Oświecenie - światopogląd, filozofia.
Epoka oświecenia nie była jednorodna pod względem filozoficznym czy światopoglądowym.
Mogło to wynikać z faktu, iż twórcami tej epoki byli zarówno arystokraci, szlachta i emancypujący (rozwijający) się mieszczanie. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze postawy i idee znamienne dla oświecenia:
K r y t y c y z m:
Postawa odnosząca się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki;
R a c j o n a l i z m:
Kierunek filozoficzny przyznający rozumowi ludzkiemu główną rolę w procesie poznania, negujący rolę w procesie doświadczenia, intuicji, poznania mistycznego, objawienia.
Jego prekursorem był Kartezjusz autor słynnego stwierdzenia: Cogito ergo sum. Stał się on głównym nurtem myślowym w XVIII w.
D e i z m:
Pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, iż Bóg stworzywszy wszechświat nie ingeruje odtąd w losy świata i rozwój przyrody i życie ludzkie.
Jest to kierunek racjonalistyczny, odwołujący się do rozumu i odrzucający w Opatrzność Boską, cuda i objawienie.
Prowadzi do negowania roli Kościoła jako pośrednika między Bogiem i ludźmi. Głosi prymat moralności nad religią i uniezależnieniem nauki od dogmatów wiary.
A t e i z m:
Pogląd filozoficzny odrzucający wiarę w istnienie Boga i wszelkich sił nadprzyrodzonych, niematerialnych - przeciwieństwo Teizmu.
E m p i r y z m:
Pogląd filozoficzny gdzie znalazł uzasadnienie oświeceniowy krytycyzm.
Jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon.
Kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego się nie da potwierdzić w praktyce.
Owocem dwóch sprzecznych kierunków filoz.: racjonalizmu i empiryzmu, był optymizm poznawczy, wiara w możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem. W związku z tym powszechnie akcentowano potrzebę oświecenia ludzi, nakładając na literaturę funkcje u t y l i t a r n e (użytkowe) i przypisywano ogromną rolę edukacji i wychowaniu (encyklopedia).
S e n s u a l i z m:
Pogląd filozoficzny według którego źródłem wiedzy są wyrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości.
Jeden z jego twórców, angielski filozof John Lock wprowadził pojęcie tabula rasa (czysta karta), określając w ten sposób umysł dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei i zasad, kształtowany dopiero przez doświadczenie i edukację.
N a t u r a:
Pojęcie natury sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, „naturalnych” cech człowieka i świata.
Wg. Rousseau cechy te bywają zniekształcone w rozwoju cywilzacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne z naturą, czyli podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki jest harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, a osiągane przez pracę, która prowadzi do postępu.
Rokoko, klasycyzm, sentymentalizm - prądy artystyczne epoki.
R o k o k o:
Styl w sztuce i literaturze europejskiej rozwijający się od ok. 1720 do 1770-80 r. Uważany jest za ostatnią fazę baroku i zapowiedź oświecenia. Jego zaczątkiem był styl regencji, gł. W meblarstwie i dekoracji wnętrz, związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego (1715-27).
Okres rozkwitu rokoko przypadał na lata panowania Ludwika XV. Od imienia tego króla nazwę wziął styl, który rozwinął się w tym czasie. Cechowało go dążenie do komfortu i intymności wnętrza mieszkalnego, bogactwa ornamentyki, lekkość i fantazja formy. Nastąpił w tym okresie rozkwit rzemiosła artystycznego.
Rokoko wiązało się z kulturą dworską, a sztuka i literatura traktowane były jako zabawa i gra towarzyska. Stosowano krzywą linie i asymetrię w malarstwie. W literaturze cechował go lekki ton, swobodne traktowanie erotyki i spraw obyczajowych, wyrafinowanie, sensualizm, gry słów, intelektualnego popisu. Sprzeciwiając się z klasycyzmem łączyło rokoko sięganie do mitologii z sentymentalizmem (nastrojowością) oraz chętne przybieranie kostiumu pasterskiego. Rozwijał drobne formy wierszowane: epigramat, anakreontyk.
K l a s y c y z m:
Kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, ukształtowany pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej. Panował od XVII do połowy XIX w. Podłoże filozoficzne prądu stanowiło zaufanie di rozumu, łączenie piękna z prawdą, wiarę w ład harmonię świata, w istnienie ponadczasowej i niezmiennej istoty zjawisk, w tym także natury ludzkiej. Klasycyzm pragnął poddać sztukę określonym normom, przeznaczał ją dla publiczności dworskiej.
W połowie XVIII w. Pojawił się nowy kierunek zwany n e o k l a s y c y z m e m, silnie związany z ideologią oświecenia. We Francji kolejnymi jego formami były:
styl Ludwika XVI - pojawił się głównie w architekturze, dekoracji wnętrz i rzemiośle artystycznym. Cechowała go prostota, symetria kompozycji, harmonia form i ornamentyka oparta na wzorach antycznych.
Dyrektoriat - kontynuacja stylu L.XVI. Charakterystyczne dla niego są ciężkie meble o klasycznej ornamentyce oraz ubiory wzorowane na strojach greckich i rzymskich.
Empire - związany z panowaniem Napoleona I. Cechowała go monumentalna architektura o surowych prostych formach, ścisła symetria kompozycji, obfitość elementów dekoracyjnych (symbole władzy), ornamentyka z motywami grecko-rzymsko-egipskimi, moda oparta na wzorach antycznych.
W Polsce odrębną odmianą klasycyzmu był tzw. Styl Stanisława Augusta, związany z osobistym mecenatem króla. Odwoływał się on do zasad wiecznego klasycyzmu francuskiego z XVII-XVIII w.
Klasycyzm w literaturze rozwinął się głównie we Francji. Cechowało go ścisłe przestrzeganie norm „dobrego smaku”, jasności i umiaru oraz dydaktyzm i podniosłość stylu. Uprzywilejowanymi gatunkami były: tragedia, oda, bajka, satyra, poemat epicki i opisowy. W Polsce przedstawicielami byli: I. Krasicki, J.U. Niemcewicz, S. Trembecki.
Cechami klasycyzmu w muzyce było ugruntowanie i rozkwit homofonii i muzyki instrumentalnej z rozgraniczeniem na formy symfoniczne , kameralne i solowe. Głównymi przedstawicielami byli: J. Haydn, W.A. Mozart, L.v. Beethoven.
S e n t y m e n t a l i z m:
Kierunek literacki i umysłowy z drugiej połowy XVIII w., będący wyrazem emancypancji mieszczaństwa. W opozycji do zasad racjonalizmu i klasycyzmu głosił prymat uczuć nad rozumem.
W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia tkliwość). Odwoływał się do przeżyć wewnętrznych jako właściwej dziedziny literatury. Prawda uczuć jednostki, jej naturalne doznania i związki międzyludzkie, natura jako tło sytuacji ludzkich przeciwstawione zostają światu cywilizacji, jako światu obłudy, pozorów i osamotnienia. Rozwinął się głównie w powieści i dramacie a w Polsce również w sielance, elegii, pieśni lirycznej. Wprowadzał do poezji język mówiony, sięgał po formy poezji ludowej. Sentymentalizm stanowił jedno z ogniw prowadzących do romantyzmu.
Wywarł wpływ na sztukę XVII wieczną, szczególnie w malarstwie „ogród sentymentalny” - typ krajobrazowego ogrodu, odznaczającego się małą skalą, stylizowaną i bogatą dekoracją architektoniczno-rzeźbiarską:
Grecja i Rzym - świątynie;
Chiny - mosty i pagody;
Arabia - altanki;
. Filozofowie doby oświecenia wobec kwestii poznania, Boga, człowieka, moralności, cywilizacji, tolerancji, władzy. Wkład Woltera, Ch. L. de Montesquieu, J. Locke'a, D. Diderota, J. J. Rousseau w rozwój kultury. Encyklopedyści. Pojęcia: deizm, ateizm, racjonalizm, materializm, empiryzm, sensualizm, libertynizm, wolterianizm. Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda” Woltera. Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza). Wolter wobec cywilizacji. Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa. Wymowa zakończenia utworu.
Encyklopedyści.
Encyklopedyści to grupa francuskich filozofów, naukowców i literatów, którzy współpracowali przy tworzeniu „Wielkiej encyklopedii francuskiej”, z którą był związany szeroki ruch umysłowy XVIII - wiecznej Francji. Sformułowali ideologię, która stała się wyrazem światopoglądu oświecenia przez połączenie idei sensualizmu i racjonalizmu, deizmu, antropocentryzmu oraz utylitaryzmu. W ich programie dominowała krytyka chrześcijaństwa i postulat laicyzacji kultury. Przeciwstawiali się autorytetowi Kościoła i przygotowywali grunt intelektualny rewolucji francuskiej 1789 r. Do głównych encyklopedystów oprócz D. Diderota i J. d'Alemberta, należeli: Wolter, Montesquieu, J. J. Rousseau, G. L. Buffon.
Pojęcia:
deizm - pogląd uznający istnienie Boga, jego nakazów oraz stworzenie przez niego świata, ale nie ingerencji Boga w sprawy ludzkie
ateizm - (a - nie, theos - bóg) odrzucenie religii, Boga i zasad wiary na korzyść materii
racjonalizm - (ratio - rozum) wiara w potęgę ludzkiego rozumu, jako tej siły, która jest najważniejsza w poszukiwaniu prawdy i wiedzy o świecie. Wywodzi się od Kartezjusza i jego słynnej dewizy „Cogito ergo sum” - myślę więc jestem.
materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna
empiryzm - teoria, która uznaje doświadczenie (empirię) za najlepszy sposób poznania prawdy i badania świata. Twórcą jest Franciszek Bacon, a teoretykiem John Lock, który uważał, że człowiek rodzi się jako nie zapisana karta, która zapełnia się przez doświadczenia.
sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata
libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości.
wolterianizm - ogół tendencji filozoficznych i politycznych, głoszonych przez Woltera, a propagowanych przez jego zwolenników. Istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi. Wolterianizm to także styl charakterystyczny dla Woltera - błyskotliwy, elegancki, dowcipny.
Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda” Woltera.
Powiastka filozoficzna to gatunek literacki stworzony przez Woltera, w którym nadrzędna teza filozoficzna ilustrowana jest za pomocą fabuły, często żartobliwej. Przedstawione wydarzenia mają charakter przykładów opatrzonych komentarzem, niekiedy ironicznym. Służyła przede wszystkim szerzeniu nowych, oświeceniowych poglądów
Utwór Woltera jest wymierzony w optymistyczny nurt filozofii oświecenia. Kandyd (fr. candid - uczciwy, poczciwy) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzeczność. Odbywają wiele wędrówek, w tym także do cudownej krainy Eldorado. Mają wiele przygód, a bohater odnajduje swą ukochaną Kunegundę i postanawia się ograniczyć w życiu o „uprawy własnego ogródka”, czyli ograniczeniem się do pracy nad sobą. W utworze narrator ironicznie opisuje i odnosi się do arystokracji, która uważa się za najdoskonalszą. Występują fragmenty refleksyjne np. dotyczące negatywnych cech człowieka.
Opowiastka służyła propagowaniu nowych poglądów oświeceniowych. Przeciwstawiając się przez krytykę i ośmieszenie fanatyzmowi religijnemu, zabobonom, uległości człowieka wobec mechanizmów życia codziennego.
Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza).
Marcin był uczonym podróżującym z Kandydem do Bordeaux. Rozmawiali w czasie podróży na tematy filozoficzne. Marcin stwierdził, że czuje się manichejczykiem. Nie jest przekonany o słuszności swoich przekonań, lecz nie potrafi myśleć inaczej. Manichejczycy (uczniowie Manesa urodzonego w II w. w Persji) przyjmują, ze świat jest dziełem dwóch sprzecznych, ale wiecznych i niezależnych pierwiastków: dobra i zła. Stąd dualizm człowieka, który jest zły przez swoją materialność. Marcin uważa, że człowiek jest i był od zawsze z natury zły. Życie na Ziemi, z wyjątkiem Eldorado, jest pełne cierpienia i chaosu. W życiu doczesnym dominuje pierwiastek zła.
Pangloss - mistrz Kandyda, nauczyciel metafizyko- teologo- kosmolo- nigologii. Jego koronne twierdzenie brzmiało, iż nie ma skutków bez przyczyny. Na tej podstawie udowadniał, że:
„Na tym najlepszym z możliwych światów zamek jego wysokości barona jest najpiękniejszym z zamków, pani baronowa zaś najlepszą z możliwych kasztelanek.”
Do obalenia tej teorii nie potrzeba jednak było wiele. Gdy baron przyłapał Kandyda z Kunegundą, w zamku zapanował chaos.
Pangloss swoje poglądy głosi nawet mimo zdarzających się wokoło nieszczęść. Uważa, że wszystko na świecie dzieje się najlepiej, choć jego życie, jak sam stwierdził, było straszną męką (wieszano go, krajano, chłostano i zmuszano do pracy na galerach). Uważa, że praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie. Zawsze pyszni się i cieszy, że był i jest filozofem. Twierdzi, że jemu, jako filozofowi, nie przystoi zmieniać zdania.
Poglądy Panglossa nawiązywały do filozofii niemieckiego filozofa i matematyka Leibniza. Uważał on, że świat jest zbiorem monad, substancji niematerialnych, niepodzielnych, spontanicznych w zachowaniu. Monady, różniące się między sobą doskonałością tworzą strukturę hierarchiczną - od najniższych (ciała organiczne) do monady najwyższej (Bóg). Działanie monad jest uporządkowane dzięki „harmonii wprzód ustawionej”, którą stwórca założył przy jego budowie. Czyli świat jest doskonały i nie ma skutku bez przyczyny.
Wolter wobec cywilizacji.
Wolter uważał stan cywilizacji w swoich czasach za niedoskonały. Poprzez swoją twórczość pragnął to zmienić. Przede wszystkim postęp cywilizacji nie jest możliwy bez zmiany światopoglądu mas. Należy je nauczać, oświecać. Na literaturę nakłada funkcje utylitarne (użytkowe) i przypisuje ogromną rolę edukacji i wychowaniu. Służyła także tym celom obszerna, wielotomowa „Encyklopedia”. Propagował wzór osobowy człowieka oświeconego, czyli racjonalisty, encyklopedysty, erudyty, optymisty. Był przeciwnikiem zacofania i zabobonów, które hamują rozwój cywilizacji.
Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa.
Kandyd wraz ze swym towarzyszem Kakambo do Eldorado przybyli czółnem, pozwalając się ponieść prądowi rzeki. Była to położona na wyspie cudowna kraina, gdzie rozmawiano po peruwiańsku, językiem Kakamba, a dzieci bawiły się zabawkami ze złota i diamentów. Zostali tam wspaniale ugoszczeni w bezpłatnej gospodzie utrzymywanej przez rząd. 172 - letni starzec opowiedział im, że kraj ich jest otoczony niedostępnymi skałami i przepaściami, więc są bezpieczni przed drapieżnymi Europejczykami. Wierzą w jednego Boga, o nic go nie proszą, tylko mu dziękują, bo wszystko im dał. Bohaterowie zostali przedstawieni królowi, zaproszeni na ucztę oraz oprowadzeni po mieście. W Eldorado spędzili miesiąc. Na polecenie króla zbudowano olbrzymią machinę, na której wyniesiono ich stamtąd ponad góry (wraz z żywnością, darami, złotem, drogimi kamieniami oraz setką baranów, aby to wszystko im wiozły). Po stu dniach wędrówki zostały im tylko dwa barany.
Kraina Eldorado jest utopią, która nie może zaistnieć w prawdziwym świecie. Zaraz po wydostaniu się z niej bohaterowie widzą świat takim jaki jest naprawdę. W mieście Holendrów spotykają leżącego bez ręki i nogi Murzyna. Opowiedział im, że rękę stracił w wypadku przy pracy, a nogę ucięto mu za ucieczkę. Na ten widok Kandyd westchnął do Panglossa, że będzie musiał wyrzec się jego optymizmu. Na Ziemi nie ma sprawiedliwości i harmonii. Eldorado jest jedynie kontrastem, marzeniem wszystkich ludzi.
Wymowa zakończenia utworu.
Kandyd odbył wiele podróży i poznał wiele osób. Poznał także różne filozofie i odmienne światopoglądy. Wreszcie ustatkował się jednak i w końcowej scenie prowadzi rozmowę z Panglossem i Marcinem. Kandyd doszedł do wniosku, że trzeba uprawiać swój własny ogródek. Panglos powiedział, że kiedy człowieka wprowadzono do ogrodu Eden, to nakazano mu tam pracować, więc człowiek stworzony jest nie do odpoczynku, lecz do pracy. Na to Marcin dodał: „Pracujmy nie rozumując, to jedyny sposób, aby życie uczynić znośnym.”
Następnie wszyscy trzej zaczęli pracować w ogrodzie. Mały kawałek ziemi przyniósł niespodziewany dochód.
Wolter przeprowadził swych bohaterów przez kraje i kontynenty ku niezupełnie szczęśliwemu zakończeniu. W sensie filozoficznym oznacza ono odrzucenie zarówno łatwego optymizmu, jak i najczarniejszego pesymizmu. Mimo przeciwności losu - róbmy, co do nas należy.
Wolter - (Voltaire, 1694 - 1778), naprawdę nazywał się Francois Maria Arouet - był mieszczaninem francuskim, zagorzałym racjonalistą, prawnikiem i jednocześnie poetą, dramaturgiem, publicystą, powieściopisarzem, historykiem oraz filozofem w jednej osobie. Wolter był racjonalistą i deistą, niestrudzenie propagował rozum ludzki, tolerancję religijną, postęp cywilizacyjny i techniczny, głosił też postulat niezależności jednostki ludzkiej. W swych wypowiedziach zażarcie zwalczał instytucje feudalne (zwłaszcza dwór i Kościół), krytykował również skostniałe obyczaje i przesądy, tak mocno zakorzenione jeszcze w społeczeństwie francuskim w drugiej połowie XVIII stulecia. Wolter był współautorem „Encyklopedii”, pisywał też słynne „Powiastki filozoficzne”, z których najpopularniejszą i najbardziej znaną był „Kandyd” (1759). „Kandyd” to powiastka filozoficzna, której nadrzędnym celem była rozprawa z oświeceniowym optymizmem, znajdującym swe źródła w Rousseau i Leibniza.
Carles de Montesquieu - (Monteskiusz, 1689 - 1755) - francuski myśliciel i pisarz polityczny, opublikował „Listy perskie” w 1721 r. Wykorzystując modę na wschodnie tematy, a także zabezpieczając się przed ewentualnymi represjami, ocenę współczesnej cywilizacji przekazał w formie korespondencji dwóch Persów. Montesquieq wyprzedził znacznie rozważania Jana Jakuba Rousseau i zajął się nie tylko przedstawieniem wad i zalet cywilizacji: oczyma swych perskich bohaterów ocenia chrześcijaństwo, bardzo krytycznie wypowiadając się o inkwizycji oraz kwestiach prawdziwości wiary, dla nich bowiem prawdziwą religią jest islam.
John Locke - (1632 - 1704) - filozof angielski, zajmował się głównie badaniem źródeł i granic ludzkiego poznania. Stworzył pojęcie „idei”, rozumiejąc je jako wszelką rzecz będącą przedmiotem myśli. Twierdził, że idee nie są wrodzone, że umysł jest jak czysta karta (tabula rasa) nie zapisana żadnymi znakami, na której ślad pozostawia jedynie doświadczenie. Słusznie uchodzi więc Lock za twórcę empiryzmu i prekursora europejskiego oświecenia. Zdecydowały o tym także jego koncepcje pedagogiczne, zmierzające do ukształtowania człowieka o zdrowym umyśle, użytecznego dla siebie i innych, zapewniającego tym samym sobie i innym szczęście. Jednym z podstawowych owego powszechnego szczęścia miała być tolerancja.
Denis Diderot - (1713 - 1784) - był synem bandyty i nożownika. Sławę i zaszczyty zapewnił sobie niezwykle ciężką pracą, zdobywając wykształcenie wbrew woli ojca. Był więziony za swe bezkompromisowe poglądy, wielokrotnie prześladowany, a nawet oskarżany przed parlamentem. Diderot to jedna z najbardziej znanych osobistości europejskiego oświecenia, światły filozof, doskonały obserwator otaczającej go rzeczywistości. Był redaktorem naczelnym „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł”, wydawanej w latach 1751 - 1772, napisał także „Myśli filozoficzne” (dzieło zostało spalone na polecenie parlamentu francuskiego) oraz niezwykle popularna powiastkę filozoficzna „Kubuś fatalista”, wydaną już po śmierci pisarza. Był zwolennikiem racjonalizmu, deizmu i materializmu.
Jean Jacques Rousseau - (1712 - 1778) -był synem genewskiego zegarmistrza, głosił postulaty ucieczki od degradującej człowieka cywilizacji i powrotu do natury. Rousseau jest uważany za twórcę sentymentalizmu, czyli literackiego i umysłowego prądu, niezwykle istotnego w drugiej połowie XVIII wieku. Sentymentalizm charakteryzował się przesadną czułostkowością, wrażliwością, dominacją uczucia nad rozumem, w czym można dostrzec pierwiastki zapowiadające nową epokę historyczno-literacką, romantyzm. Szczególnie znanym dziełem Rousseau jako sentymentalisty jest ”Julia, czyli Nowa Heloiza” (1761), powieść epistolarna, czyli napisana w formie listów. W tym przypadku jest to korespondencja dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux. Na plan pierwszy wysuwają się uczucie dwojga bohaterów, doskonale widać prymat pierwiastka emocjonalnego nad intelektualnym. Rousseau był przez pewien czas związany z encyklopedystami, lecz ich drogi rozeszły się. Encyklopedyści propagowali postęp cywilizacyjny i techniczny, z czym Rousseau nie mógł się pogodzić.
Wokół Diderota oraz Woltera skupiła się z biegiem czasu grupa czołowych myślicieli, filozofów i naukowców kraju. Łączył ich racjonalizm i wspólny cel - opracowanie ogromnego dzieł, mającego zrewolucjonizować sposób postrzegania świata przez miliony ludzi na całym świecie. Tym dziełem była „Encyklopedia, czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł”. Jej autorami, obok wspomnianych już Diderota i Woltera, byli między innymi: Montesquieu, d'Alembert, Buffon, Condilac, Marmontel, Helwecjusz, Turgot i, przez pewien tylko czas, Rousseau.. „Encyklopedia...” była wydawana w latach 1751 - 1722, w sumie ukazało się 28 tomów, nie licząc późniejszych uzupełnień. Znalazło się w niej wiele haseł będących świadectwem oświeceniowego, racjonalistycznego spojrzenia na świat, zerwania z dotychczasowym sposobem pojmowania otaczającej człowieka rzeczywistości. Przedsięwzięcie grupy francuskich myślicieli stało się wielkim tryumfem rozumu ludzkiego, prawdziwym symbolem epoki oświecenia. Był to jednocześnie bardzo silny cios w panujące jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku zacofanie, zabobon i feudalizm. Twórców „Encyklopedii...” określa się mianem encyklopedystów.
Wielka Encyklopedia Francuska powstawała przez wiele lat, zawierała siedemnaście tomów textu i jedenaście tomów ilustracji. Prace nad nią rozpoczęto w 1750 r., kierowali edycją Diderot i d'Alembert - w encyklopedii zamknięto nową myśl - wizję wolnego, otwartego na wiedzę i postęp człowieka, wiarę w tolerancję i rozum, protest przeciw przemocy. Dziś encyklopedia jest symbolem myśli oświeceniowej.
traktatach filozoficznych, polemikach, esejach.
3.
3. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko - typowe gatunki, przykłady literackie, poetyki, odzwierciedlenie w sztuce. Klasycyzm stanisławowski a klasycyzm francuski. „Cyd” J. P. Corneille'a jako arcydzieło francuskiego klasycyzmu. Rola tego dramatu w rozwoju teatru francuskiego. Bohaterowie „Cyda” i ich świat wartości (honor, rozum, wola). Powieść epistolarna jako gatunek literacki. Obraz miłości w „Nowej Heloizie”: sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwość. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau na temat człowieka, moralności i cywilizacji.
Klasycyzm - to kierunek programowy nawiązujący do antycznej teorii poezji. W drugiej połowie XVII wieku we Francji ukształtowała się konwencja literacka klasycyzmu oparta na założeniach filozoficznych racjonalizmu. Teoretykiem literatury klasycyzmu był Mikołaj Boileau, który w poemacie pt. „Sztuka poetycka” (1674) umieścił normy poetyckie obowiązujące aż przez półtora wieku w całej Europie. Na język polski poemat ten przełożył Franciszek Ksawery Dmochowski w 1788 r. i nadał tytuł „Sztuka rymotwórcza”.
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości (tak jak Arystoteles) w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom klasycyści przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki. Reprezentatywnymi bohaterami utworów klasycystycznych, zwłaszcza tragedii, byli ludzie wysoko urodzeni. Formalny rygoryzm klasycyzmu nakazywał powrót do zasady trzech jedności, obowiązującej w dramacie. Rygoryzm gatunkowy obejmował hymn, odę, epopeję. W zakresie języka klasycyzm stawiał wymogi jasności i czystości. Ideałem był język aforystyczny, intelektualno - pojęciowy, odwołujący się do wzorów retorycznych. Najpełniej reprezentuje nowe tendencje twórczość Ignacego Krasickiego. Wszystko to, co wulgarne, potoczne, należało usunąć lub złagodzić wykwintnym omówieniem.
Konwencja literacka klasycyzmu ogarnęła literaturę Europy oświeceniowej, przyczyniła się do napływu wzorów francuskich. Nowy styl twórczości nazwano nie klasycznym, ale klasycystycznym lub pseudoklasycznym, bo stawiał za wzór nie starożytne dzieła klasyczne, ale ich naśladownictwa francuskie. W Polsce klasycyzm był głównym źródłem literackim okresu Oświecenia. literatura w czasach stanisławowskich, stosując prawidła polityki klasycystycznej, przywróciła językowi polskiemu piękno i uczyniła z niego środek propagowania idei Oświecenia. W istniejących warunkach politycznych do dbałości o formę dodano cel dydaktyczny - literatura musiała bawić i uczyć jednocześnie. W tym czasie na czoło wysuwają się inne gatunki literackie, przede wszystkim oda, tragedia, epopeja.
Zasady tworzenia utworu:
doskonałość wykonania (piękno treści musi być równoległe z pięknem formy)
powinny być zachowane zasady prawdopodobieństwa w odniesieniu do rzeczywistości
rozum miał być kryterium w doborze tematu utworu literackiego
kompozycja powinna mieć charakter regularny
wykwintność i prostota języka (w kwestii jasności sformułowań i komunikatywności przekazywania myśli)
sztuka pisania powinna być żmudną pracą nad kształtem formy utworu literackiego
Sentymentalizm - to kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu i obowiązujących rygorów społecznych i estetycznych, głoszących prymat uczuć nad rozumem oraz powrót ludzkości do pierwotnej prostoty i życia w bliskim kontakcie z naturą. W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia, tkliwość, rzewność, przesadna wrażliwość, czułość, czułostkowość). Sentymentalizm wywarł wpływ na sztukę rokoka (malarstwo sentymentalno - nastrojowe i sielankowe, szczególnie francuskie). Nazwa wywodzi się od tytułu powieści Wawrzyńca Sterne'a „Podróż sentymentalna”. Najpełniejszy wyraz założeń sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau w utworze „Nowa Heloiza”.
Sentymentaliści za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Przykładem jest sielanka Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”. Owa sentymentalna postawa twórczości Karpińskiego, wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój literatury polskiej. Przykładem jest poezja Dionizego Kniaźnina wyrażająca indywidualne widzenie świata („Oda do wąsów”). Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie.
Sentymentaliści nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii świata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji. Przyczyn upatrywali w odejściu ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Przykładem jest twórczość Jana Jakuba Rousseau („Emil”, „Nowa Heloiza”). Autorzy - sentymentaliści byli przekonani o możliwości powrotu do natury. Podejmowali tematykę wiejską, zwracali uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka, bohaterami utworów czynili prostych ludzi, najczęściej pasterzy. Za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka: miłość, czułostkowość, smutek i radość. Często smutek objawia się łzami, gdyż płacz traktowany jest w poezji jako przejaw czułego serca. Ulubione gatunki sentymentalistów:
powieść sentymentalna
sielanka
komedia łzawa
Sentymentalizm oświeceniowy wywodził się z poglądów Rousseau, które zwracały uwagę nie tylko na konieczność powrotu człowieka do natury, ale i na doskonałość ludzi żyjących w bezpośrednim kontakcie z naturą. Rousseau twierdził, iż rozum nie może być jedynym narzędziem poznania, że pewne zjawiska można poznać tylko uczuciem i intuicją. Innowacją sentymentalizmu był zwrot ku przeszłości narodowej („Pieści Osjana”). Do przedstawicieli polskich sentymentalistów zaliczyć można Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina. Ten pierwszy sformułował założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie „O wymowie w prozie albo w wierszu” (1782)
Rokoko - styl w sztuce europejskiej uważany za ostatnią fazę baroku, występujący w architekturze, ornamentyce, meblarstwie, rzemiośle artystycznym, w muzyce itp. Słowo pochodzi z języka francuskiego: rococo - rocaille- muszla zdobiąca grotę. Rokoko to styl charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią, płynnością linii oraz motywami egzotycznymi. W literaturze charakteryzuje się wytwornością i lekkością form literackich, zwłaszcza krótkich wierszy (np.: anakreontyków, epigramatów), skłonnością do sielankowości i sentymentalizmu. Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian w środowiskach dworskich, było związane ze swobodą życia towarzyskiego. Filozoficznym podłożem rokoka był epikureizm (sławiący urok i przyjemności życia). W sztuce rokokowej najważniejszy był wdzięk, za cel jej uznawano wyrafinowaną zabawę. Zamiłowanie do motywów mitologicznych to wspólna cecha rokoko i klasycyzmu, a idylliczne przedstawianie życia pasterzy świadczy o związkach rokoko z sentymentalizmem. W Polsce znamiona rokoko wystąpiły już w architekturze czasów saskich. Reprezentantami rokoko w literaturze byli twórcy skupieni wokół puławskiego dworu Czartoryskich (J. Szymanowski), elementy tego stylu widoczne są w poezji Stanisława Trembeckiego i Kajetana Węgierskiego. Poezja rokokowa służyła wyłącznie rozrywce i „rozkosznej zabawie”. Odpowiadały jej małe formy poetyckie pełne wdzięku, żartobliwe, dowcipne, o kunsztownej budowie i o tematyce zazwyczaj miłosnej.
Klasycyzm stanisławowski - trwał od 1765 roku (wstąpienie Poniatowskiego na tron) do roku 1780. Zasługi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla kultury polskiej były ogromne. Swoim mecenatem obejmował nie tylko literatów, ale i malarzy, rzeźbiarzy, architektów. Sprowadził do Polski wybitnych artystów tej miary co Dominik Merlini, Marcello Bacciarelli (malarz). Również na jego zlecenie tworzył Canaletto, Zygmunt Vogel. Król ponadto był kolekcjonerem rozumiejącym swoją pasję jako społecznie ważną misję kulturalną. Jego bezcenne zbiory rycin, obrazów, starych monet, medali i rzeźb stały się fundamentem polskiego muzealnictwa, tym bardziej, iż za jego przykładem poszli liczni magnaci i bogaci mieszczanie. Król wydawał ponadto słynne „obiady czwartkowe”, z jego inicjatywy założono pierwszy w Polsce teatr publiczny (1765), pierwszą świecką szkołę państwową, zwaną Korpusem Kadetów (Szkoła Rycerska), jak również czasopismo moralne „Monitor” (1765). To również na wniosek króla powołano pierwsze w Europie ministerstwo oświaty - Komisję Edukacji Narodowej (1773).
Klasycyzm francuski - we Francji zaczął bardzo intensywnie rozwijać się nurt dworski. Podbudową filozoficzną klasycyzmu były poglądy Kartezjusza, autora utworu „Rozprawa o metodzie”. Za najważniejszą wartość ludzką uznawał on rozum. Natomiast celem myślenia powinno być odkrywanie prawdy. Poniższy cytat jest ujęciem kartezjanizmu:
Zmyślenie jest żywiołem i duszą poety
Gdy wytkniętej rozumem nie przechodzi mety
Tą granicą jest rzeczywistość prawdopodobna i dostępna ludzkiemu rozumowi.
Ludwik XIV prowadził rządy absolutystyczne. Artyści byli głównie skupieni wokół jego dworu. Nawiązywali do literatury antycznej i renesansowej. Chcieli tę literaturę udoskonalić. Wzorcami byli zatem Platon, Arystoteles, Horacy. Zabiegano o wyszukaną formę wypowiedzi, o wykwintność słowa. W literaturze nie mogły znaleźć się sformułowania z życia wzięte. W utworach głównie chodziło o elegancję, tematem zaś mogło być tylko piękno, ogłada. Odbiorcy z kolei to ludzi z elit intelektualnych. W efekcie doszło do stworzenia nowej poetyki, konwencji literackiej. Zasady sformułował wierszem Mikołaj Boileau w traktacie pt. „Sztuka poetycka”. Dzieło to opiera się na wywodach Kartezjusza. Twierdzi on, iż są dwa wyznaczniki literatury: piękno i rozum. Dzieło Boileau stało się kanonem zasad w ówczesnej Europie w XVII i XVIII stuleciu.
We Francji najdoskonalszym twórcą był Molier. Z zawodu był tapicerem, lecz rozkochał się w działalności teatralnej. Był dostarczycielem dla własnego i innych zespołów. Sam był aktorem. Nie trzymał się rygorystycznie zasad Boileau. Napisał ok. 30 komedii („Skąpiec”, „Chory z urojenia”, „Mieszczanin szlachcicem”, „Szkoła żon”, „Mizantrop”, „Poczucie wykwintności”, „Świętoszek”).
Klasycyzm francuski był prekursorski w stosunku do epoki zwanej Oświeceniem, która zapanowała w Europie w wieku XVIII. Ta epoka rozwinęła się na podstawie zasad światopoglądowych francuskiego klasycyzmu.
Bohaterowie „Cyda” i ich świat wartości (honor, rozum, wola)
Roderyk, czyli Cyd - Honor, tak jak przystało na rycerza, jest dla niego wartością najwyższą, której bronić należy zgodnie z rycerskim obyczajem przodków nawet szpadą, gdy zajdzie potrzeba, do ostatniej kropli krwi. Bowiem splamić honor i okryć się hańbą było stokroć gorsze dla rycerza niż śmierć. W obronie czci rodu staje przed dramatycznym wyborem - honor albo miłość. By pomścić ojca, musi zabić ojca ukochanej Chimeny. Chwila wahania wobec tego dramatycznego splotu okoliczności jest bardzo krótka, bowiem jako rycerz wie, że decyzja jest jedna. Mszcząc ojca naraża się na utratę Chimeny, ale wybierając miłość, a utraciwszy honor, nie tylko zawiedzie ojca, ale przestanie być godnym uczucia wybranki swego serca. Zrozpaczony Cyd przeżywa chwilę bólu i rozgoryczenia, ale podejmuje z pełną determinacją decyzję przekonany o jej słuszności. Zdaje sobie sprawę, że ojciec Chimeny to przeciwnik doświadczony i otoczony sławą. Pomocna mu jest w tej trudnej sytuacji młodzieńcza brawura, pewność siebie, a także wiara we własne męstwo, siłę i słuszność sprawy, za którą staje do pojedynku. Ta nieugięta postawa budzi uznanie nawet przeciwnika. Ten stanowczy, nieugięty w decyzjach, mężny i bezwzględny w walce rycerz, pogromca Maurów, wobec ukochanej kobiety okazuje należny jej szacunek, pokorę i delikatność. Wie, że obroniwszy honor rodu, zranił jej serce, dlatego zdesperowany zwycięzca oddaje swe życie w ręce Chimeny, bez której traci ono sens. Gotów jest ponieść śmierć od ciosu znacznie słabszego przeciwnika, by zadośćuczynić kochance. Decyzja ta właściwie jest najwyższym dowodem miłości złożonym Chimenie, a zarazem próbą sprowokowania jej, by wyznała skrywane dotąd uczucie. Gdy mu się to udaje odzyskuje radość życia i pewność siebie. Pełen młodzieńczej fantazji, uskrzydlony miłosnym uniesieniem, podejmuje pojedynek z Sanktym, mimo królewskiego zakazu.
Główną cechą Cyda jest wierność. Wierność wpojonym zasadom, których broni bez względu na przeszkody. Wierny jest swojej miłości i wybrance, choć ta gotowa jest skazać go na śmierć, wierny jest również ojczyźnie i swemu królowi, któremu pragnie służyć jak najlepiej, bo tego wszystkiego wymaga od niego rycerski honor, a tego bronić czasem jest o wiele trudniej niż życia.
Cyd jest postacią niezwykle dynamiczną wewnętrznie, o silnej i wyrazistej osobowości. To człowiek zdecydowany, silny, obdarzony silną wolą i nieugiętym charakterem, ponad wszystko ceniący honor i posiadający określoną hierarchię wartości, jednocześnie zaś wrażliwy i nie pozbawiony serca, czujący głęboko i przeżywający wiele wewnętrznych dramatów. Panuje jednak nad gwałtownymi uczuciami i namiętnościami, które nim targają, w działaniu zdając się na rozum.
Chimena - to kobieta stanowcza, dążąca do wyznaczonego celu, niezłomna, uparta i zdecydowana, ma ogromne poczucie własnej i rodowej godności. Mężna i dumna jak przystało na córkę don Gomesa. Choć kocha Rodryga, nie zdradza się z tym uczuciem, gotowa w każdej chwili podporządkować się woli ojca. Po śmierci ojca zachowuje się nie jak słaba kobieta, zdaje sobie sprawę z ciążącego nad nią obowiązku zadośćuczynienia wiekowym zwyczajom - w obronie honoru starego rodu żąda zemsty na Rodrygu, hardo dochodząc swoich praw nawet przed królem. Jej miłość jest niełatwa i dramatyczna. Dramatem w tej miłości jest duma Chimeny, która wyżej stawia honor swego rodu, własną godność niż własne uczucie. Ale jednak wyrzec się go nie umie. Chimena chce dorównać Rodrygowi dumą, odwagą, siłą woli i okazać się tym samym godną jego uczucia i wyboru. Chcąc zasłużyć na miłość Rodryga, wystawia siebie i jego na wielką próbę. Wyniosła, nieposkromiona i niezależna, a nawet okrutna (wobec Sanktego, którego posyła na niechybną śmierć) swoją dumą i stałością, skrywanego do końca, ogromnego uczucia zdaje się być godna szlachetnego Rodryga, dla którego honor ma taką samą wagę.
Królewna, czyli Infantka - jej miłość jest bezinteresowna, skryta i skazana na niepowodzenie, lecz ona niczego nie żąda i nie oczekuje, mimo że w jej czystej i dumnej duszy rozgrywa się dramat nie mniejszy niż w sercu pary głównych bohaterów. Z tą różnicą, że swoje rozterki przeżywa w samotności, gdyż wie, że jej miłość do Rodryga jest niestosowna w oczach dworskiej etykiety. Mimo walki z ogarniającym ją uczuciem miłości, silniejszym od niej, nigdy się z nim nie zdradzi. Jej miłość okazuje się wielkoduszna. Pragnąc szczęścia Rodryga, sprzyja jego miłości do Chimeny, pomagając i pocieszając w chwilach rozpaczy. Jest dumna, że obdarzyła uczuciem rycerza nad rycerzami i to jej wystarcza. Ceni swój honor najwyżej i choć nieszczęśliwa, cierpi w milczeniu, z podniesioną głową i potrafi cieszyć się szczęściem ukochanego, choć serce jej jest pełne bólu. Infantka to mężna, dumna, obdarzona silną wolą kobieta, o wnętrzu bogatym i subiektywnym, naznaczonym głębokimi przeżyciami i uczuciami, nad którymi umie panować rozumem.
Powieść epistolarna jako gatunek literacki
Powieść epistolarna to taka, która została napisana w formie listów. O akcji i bohaterach dowiadujemy się od samych postaci korespondujących między sobą listownie. Przykładami tego typu gatunku literackiego jest „Nowa Heloiza” (J. J. Rousseau) i „Cierpienia młodego Wertera” (J. W. Goethe).
„Cyd” jako dzieło francuskiego klasycyzmu
Autor zachował zasady trzech jedności (akcja jest zamknięta w ciągu 24 godzin, rozgrywa się w Sewilli, dotyczy dziejów Rodryga, starającego się o rękę Chimeny). Bohaterowie przeżywają głębokie konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci są między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłością. Targani sprzecznymi uczuciami, choć zdają się działać emocjonalnie i bez chwili wahania, to przecież swoje zachowania i czyny poddają analizie, uzasadniają je, a wyciągając wnioski, tworzą normę postępowania. W rezultacie dostrzegamy, że ich działania i spontaniczne odruchy podporządkowane są silnej woli i nadrzędnemu rozumowi.
Rola dramatu „Cyd” w rozwoju teatru francuskiego
„Cyd” został entuzjastycznie przyjęty przez publiczność. Tłumy walczyły o najpodlejsze nawet miejsce w sali. „Cyd” był czymś nowym, zwiastował teatralny przełom, który właśnie nadchodził. Utwór był komedią, choć arcywzorem była tragedia. Okazał się dziełem przełomowym i niezwykłym. Na scenie ujrzano w całym dramatyzmie zindywidualizowane charaktery postaci kierujących się w działaniu namiętnością. Już nie jakieś ponadindywidualne typy, abstrakcyjne wzorce postaci, które wyrażały schematy zachowań, ale bohaterowie pełni wielkiej namiętności, która pozostawała w konflikcie z normą moralną wyrażającą nakaz bezwzględny, pojawili się teatrze Marais. Było to skutkiem przemian, które od dawna dawały o sobie znak, a w „Cydzie” znalazły wyraz wieloraki i silnie zaakcentowany.
Kończyły się czasy sensualistycznego baroku. Do życia został powołany bohater o silnym życiu uczuciowym i niezłomnej woli. Wyrażał on konflikt, który powstaje w starciu racji honoru i obowiązku z namiętnością.
Obraz miłości w „Nowej Heloizie”: sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwość. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau.
W „Nowej Heloizie” młodzi bohaterowie są wybierani przez rodzinę (do połączenia węzłem małżeńskim). Wybierając ich rodzice brali pod uwagę stan zamożności i pochodzenie. Nie jest to naturalne i dlatego Rousseau zwraca na to uwagę. Wszystko jest tu jednak potraktowane ze spokojem i czułością. Przyroda jest natomiast tłem, zabarwieniem, człowiek przeżywa swe uczucia w kontakcie z naturą. Pomimo rozłączenia ludzi kochających się nie ma w utworze elementów buntu. Miłość ta jest jednak miłością dramatyczną, skazaną na niepowodzenie i niemożność realizacji. Dla Julii i Abelarda liczy się tylko uczucie, wszystko inne można przezwyciężyć, podporządkować bezgranicznej miłości. Inaczej sądzi otoczenie. Tym dwojgu po prostu nie wypada się spotykać zbyt wiele ich dzieli, nie są dla siebie stworzeni, prezentują inne sfery społeczeństwa, zasady moralne, czy też stan posiadania. To dla głównych bohaterów nie jest ważne, innego zdania są jednak konserwatywni rodzice. Miłość kochanków pozostaje w konflikcie z normami społecznymi i konwenansami.
Abelard jest człowiekiem bardzo wrażliwym, czułym, analizującym miłość do drugiej osoby, wspólnie spędzone chwile. Zachwyca się pięknem krajobrazów miejskich, ale także urodą ukochanej, potrafi wyobrażać sobie jej postać, tęsknić i myśleć o niej. Jest typowym sentymentalnym kochankiem.
Rousseau był twórcą teorii „powrotu do źródeł”, zwracał uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Za najważniejszą cnotę człowieka uważał prostotę. Nieustające przyczyny zła widział w układzie stosunków społecznych (korzystnych jedynie dla uprzywilejowanej klasy rządzącej) i opartej na nich etyce. Inspirował pisarzy do zwrócenia uwagi na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny między pierwotną „naturą” a „kulturą” oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem.
1. Wkład rodziny Czartoryskich w rozwój polskiej kultury.
Jako pierwsi z rodu Czartoryskich w działalność oświatową i kulturalną zaangażowali się Książe Adam Kazimierz Czartoryski, pisarz i bliski współpracownik króla Stanisława Augusta oraz jego żona Izabela. W nawiązaniu do renesansowej tradycji, w swojej rezydencji w Puławach stworzyli oni nowy typ magnackiego mecenatu i literackiego. Byli zarówno uczestnikami intensywnego życia kulturalnego, jak również założycielami wielu placówek kulturalno - oświatowych.
Ogromne znaczenie miało założenie w 1776 roku przez króla Szkoły Rycerskiej zwanej Korpusem Kadetów, której komendantem był Książe Adam. Była to pierwsza w Polsce placówka naukowa wyłączona od wpływów zakonów. Celem nauki było przygotowanie młodych ludzi do służby wojskowej, ale przede wszystkim zwracano uwagę na wykształcenie intelektualne kadetów oraz wyrobienie w nich wzorowej postawy patriotycznej i moralnej.
Czartoryski opracował na użytek uczniów Katechizm kadetów - specjalny zbiór zasad, którymi młodzież mogła się kierować w swoim postępowaniu. Hymnem szkoły stał się wiersz Ignacego Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny".
Książe Czartoryski jako członek Komisji Edukacji Narodowej stał się jednym z reformatorów systemu oświaty. Ponadto napisał przedmowę do komedii "Panna na wydaniu", w której zawarł program dla tworzącego się teatru polskiego.
Izabela Czartoryska również wspiera rozkwit kultury w Puławach - m.in. jest założycielką puławskiego ośrodka kultury, patronuje powstawaniu obiektów takich jak np: sentymentalny park w stylu angielskim ; jest także autorką książek dla ludu.
Rodzinna tradycja wspierania przedsięwzięć kulturalnych przekazana została także dalszym pokoleniom :
- Książe Adam Jerzy Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas nauki i sztuki
- Książe Konstanty Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas sztuki i muzyki
- Książe Władysław Czartoryski - założyciel Muzeum Czartoryskich w Krakowie