Demografia - zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Nazwa pochodzi od greckich słów demos - lud i grapheia - opis. Opisuje ludność w warunkach przestrzennych, demograficznych, stosuje do tego dane statystyczne. Zajmuje się prognozowaniem, przewidywaniem.

Podstawową jednostką badanych zbiorowości w demografii jest pojedynczy człowiek, rodzina lub gospodarstwo domowe. Badania demograficzne dot. zbiorowości ludzkich, które stanowią zbiorowość wyodrębnioną pod kątem potrzeb konkretnej analizy demograficznej.

Próby formułowania teorii ludnościowych.

Świadczą one o tym, jak dalece owe koncepcje były i są związane z konkretnym stopniem rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru i na ogół z okresem, w którym żyli autorzy.

Konfucjusz - i jego uczniowie zajmowali się koncepcją „optimum” ludności. Ludność powinna być tak rozmieszczana aby nie brakowało pożywienia i powietrza. Postulował przenoszenie ludności z obszarów przeludnionychna niedoludnione.

Platon - zaplanował państwo idealne. Precyzyjnie zaplanował politykę ludnościową, zalecał kontrolę urodzeńw wielodzietnych rodzinach i kolonizację innych obszarów.

Arystoteles - twierdził, że państwo powinno być tak ludne, aby możliwe było swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym. W nadmiarze ludności widział biedę i społeczne niedomagania.

Impreium rzymskie - preferowało działania pronatalistyczne, widząc w dużej liczbie ludności siłę militarną. Robili spisy ludności.

Szesnaste i siedemnaste stulecie - to odkrycia naukowe, kolonizacja nowych terytoriów, wzrost handlu, tworzenie podstaw kapitalistycznego uprzemysłowienia krajów.

Ojcem demografii jest J. Graunt - prowadził baddania ludnościowe, jako pierwszy ustalił wiele prawdiłowości demograficznych, które pozowliły mu zbudować tablice wymieralności (dziś tablice trwania życia).

Marks - postawił tezę, że nie ma naturalnegoi uniwersalnego prawa rozwoju ludności oraz teze stwierdzającą społeczno-ekonomiczne uwarunkowanie rozwoju ludności wynikające z określonego stadium danego społeczeństwa.

Engels - przewidywał ,że w warunkach planowej gospodarki socjalistycznej będzie można oddziaływać na reprdukcję ludności tak, aby zachodziła zgodność rozwoju ludności z produkcją. Zakładał, że będzie trzeba wprowadzić świadome regulowanie wielkości rodziny.

Wewnętrzny podział demografii:

• demografia ogólna (rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru, opis struktur, procesów demograficznych),

• demografia matematyczna (nauka o metodach pomiaru za pomocą wyspecjalizowanego aparatu matematyczno-statystycznego),

• demografia opisowa (naukowy opis struktur i procesów demograficznych),

• demografia historyczna (opracowywanie metod pomiaru, opisu, procesów w minionychokresach),

• demografia społeczna (analiza przyczyn, konsekwencji danych procesów demograficznych),

• demografia ekonomiczna (ekonomiczne warunki wpływające na procesy...).

Powszechny spis ludności

Jest to pełne badanie statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę ludności wg określonych cech, w określonym momencie, na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskiwania informacji o wszystkich jednostakch podlegających badaniu.

Wiek XX - to siedem spisów:

• 1921 r., 1931 r., 1950 r., 1960 r., 1970 r., 1978 r., 1988 r.

Cele spisu powszechnego:

• dostarcza informacji o strukturze ludności gospodarstw domowych i rodzin,

• informacje o mieszkaniach, warunkach mieszkaniowych,

• przedstawia zmiany zachodzące w czasie od poprzedniego spisu w podstawowych strukturach społeczno-demograficznych, a także gospodarstw domowych, rodzin i zmiany w standardzie zasobów mieszkaniowych,

• dostarcza danych, które byłyby niezbędne do międzynarodowych porównań.

Obejmował tematy:

• rozmieszczenie ludności wg miejsca zamieszkania, przebywania,

• migracje wewnętrzne i zewnętrzne ludności,

• demograficzna charakterystyka osób (płeć, wiek, faktyczny stan cywilny),

• charakterystyka gospodarstw domowych i rodzin (pozycja w rodzinie),

• charakterystyka społeczna danych osób (poziom wykształcenia, uczęszczanie do szkoły),

• kwestie narodowościowe (kraj urodzeia, obywatelstwo, identyfikacja narodowościowa),

• język używany w domu,

• niepełnosprawność (prawna, biologiczna),

• aktywność ekonomiczna,

• źródła utrzymania,

• samodzielność zamieszkania,

• charakterystyka budynków

• ludność zamieszkująca na stałe, faktycznie zamieszkała, rezydująca, zasiedziała, mobilna,

• wiek

• stan cywilny.

Zgony, Małżeństwa, Migracje (ruchy wędrówkowe)

Zgony w demografii

Zgon - jest to trwałe i nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych dożycia, konsekwencją czego jest ustalenie czynności całego ustroju. W Polsce przepisy zabraniają chować zmarłych bez sporządzenia aktu zgonu w urzędzie stanu cywilnego (ale tak do końca nie jest - osoby zaginione)

Umieralność jest miarą kondycji zdrowotnej społeczeństwa.

Surowy współczynnik zgonów

Z - ogólna liczba zgonów w okresie sprawozdawczym,

L - liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w okresie badanym,

C - constans (1000, 10 000 lub 100 000).

Teoria przejścia demograficznego

Trwała zmiana natężenia zgonów i urodzin wyrażająca się przejściem od wartości wysokich współczynników do wartości niskich.

Teoria ta powstała w latach 50 - tych.

Jest biologiczna- populacja zachowuje się tak, że jeżeli liczba zgonów jest duża, to urodzenia też są duże i gdy spada jedno to drugie również.

Zmieniają się modele życia, kultura jest takim modyfikatorem.

W Polsce przejście demograficzne zaczęło się pod koniec XIX wieku w Wielkopolsce. W krajach Zachodnich było to wcześniej i wcześniej się skończyło. Teraz obecnie jesteśmy w drugim przejściu demograficznym.

Teoria Płodności (Davis - Blake)

Szereguje zmienne wpływające na wzrost płodności. Odnosi się do 3 faz biologicznego procesu reprodukcji:

1 - stosunek płciowy

2 - poczęcie

3 - poród.

1. Stosunek płciowy - czynniki wpływające na stosunki płciowe:

• wpływ na formowanie i rozwiązywanie związków w czasie trwania zw. rozrodczego,

• wiek poczęcia,

• wiek inicjacji,

• celibat,

• proporcje między liczbą kobiet, które nie weszły w związek, a tym co są,

• długość okresu rozrodczego po ustaniu związku, bądź pomiędzy związkami,

• zerwanie związku przez separację, rozwód, rozłąkę, śmierć współmałżonka.

• Wpływ na stosunek płciowy w ramach związku:

• dobrowolna wstrzemięźliwość,

• niezamierzona abstynencja,

• częstotliwość stosunków płciowych z wyłączeniem okresu abstynencji.

2. Poczęcie

Czynniki wpływające na zmianę poczęcia:

• zdolność rozrodcza lub bezpłodność,

• stosowanie lub nie środków antykoncepcyjnych,

• zdolność rozrodcza lub bezpłciowość wynikająca z przyczyn zamierzonych (sterylizacja, leczenie medyczne)

3. Poród

Czynniki wpływające na poród:

• umieralność płodowa wynikająca z przyczyn niezamierzonych,

• umieralność płodowa wynikająca z przyczyn zamierzonych

Migracje (ruchy naturalne)

Na ruch naturalny składają się :

• zawieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich,

• urodzenia,

• zgony

Natężenie poszczególnych elementów ruchu naturalnego jest bardzo zróżnicowane terytorialnie. Zależy ono przede wszystkim od rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu, klimatu, rozwoju kulturalnego, zwyczajów i wierzeń religijnych.

Istotne jest zróżnicowanie w demografii ekonomiczne kategorie wieku:

• przedprodukcyjna,

• produkcyjna,

• poprodukcyjna.

Przyrost naturalny:

U - urodzenia w badany okresie

Z - zgony w badanym okresie

L- średnia ludności w tym okresie

C- stała (1000, 10 000 lub 100 000)

Współczynnik przyrostu naturalnego daje nam obraz tempa wzrostu liczby ludności badanej populacji.

Przyrost naturalny - to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium (różnica odnosząca się do całej populacji). Na wsi natężenie zgonów jest wyższe (ograniczona opieka zdrowotna, inny styl życia).

Pojęcia związane ze spisem powszechnym

Ludność stała - osoby stale zamieszkujące i z reguły zameldowane

Ludność faktyczna - osoby obecne w momencie spisu lub nieobecne nie dłużej niż 2 m-ce (powyżej 2-cy - wojsko, szpital...)

Ludność rezydująca - osoby czasowo zamieszkujące przez okres co najmniej 12 m-cy.

Ludność zasiedziała - osoby mieszkające od urodzenia i nigdy nie opuszczające miejscowości na okres dłuższy niż 12 m-cy.

Ludność mobilna - osoby przemieszczające się

Wiek - ekonomiczne kategorie wieku:

• wiek przedprodukcyjny - do 17 lat(mężczyżni)

• wiek produkcyjny - m. - 18 - 64, k. - 18 - 59

• wiek poprodukcyjny - m. po 65, k. - po 60

Stan cywilny - dot. każdej osoby po 15 r.ż.

• kawaler - panna

• żonaty - zamężna

• wdowiec - wdowa

• rozwiedziony - rozwiedziona

• separowany - separowana.

Wykształcenia:

Wyższe:

• ze stopniem naukowym co najmniej doktora

• z tytułem mgr (+ksiądz, +lekarz)

• z tytułem inż., licencjata.

Policealne:

• maturalne,

• niematuralne

Średnie

• ogólnokształcące z maturą

• zawodowe z maturą

• ogólnokształcące bez matury,

• zawodowe bez matury.

Zasadnicze zawodowe - szkoły zawodowe, kursy zawodowe.

Podstawowe:

• ukończone

• nieukończone (bez wykształcenia).

Niepełnosprawność:

• Prawna - osoby posiadające zaświadczenie o niepełnosprawności

• Biologiczna.

Aktywność ekonomiczna:

• Ludność aktywna zawodowo - ludzie pracujący (w ciągu ostatniego tygodnia wykonywały zajęcia przynoszące dochód, do tej grupy zalicza się również studentów).

- Rodzaje zatrudnienia: pracownik najemny (też umowa o dzieło, zlecenie)

- Pracodawca (osoba prowadząca własną działalność gosp. i zatrudniająca co najmniej 1 osobę)

Pracujący na własny rachunek (własna działalność gosp., ale nie zatrudnia pracowników, również agenci)

Pomagający członek rodziny

Bezrobotni (osoby, które w okresie tygodnie poprzedzającego badanie nie wykonywały pracy, aktywnie poszukujący pracy, deklarujący gotowość do jej podjęcia w ciągu dwóch najbliższych tygodni).

• Ludność bierna zawodowo - osoby, które nigdy nie pracowały, nie szukają pracy, poszukiwali ale twierdzą, że w ciągu 2 najbliższych tygodni nie byliby zdolni podjąć pracy.

• Rolnicy - osoby wykonujące wszystkie czynności związane z produkcją rolną oraz inne prace związane z rolnictwem np. zakup nawozów. Nie są rolnikami osoby zajmujące się domem. Nie zalicza się do tej grupy również łowiectwa, leśnictwa, hodowli ryb itp.

Źródła utrzymania ludności:

Główne - to największe w skali roku źródło utrzymania

Dodatkowe:

• dochody z pracy osobiście wykonywanej (+ pomagający członkowie rodziny),

• nie zarobkowe źródło utrzymania (spadek, renta, alimenty),

• dochody z własności,

• dochody z najmu,

• pozostawanie na czyimś utrzymaniu.

Gospodarstwo domowe - głową gosp. domowego jest osoba która w przeważającej części dostarcza dochodów w rodzinie.

Typy gospodarstw domowych:

• rodzinne (jednorodzinne, dwurodzinne, wielorodzinne),

• nierodzinne (jednoosobowe, dwuosobowe, wieloosobowe)

Kategorie wiekowe gosp. domowych

• osoby młode (do 29 lat),

• osoby w średnim wieku ( 30 - 59 lat)

• osoby starsze (od 60 lat_

Typy rodzin:

• biologiczna (mąż, żona, ojciec, matka, dzieci)

• kochabitanci (konkubina, konkubent ale też wspólnie zamieszkujące ....)

• małżeństwo bez dzieci

• małżeństwo z dziećmi,

• partnerzy z dziećmi

• partnerzy bez dzieci,

• pełna

• niepełna

• rozszerzona (wspólne mieszkanie z rodzicami, dziadkami i innymi krewnymi).

Struktura populacji - to pewien układ elementów i relacji między nimi. Konstruuje się ją w oparciu o rozmaite cechy. Może to być układ wg wieku, płci, wykształcenia itp.

Podstawowa analiza struktury populacji

Piramida wieku - stworzona przez Szweda Sundbarg'a, który wyodrębnił 3 idealne typy struktur:

Struktura progresywna (rozwojowa) - charakteryzuje się wysoką umieralnością w starszych rocznikach i wysoką liczbą urodzeń.

Struktura zastojowa - liczba urodzeń = liczbie zgonów jest to prosta zastępowalność pokoleń (żeby można było mówić o tym zjawisku w Polsce musiałoby przypadać 2,1 dziecka na kobietę).

Struktura regresywna - więcej ludzi umiera niż się rodzi (obecnie w Polsce)

Długość trwania życia zależy od:

• czynników środowiskowych

• czynników biologicznych

• czynników kulturowych.

Współczynnik feminizacji - to stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn * określona stała (C- constans)

Współczynnik maskulinizacji - to stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet.

Procesy migracyjne (tzw. ruchliwość przestrzenna)

Ruchy naturalne - składają się na nie urodzenia, zgony, małżeństwa i rozwody. Te fakty demograficzne pociągają za sobą zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności wg płci, wieku i stanu cywilnego. Istnieje zależność między natężeniem poszczególnych elementów ruchu naturalnego a strukturą ludności wg płci i wieku, i odwrotnie.

Przyjmuje się różne kryteria ustalenia faktu żywego urodzenia:

• Noworodek żywo urodzony - jest to taki noworodek, który jest wydobyty z ciała kobiety po upływie 28 tygodni, który bezpośrednio po wydobyciu działa niezależnie od ciała matki, wykazuje przynajmniej jedną z oznak życia (tętno, bicie serca), ważący co najmniej 601 gram i który przeżył 24 godziny.

• Noworodek martwo urodzony - noworodek, którego zgon nastąpił przed wydaleniem z ciała matki (w Łonie), waga co najmniej 1001 gram, nie dawał oznak życia. Urodzenia martwe nie są brane do statystyki urodzeń.

• Noworodek niezdolny do życia z oznakami życia - urodził się wykazując przynajmniej jedną z oznak życia, ważył mniej niż 1001 g, ale urodził się wykazując przynajmniej jedną z oznak życia. Nie przeżył więcej niż 24 godziny.

• Noworodek niezdolny do życia bez oznak do życia - zgon nastąpi przed całkowitym wydobyciem z ciała matki, waga 601-1001 g. Jeśli waży nie więcej niż 600 g, nie wpisuje się go do rejestru urodzeń.

Poród - to całkowite wydalenie z ustroju matki produktu po ciąży trwającej 28 tygodnie. Dzielą się na wielorakie i pojedyncze.

Poronienie - wcześniejsze wydalenie płodu (niż 28 tygodni). Dzieli się na

• samoistne

• sztuczne.

Podstawą analizy natężenia urodzeń są z reguły współczynniki rodności i płodności. (Rodność - natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie)

Współczynnik urodzeń (rodności)

U - liczba urodzeń w okresie

L - liczba ludności wg stanu w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludność w okresie

C - constans

Współczynnik płodności jest jednym z elementów określających współczynnik przyrostu naturalnego ludności. Jest powszechnie stosowaną miarą rodności.

Współczynnik płodności:

U - liczba urodzeń żywych w okresie,

K_15-49 - stan liczebny kobiet w wieku 15-49 lat w połowie badanego okresu lub średnia liczba kobiet w wieku 15-49 lat w okresie,

C - constans (100 lub 1000).

Współczynni płodności obliczony wg w/wym. wzoru wyraża średnią liczbę dzieci urodzonych w ciągu badanego okresu przypadającą na 1000 kobiet (lub 100) w wieku rozrodczym ( wmianowniku współczynnika znajduje się liczba wszystkich kobiet będących w wieku rozrodczym).

Obliczanie ilości ludności:

p- początek roku

k- koniec roku

Migracje i emigracje

Migracje ludności (wędrówki) - określa się zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca pobytu.

W badaniach ruchów wędrówkowych ludności bierze się pod uwagę:

• obszar (określany granicami jednostek administracyjnych),

• czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu,

• cel zmiany miejsca zamieszkania (miejsca pobytu).

Na ruch zewnętrzny składa się:

• imigracja - zbiorowość osób przybywających z zagranicy na stałe (imigranci)

• emigracja - zbiorowość osób wyjeżdżających za granicę na stałe (emigranci), emigrantów powracających do kraju ojczystego nazywa się reemigrantami.

Kryteriami, na podstawie których kwalifikuje się zewnętrzne ruchy wędrówkowe, są: przekroczenia granicy państwowej oraz cel zmiany miejsca pobytu.

Ruch wędrówkowy wewnętrzny.

Określenie zbiorowości osób przemieszczających się z jednego obszaru na inny w granicach kraju to napływ i odpływ wędrówkowy.

Najważniejsze rodzaje wędrówek wewnętrznych to:

• wędrówki ze wsi do miast (zmiana źródeł utrzymania i związana z tym zmiana miejsca zamieszkania) oraz z miast na wieś,

• przenoszenie się ludności do miejsca, w których występuje duży popyt na siłę roboczą, lub opuszczanie obszarów o nadwyżce siły roboczej.

Ruch wewnętrzny dzieli się na:

• ruch wewnątrzwojewódzki,

• międzywojewódzki.

Jednym ze źródeł danych o ruchu wędrówkowym ludności są:

• spisy powszechne zawierające pytania na temat miejsca urodzenia lub poprzedniego zamieszkania....

• bieżąca rejestracja graniczna (paszportowa)

• bieżąca rejestracja meldunkowa.

Dane o wędrówkach uzyskiwane na podstawie spisu i ewidencji bieżącej są opracowywane wg podstawowych cech:

• demograficznych,

• geograficznych

• ekonomicznych.

Podstawowym kryterium pozwalającym na wyodrębnienie ruchów migracyjnych, kształtujących zarówno strukturę ludności wg płci i wieku, jak i ruch naturalny, jest długość czasu pobytu. Przedmiotem analiz demograficznych są: pobyt czasowy i pobyt stały. Demografia nie zajmuje się natomiast ruchami o charakterze turystycznym.

Ruchy wahadłowe (specjalna kategoria ruchu ludności) - powtarzające się okresowo (codziennie) przejazdy między miejscem zamieszkania i miejscem pracy lub nauki. Ruchy wahadłowe nie wywołują zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności, nie są więc uwzględniane przy analizie ruchu wędrówkowego.

Rozmiary migracji określa przede wszystkim bezwzględna liczba wędrujących. Przy migracjach zewnętrznych będzie to liczba emigrantów. Duże znaczenie ma saldo migracji stanowiące różnicę między liczbą osób, które przybyły do kraju na stałe, a liczbą osób, które wyjechały na stałe. Podobnie analiza ruchu wewnętrznego obejmować musi nie tylko wielkości napływu i odpływu, ale również saldo migracji (które może być często wielokrotnie mniejsze niż wielkość napływu czy odpływu).

Podstawowe mierniki natężenia ruchu wędrówkowego są:

Współczynnik napływu wędrówkowego:

Współczynnik odpływu wędrówkowego:

gdzie:

L_n - liczba osób, które przybyły na stałe,

L_o - liczba osób, które wyjechały na stałe,

L - liczba ludności lub średnia liczba ludności jednostki administracyjnej, na której

obszar napływa lub z obszaru której odpływała ludność,

C - constans (1000).

Współczynnik przyrostu wędrówkowego W_pw:

Współczynnik efektywności migracyjnej mówi nam jak zmienia się populacja:

Im wartość tego wskaźnika jest bliższa 0 tym ruchy migracyjne są mniej efektywne, ponieważ przy dużym “obrocie” saldo jet relatywni małe.

Współczynnik dynamiki demograficznej wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym roku do liczby zgonów w tymże roku:

U - liczba urodzeń

Z - liczba zgonów

C - constans (na ogół 1,0, niekiedy 100 lub 1000).

Współczynnik dynamiki demograficznej jest niezależny od bezwzględnej wartości (poziomów) składników przyrostu naturalnego, zależy natomiast od ich wzajemnych proporcji. I może przyjmować wartość:

0<W_D<1 - liczba ludności badanej populacji maleje,

W_D = 1 - liczba ludności badanej populacji nie ulega zmianie,

W_D > 1 mamy doczynienia z rozszerzoną reprodukcją ludności.

Współczynnik reprodukcji brutto jest iloczynem współczynnika dzietności i współczynnika wyrażającego częstość rodzenia dziewcząt.

- udział liczby dziwecząt w ogólnej rocznej liczbie urodzeń (chłopców i dziewcząt)

W_dz - współczynnik dzietności

Współczynnik reprodukcji netto - wyraża stosunek liczebności dwóch kolejnych pokoleń przy określonej, niezmiennej umieralności i płodności.

- stosunek liczby urodzeń dziewcząt do ogólnej rocznej liczby urodzeń chłopców i dziewcząt (częstość urodzeń dziewcząt)

W_p - cząstkowe wpółczynniki płodności

L_x i l_o - liczba kobiet w przyszłości wzięta z tablic długości trwania życia i liczba ogólna kobiet w danym roku.

Współczynniki reprodukcji netto informują, w jakim stopniu obecna generacja matek zostanie w przyszłości zastąpiona przez nową generację matek w warunkach niezmienionej płodności i umieralności. Na uwagę załuguje fakt zróżnicowania wielkości współczynników reprodukcji w mieście i na wsi. W miastach wartość obu maleje bardzo szybko, na wsi znacznie wolniej.

1

---