MOWA I JĘZYK

J Ę Z Y K

to naturalny system znaków (kod), służących porozumiewaniu się oraz reguł posługiwania się nimi, wg których budujemy i odczytujemy

teksty.

M O W A

jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi i stanowi konkretne akty używania znaków językowych przez daną osobę.

Wyróżnia się czynność nadawania (ekspresji) i odbioru (recepcji)

Etapy prawidłowego rozwoju językowego

• okres melodii - od urodzenia do około 1 roku życia

• okres wyrazu - od około 1 do 2 roku życia

• okres zdania - od około 2 - 3 roku życia

• okres swoistej mowy dziecięcej - od 3 do 7 roku życia

Warunkiem prawidłowego rozwoju mowy jest:

• prawidłowy słuch

• odpowiednia budowa aparatu artykulacyjnego (rozszczepy, deformacje rozwojowe)

• właściwe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego

- obszarów korowych kontrolujących funkcje mowy

- dróg nerwowych czuciowych i ruchowych

• prawidłowy rozwój psychiczny

Poziomy analizy przekazu słownego

• Wyodrębnienie i rozpoznanie dźwięków przekazu (fonetyka; fonologia)

• Identyfikacja słów i skojarzenie ich ze znaczeniami (morfologia - reguły tworzenia słów; słownik - słownictwo)

• syntaktyka - analiza struktury gramatycznej przekazu

• interpretacja przekazu w świetle aktualnego kontekstu i uprzednich doświadczeń (semantyka - identyfikacja znaczenia; pragmatyka - reguły społecznie akceptowanego użycia języka w danym kontekście)

Podstawowym warunkiem poprawnej artykulacji jest:

1. odpowiednia budowa aparatu artykulacyjnego (rozszczepy, deformacje rozwojowe)

2. właściwe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego

- obszarów korowych kontrolujących funkcje mowy

- dróg nerwowych czuciowych i ruchowych

3. prawidłowy rozwój psychiczny

4. prawidłowy SŁUCH:

• F i z j o l o g i c z n y - zdolność do odbioru i analizy wszystkich zjawisk akustycznych

zaburzenia powodują niedosłuch lub głuchotę

• F o n e m a t y c z n y (fonologiczny) - zdolność do analizy i syntezy dźwięków mowy

umiejętność różnicowania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku.

Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych. Jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy. Zaburzenia słuchu fonemowego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyna wadliwej realizacji fonemów, powodują również trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja, dysgrafia, dysortografia).

Za pomocą słuchu fonematycznego dziecko może wyodrębniać z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski.

Deficyty w zakresie słuchu fonematycznego są jedną z częstszych przyczyn zaburzeń mowy

Jeśli dziecko nie identyfikuje głoski i nie odróżnia jej od innych, może mieć trudności w opanowaniu danej artykulacji (wzorce kinestetyczno-ruchowe wytwarzają się pod kontrolą słuchu fonematycznego - ich brak powoduje zastępowanie pewnych głosek innymi lub mylenie ich).

ZABURZENIA MOWY:

Około 30 % dzieci wykazuje nieprawidłowości rozwoju mowy

Zaburzenie ekspresji mowy

Zdolności dziecka do posługiwania się mową ekspresyjną są znacznie poniżej poziomu typowego dla wieku umysłowego dziecka . Rozumienie mowy pozostaje w granicach normy. Nieprawidłowości w artykulacji mogą występować lub nie

Wskazówki diagnostyczne

Nieobecność słów (w wieku 2 l.) i niezdolność zbudowanie prostej frazy, składającej się z 2 słów (w wieku 3 l.) - istotna oznaka opóźnienia; liczne, późniejsze trudności

Zab. mowy towarzyszą zaburzenia lub opóźnienia w wypowiadaniu głosek

Rozpoznanie

gdy stopień opóźnienia rozwoju ekspresji języka nie mieści się w granicach odmienności prawidłowej w stosunku do wieku umysłowego dziecka, a umiejętności rozumienia mowy nie odbiegają od normy

Posługiwanie się znakami pozawerbalnymi (uśmiech, gest),

„wewnętrzny” język przejawiający się w zabawach opartych o wyobraźnię nie powinny być zaburzone, tak jak zdolności społecznego porozumiewania się bez słów

Obejmuje:

Rozwojowa afazja (dysfazja), typ ekspresyjny

Zaburzenia rozumienia mowy

Rozumienie mowy nie osiąga poziomu odpowiedniego dla wieku umysłowego dziecka

Bardzo często ekspresja mowy jest wyraźnie zaburzona

Pospolite nieprawidłowości w wypowiadaniu głosek

Wskazówki diagnostyczne

Niezdolność do reagowania na znane nazwy (12 m.ż), do identyfikowania przynajmniej kilku codziennych przedmiotów(18 m.ż) lub też do wykonania prostego rutynowego plecenia(2 r.ż)

Rozpoznanie

gdy ciężkość opóźnienia w rozumieniu mowy nie mieści się w granicach odmiany prawidłowej dla wieku umysłowego dziecka i kiedy nie są spełnione kryteria diagnostyczne całościowych zab. rozwoju

Często współwystępują zaburzenia zachowania i zaburzenia społeczno- emocjonalne

Dzieci z najcięższymi formami zaburzeń rozumienia mowy mogą być opóźnione w swym społecznym rozwoju, mogą naśladować język, którego nie rozumieją i przejawiać zawężenie zainteresowań

Obejmuje

Wrodzone zab. percepcji słuchowej; rozwojowa afazja, typ recepcyjny; rozwojowa afazja Wernickego; głuchota słów

1). Związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi, np. defekty słuchu: głuchota, niedosłuch, alalia, dyslalia;

2). Związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach), np. dysglosja, jąkanie, mowa bezkrtaniowców, dyzartria;

3). Związane z rozpadem systemu komunikacyjnego, np. afazja.

Afazja pierwotna postępująca - To wybiórcze zaburzenie językowe o zróżnicowanej postaci klinicznej i o zróżnicowanym kilkuletnim okresie powolnego rozwijania się w wypadku zmian degeneracyjnych, zlokalizowanych wokół bruzdy bocznej w lewej półkuli mózgu.

• DYZARTRIA

zaburzenie emisji dźwięków wskutek zaburzeń ruchowych(np. przy mózgowym porażeniu dziecięcym)

W wyniku ich uszkodzenia powstaje tzw. mowa dyzartryczna, która charakteryzuje się tym, że jest powolna, niewyraźna, afoniczna (czyli bezgłośna) z tzw. przydźwiękiem nosowym, które jest spowodowane opadnięciem podniebienia miękkiego i sprawia wrażenie mowy z "kluskami w ustach". Tworzenie samogłosek jest zwykle zachowane, a w zależności od miejsca uszkodzenia, dominują zaburzenia artykulacji:

spółgłosek wargowych (b, p, w, f)

spółgłosek podniebiennych (g, k, h)

spółgłosek zależnych od funkcji języka (d, t, r, s)

• AFONIA - zaburzona emisja głosu wskutek defektów krtani

JĄKANIE (stuttering) - jest zaburzeniem rytmu mowy, w którym wypowiedź jest przerywana zawahaniami, powtórzeniami i przedłużeniami brzmienia słów. Jest następstwem upośledzenia koordynacji mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych wskutek uszkodzenia ośrodków podkorowych mowy w mózgu lub zmian czynnościowych w ośrodkowym układzie nerwowym.

Objawy:

• powtarzanie części/grup słów

• niedokończone frazy/zdania

• zwiększone napięcie w narządach mowy

• pauzy w mówieniu (przerywanie/przedłużanie brzmienia dźwięku)

• współruchy

• reakcje emocjonalne

Ryzyko wystąpienia po raz pierwszy objawów jąkania w różnych okresach życia dziecka (na podstawie danych z 1000 rodzin w mieście Newcastle)

1.3% : 12/900 między 3-4 rokiem życia

0.6% : 5/847 u pięciolatka

0.25% : 2/800 u sześciolatka

0.25% u ośmiolatka

0% po dwunastym roku życia i później

50% ryzyka przypada pomiędzy 3 i 4 rokiem życia dziecka, 75% pomiędzy 3 i 6 rokiem życia

• DYSGLOSJA - zaburzenie mowy wywołane uszkodzeniem narządu mowy (np. podniebienia, warg, języka)

• DYSLALIA - odchylenia od prawidłowych wzorców artykulacyjnych; upośledzenie mowy spowodowane albo przyczynami psychologicznymi (funkcjonalnymi), albo defektami zewnętrznych narządów mowy. Gdy powodem jest uszkodzenie mózgu, lepiej stosować termin afazja.

Nie jest jednostką chorobową, ale objawem, który może być wywołany bardzo różnymi przyczynami.zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, bądź kilku dźwięków. Jest to zaburzenie dźwiękowej strony języka, wyrażające się w formie zniekształcenia głosek.

• OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY

specyficzne upośledzenie rozwoju języka; termin stosowany jest najczęściej w wypadku, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznanym za właściwy, tj. wystąpił później niż u rówieśników. Niejednoznaczne jest więc rozdzielenie podobnych od strony objawów, natomiast zupełnie różnych, gdy chodzi o przyczyny zjawisk, z których jedne są jedynie symptomem dysharmonii rozwojowej, a drugie - symptomem patologii.

Jest to specyficzny rozwojowy deficyt w zakresie ekspresji i/lub recepcji mowy, wobec braku innych zaburzeń, takich jak: ubytek słuchu, deformacja obwodowego aparatu artykulacyjnego, nieprawidłowości rozwoju umysłowego, uszkodzenie mózgu, zaburzenia psychiczne.

Zaburzenie:

1) tempa i/albo naturalnej kolejności etapów rozwoju (upośledzenie, zahamowanie, regres),

(2) interakcji społecznych, w tym: nawiązywania kontaktów rówieśniczych, spontanicznego dążenia do dzielenia z innymi przeżyć, wykorzystywania sygnałów niewerbalnych,

3) mowy, języka, zdolności poznawczych,

4) wzorów zachowań ruchowych (ograniczenie, powtarzanie, stereotypie).  

• ALALIA

utrata zdolności mówienia. Niektórzy autorzy używają tego terminu tylko w odniesieniu do zaburzeń czynnościowych, zachowując termin afazja dla zaburzeń o podłożu organicznym. Inni nadają mu szersze znaczenie włączając różne zespoły pochodzenia psychicznego, anatomicznego i/lub organicznego.

Polega na tym, że uszkodzenie struktur korowych występuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej normalny rozwój. Dziecko w ogóle nie mówi, posługuje się tylko gestami i krzykami, zrozumiałymi tylko dla najbliższego otoczenia Rodzaje alalii:

-         alalia ekspresywna

-         alalia percepcyjna.

• CAŁKOWITA GŁUCHOTA, GŁĘBOKI UBYTEK SŁUCHU

przyczyny głuchoty:

• przyczyny genetyczne (ok. 50% przypadków głuchoty wrodzonej), stopniowy ubytek słuchu po urodzeniu

• infekcje: (np. różyczka matki, świnka) także zapalenie opon mózgowych u dziecka

• urazy glowy

• deformacje rozwojowe (prenatalne)

• przyczyny metaboliczne (zazwyczaj mają one związek z opóźnieniem w rozwoju umysłowym dziecka)

• substancje toksyczne: leki podawane matce w czasie ciąży lub dziecku po urodzeniu np. streptomycyna

• SEPLENIENIE - polega na nieprawidłowej artykulacji głosek detalizowanych, które w zależności od miejsca artykulacji można podzielić na trzy następujące grupy:

1. przedniojęzykowo - zębowe (szereg syczący) s z c dz

2. przedniojęzykowo - dziąsłowe (szereg szumiący) sz ż z dż

3. środkowojęzykowo - palatalne (szereg ciszący) ś ź ć dź

Wadliwa wymowa może polegać na zastępowaniu głosek jednego szeregu innym (np. szereg sz ż cz dż może być zastępowany szeregiem s z c dz lub ś ź ć dź) jak też ich deformacji.

Wymowę polegającą na zastępowaniu jednego szeregu innym nazywamy parasygmatyzmem (np. capka - czapka, salik - szalik).

• nabyta afazja

• defekty obwodowego “aparatu mowy” (np. rozszczepy)

• zaburzenia artykulacyjne

• zaburzenia umysłowe, psychozy

• autyzm wczesnodziecięcy

DYSLEKSJA U DZIECI

• Poziom fonologiczny

• Poziom morfologiczny i syntaktyczny

• Poziom semantyczny

• Poziom dyskursu

Teorie podłoża dysleksji

Hipoteza deficytu fonologicznego (Snowling)

Wielokomórkowa teoria dysleksji (Stein)

Hipoteza deficytu uwagowego (Loruso)

Hipoteza deficytu móżdżkowego (Fawcett)

Obszary w mózgu aktywowane w zadaniach językowych wykazujące różnice strukturalne

pomiędzy osobami z dysleksja, a kontrola

Obszary w mózgu aktywowane podczas wykonywania zadan fonologicznych, zaburzone w dysleksji:

• świadomości fonologicznej

• szybkiego nazywania

• krótkoterminowej pamięci słownej

Objawy dysleksji

Trudnosci w czytaniu w poczatkowym okresie nauki:

• trudnosci w nauczeniu sie odpowiedniosci miedzy głoska a litera

• utrzymujace sie czytanie technika „głoskowania” - po jednej literze, bez syntezy

• przekrecanie wyrazów

Trudnosci w czytaniu w klasach starszych:

• brak płynnosci czytania głosnego

• wolne tempo czytania cichego

• gorsze rozumienie tekstów (bo dekodowane sa z błedami)

• utrudniajace nauke innych przedmiotów (błedne

• odczytywanie polecen do zadan, trudnosci w korzystaniu z podreczników)

Trudnosci w pisaniu na poczatkowym etapie nauki:

• trudnosci w powiazaniu słyszanego dzwieku - głoski z odpowiednim ruchem reki zapisujacym znak graficzny litery

• nieprawidłowa struktura słowa

• trudnosci w opanowaniu zasad pisowni

Trudnosci w pisaniu w starszych klasach:

• dzieci popełniaja błedy ortograficzne mimo znajomosci reguł

(pisza te same wyrazy raz poprawnie raz niepoprawnie)

• przepisywanie tekstu na ogół nie jest dla nich łatwiejsze niż

pisanie ze słuchu albo „z głowy”, przy przepisywaniu gubia się i mylą

• u niektórych dzieci pismo jest nieczytelne

Zaburzenia jezykowe (fonologiczne)

• trudnosci z rozdzieleniem słowa na poszczególne dzwięki

• błedy w różnicowaniu dzwieków mowy (pal/bal, koc/kos)

• trudnosci w percepcji rymów

• trudnosci z przypisaniem odpowiednich dzwieków do znaków graficznych w słowie (trudnosci z czytaniem pseudosłów)

Istnieje zwiazek pomiedzy wczesnymi deficytami fonologicznymi i trudnosciami nabywania umiejetnosci czytania

DYSGRAFIA (AGRAFIA) -

częściowa lub całkowita utrata umiejętności pisania, spowodowana mikrouszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego lub zaburzeniami ośrodkowych funkcji wzrokowych i słuchowych. Występuje w przypadkach uszkodzenia tylnych części drugiego lub trzeciego zakrętu czołowego półkuli lewej lub zakrętu nadbrzeżnego.

Pismo dysgrafika jest nieestetyczne i nieczytelne.

Dysgrafia jest powiązana z afazją motoryczną, czyli utratą zdolności produkowania mowy zrozumiałej dla innych. Może występować jako tzw. dysgrafia głęboka, w której osoba dotknięta tym zaburzeniem ma kłopoty z zapisywaniem słów nieistniejących lub nieznanych, a także może popełniać błędy semantyczne. Specyficzną formą dysgrafii jest dysgrafia leksykalna. Osoba na nią cierpiąca potrafi zapisywać słowa, ale czyni to w sposób zbliżony do zapisu fonetycznego, np. wyraz 'chleb' może zostać zapisany jako 'hlep', co skutkuje popełnianiem wielu błędów ortograficznych.

DIAGNOZA LOGOPEDYCZNA

Jakie funkcje językowe bierzemy pod uwagę przy diagnozie logopedycznej

• mowa spontaniczna

• rozumienie mowy słyszanej

• powtarzanie mowy słyszanej

• zdolność nazywania

• czytanie i pisanie

Spontanicznośc wypowiedzi można oszacowywać na podstawie:

• odpowiadania na tzw. pytania otwarte

• fluencji słownej (zdolności do produkowania ciągów słów bez pauz)

• długości frazy (styl telegraficzny, logorea)

• poprawności artykulacji

• poprawności syntaktycznej (stosowanie właściwych form gramatycznych, końcówek, słów posiłkowych, czasów)

• prozodii mowy (rozkładu akcentu i melodii mowy)

• występowania parafazji (podstawianie niewłaściwych głosek, sylab, słów)

Rozumienie mowy oceniamy na podstawie:

• wskazywanie obiektów na polecenie

• wykonywanie prostych poleceń np. podejdź do… pokaż…., polecenia dwustopniowe…

• udzielanie odpowiedzi na pytania typu tak-nie i na pytania otwarte

• badanie słuchu fonematycznego

• Token Test (dorośli)

Czynniki sprzyjające postępom w restytucji mowy:

młody wiek, płeć żeńska, leworęczność

Czynniki negatywne:

obszerne uszkodzenie tkanki mózgowej, głębokie deficyty rozumienia mowy, apraksja, aktywny proces nowotworowy, niski poziom edukacji, niski IQ, brak wsparcia ze strony rodziny, depresja, inne deficyty np. uwagi, pamięci

TEST FLUENCJI SŁOWNEJ - oceniający procesy językowe i pamięć semantyczną przykład: badani fluencję słowną zgodną z kryterium fonetycznym i semantycznym;

fonetyczne: wymienienie w ciągu minuty słów rozpoczynających się na ustaloną literę Za wynik przyjmuje się liczbę wypowiedzianych słów, powtórzeń oraz wtrąceń;

semantyczne: podanie jak najwięcej nazw zwierząt zaczynających się na dowolną literę.

TEST SŁUCHU FONEMATYCZNEGO

Celem badania jest określenie umiejętności różnicowania i identyfikacji głosek oraz dokonywania ich analizy i syntezy. Do badania słuchu fonematycznego stworzono wiele prób i testów. Badają, one słuch w trzech wymiarach, stąd obejmują:

• różnicowanie słuchowe głosek o zbliżonych cechach artykulacyjnych I akustycznych: w izolacji, sylabach, wyrazach (paronimy)

• analizę słuchową słów,

• syntezę słuchową słów.

Badając dzieci z wadami wymowy - bez względu na typ zaburzenia mowy należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko potrafi odróżnić głoskę zastępowaną od głoski ją zastępującej (np. czy słyszy różnicę pomiędzy głoskami „r” -„l” w sytuacji, gdy zamiast „r” mówi „l”. W tym badaniu nie należy oczekiwać, aby dziecko umiało powtórzyć podany wzorzec, tylko, by zasygnalizowało fakt występowania różnic pomiędzy dźwiękami mowy.
Do badania słuchu fonematycznego, fonemowego, fonetycznego, analizy i syntezy słuchowej, spostrzegawczości słuchowej służą próby i testy różnych autorów, m.in.:

I. Styczek (1982), B. Roclawskiego (1994), Muszyńskiej i A. Żarczyńskiej (1976), M. Bogdanowicz i E. Haponiuk Chiński język, oraz Skala pomiaru percepcji słuchowej słów (Kostrzewski 1981).

STYL TELEGRAFICZNY - sposób wypowiadania się krótkimi zdaniami; skrótowy sposób wypowiedzi; afazja Brocka

SAŁATKA SŁOWNA - nieprawidłowe formy gramatyczne oraz brak powiązań znaczeniowych między wyrazami.

LOGOREA - wzmożony napęd werbalny; patologiczne szybkie i bezładne wypowiadanie się; słowotok; osoba chora mówi bardzo dużo, jednak to, co mówi, jest trudne do zrozumienia, bowiem słowa są używane niezgodnie ze swoim znaczeniem.; afazja Wernickiego

PARAFAZJE - zaburzenie mowy, w którym chory używa słów o podobnym brzmieniu zamiast właściwych; afazja Wernickiego

NEOLOGIZMY - to, mówiąc najkrócej, nowe elementy słowne pojawiające się w języku; afazja Wernickiego

PROZODIA - Brzmieniowe właściwości mowy nakładające się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i iloczas

ROTACYZM - jest to zjawisko fonetyczne polegające na przejściu określonej głoski w określonej pozycji w głoskę r. Miało ono miejsce w historii wielu języków.

Czy prawa półkula mózgu jest zaangażowana w komunikację językową?

TAK! Wznawianie (restytucja) funkcji językowych po uszkodzeniach lewej półkuli może bazować na zachowanych strukturach półkuli prawej

Prawa półkula kształtuje również złożone wypowiedzi słowne

• Abstrakcyjność

• Rozumienie przysłów „nie od razu Kraków zbudowano……” wiele lat? „los się do mnie uśmiecha” - starzenie

• Rozumienie przenośni („głupi jak but”)

• Humor

• Pointa wypowiedzi, dowcipu

• Dyskurs

5

---