacji nawet wtedy, kiedy pojawiła się taka możliwość. Stopniowo ich stan się pogarszał, doprowadzając do śmierci. Również małpy obarczone odpowiedzialnością
za unikanie szoku elektrycznego poprzez odpowiednie naciskanie dźwigni, po pewnym czasie zapadały na wrzody żołądka i zaczynały poważnie chorować.
Na osobowość człowieka składa się wiele czynników, m.in. sposób wyznaczania i realizowania celów, układania relacji z innymi ludźmi, radzenia sobie ze stresem. To wszystko tworzy bardziej lub mniej spójny styl funkcjonowania, który odnosi się również do spraw zdrowotnych i pozostaje względnie stały przez całe życie. Tak więc troska o stan własnego zdrowia, zapobieganie chorobom, sposób reagowania w momencie pojawienia się objawów, stosowanie się do zaleceń lekarskich, itp., są bardzo indywidualne i niewątpliwie stanowią pewną predyspozycję do zachowania zdrowia lub chorowania. Stres, zwłaszcza gdy jest silny i przewlekły, powoduje zmianę funkcjonowania psycho - fizycznego całego organizmu, a nierzadko doprowadza również do trwałego uszkodzenia konkretnych obszarów
w ciele. Zdecydowanie osłabia odporność i sprawia, że stajemy się bardziej podatni na czynniki chorobotwórcze oraz uaktywnienie się niekorzystnych mechanizmów. Np. obciążająca, odpowiedzialna i nerwowa praca może przyczynić się do wzrostu ciśnienia tętniczego krwi, konflikt z inną osobą doprowadzić
do uporczywych bólów głowy, a śmierć życiowego partnera wyzwolić proces nowotworowy. Każdy z nas reaguje na życiowe sytuacje w swój indywidualny sposób, można jednak wyróżnić kilka, które u większości z nas wywołują podobne, negatywne emocje i obciążenie układu odporności psychofizycznej. Należą do nich:
* konflikty - zarówno interpersonalne, czyli z innymi ludźmi - partnerem, dziećmi, znajomymi i nieznajomymi, szefem, jak i te wewnętrzne, czyli przeżywane np.
wtedy, gdy trzeba podjąć jakąś ważną decyzję
* frustracje - sytuacje, w których nie jesteśmy w stanie zaspokoić jakiejś ważnej potrzeby, np. spieszymy się na spotkanie, a autobus właśnie się zepsuł,
bezskutecznie szukamy pracy czy nie zdajemy egzaminu, pomimo wysiłku włożonego w przygotowanie
* utrata cenionej wartości, a nawet sam lęk przed taką utratą - cenioną wartością mogą być zarówno idee, jak i przedmioty czy konkretni ludzie - wszystko to,
co jest dla nas ważne i nadaje sens naszemu życiu
* odtrącenie i odosobnienie - człowiek jest istotą społeczną, dlatego większość ludzi źle znosi samotność - zwłaszcza wtedy gdy nie jest wyborem,
ale koniecznością
Na stan zdrowia ma wpływ wiele niezależnych czynników, które oddziałują również na siebie nawzajem. Do podstawowych należą:
- uwarunkowania genetyczne (związane zarówno z rozwojem osobniczym w trakcie życia płodowego, jak i z dziedziczeniem cech czy skłonności z pokolenia
na pokolenie; w tym drugim przypadku stanowią najczęściej określoną predyspozycję, która ujawnia się dopiero wówczas, gdy zaistnieją dogodne okoliczności)
- środowisko życia i pracy (jest to szeroka kategorią, w skład której wchodzą takie aspekty, jak m.in.: ekologia, gospodarka, polityka, finanse, klimat
psychologiczny; ogólnie mówiąc, jest to otoczenie, w którym człowiek żyje; największe znaczenie ma otoczenie najbliższe, czyli obok warunków mieszkaniowych
warunków pracy, przede wszystkim ludzie - rodzina, znajomi i współpracownicy; relacje z nimi w znaczący sposób wpływają na zdrowie i samopoczucie)
- zachowanie (jest to kategoria, która w największy stopniu zależy od decyzji człowieka; dotyczy zachowań wyznaczających tzw. styl życia, czyli m.in.:
odżywiania się, aktywności fizycznej, dbania o zdrowie, spędzania czasu wolnego, radzenia sobie ze stresem)
Co pomaga zachować zdrowie i uniknąć chorób?
- organizowanie korzystnych warunków fizycznych życia i pracy (m.in. odpowiednia przestrzeń, temperatura, nasłonecznienie, minimalizacja hałasu
i zanieczyszczeń, przyjemna kolorystyka, wygodne i estetyczne urządzenie wnętrz)
- zdrowy styl życia (m.in.: regularne i odżywcze posiłki, ograniczenie używek, aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu, higiena osobista, brak nałogów)
- zachowania prozdrowotne (mające na celu ochronę lub poprawę własnego stanu zdrowia, np. szczepienia ochronne, badania kontrolne, korzystanie z porad
lekarskich i wypełnianie zaleceń)
- higiena psychiczna (m.in.: efektywne radzenie sobie ze stresem, sprawianie sobie przyjemności, pozytywne relacje z innymi ludźmi, stabilna sieć wsparcia
społecznego).
Skrobia
węglowodan, polisacharyd roślinny, składający się wyłącznie z merów glukozy, pełniący w roślinach rolę magazynu energii. Skrobia ma budowę ziarnistą. (C6H10O5)n n>300 Czysta skrobia jest białą, bezpostaciową (nie jest krystaliczna), amorficzną substancją bez smaku i zapachu, nierozpuszczalną w zimnej wodzie, z gorącą tworzącą kleik skrobiowy. Skrobia hydrolizuje wyłącznie na ?-D-glukozę, lecz nie jest jednorodnym chemicznie związkiem - składa się
w rzeczywistości z dwóch różnych polisacharydów:
* nierozgałęzionej amylozy łatwiej rozpuszczalnej w wodzie (ok. 20% naturalnej skrobi); jest wielocukrem - jej cząsteczki składają się z wielu reszt glukozowych
połączonych ze sobą atomami tlenu (wiązania ? -1,4 glikozydowe).
* rozgałęzionej amylopektyny, nierozpuszczalnej w wodzie (ok. 80% naturalnej skrobi); rozgałęzienia powstają dzięki wiązaniom ?-1,6-glikozydowym.
Skrobia tworzy roztwory koloidowe. Jednoprocentowy roztwór wodny skrobi jest używany do wykrywania jodu cząsteczkowego, z którym tworzy zabarwienie niebieskie w wyniku wiązania jodu przez amylozę. W trakcie hydrolizy kwasowej skrobia rozpada się na coraz krótsze łańcuchy polisacharydowe tworząc kolejno:
* amylodekstryny (barwiące się z I2 na niebiesko),
* erytrodekstryny (barwiące się z I2 na czerwono),
* achrodekstryny (niebarwiące się z I2) i
* maltozę i glukozę.
Skrobię można wykryć za pomocą jodyny lub płynu Lugola, który zawiera jod. Pod wpływem jodu skrobia przyjmuje niebiesko-fioletowe zabarwienie. Skrobia
jest najważniejszym polisacharydem zapasowym u roślin, które magazynują go w owocach, nasionach, korzeniach w formie ziaren w liściach, bulwach, rdzeniu łodygi i kłączach. Szczególnie bogate w skrobię są ziarna zbóż i bulwy ziemniaka. Skrobia jest głównym węglowodanem w diecie człowieka. Odkłada się
w komórkach roślin w postaci ziaren lub granulek, których wielkość i kształt są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków roślin. Ziarna skrobi mają średnicę 2-120 µm, zależnie od pochodzenia mają różne właściwości i wygląd. Rozróżnia się skrobię ziemniaczaną, pszenną, kukurydzianą itp. Skrobia i niektóre jej pochodne (np. estry, produkty degradacji, utlenienia i częściowej hydrolizy) mają zastosowanie w przemyśle włókienniczym, farmaceutycznym, kosmetycznym, papierniczym, tekstylnym oraz do produkcji klejów.