PROBLEM AGRESJI ORAZ SPOSOBY UŁATWIAJĄCE ROZWIĄZYWANIE DZIECIĘCYCH KONFLIKTÓW

WYWOŁANYCH ZACHOWANIEM AGRESYWNYM

I. CO TO JEST AGRESJA?
RODZAJE I FORMY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

     Zdefiniowanie pojęcia agresji jest zadaniem dość złożonym, ponieważ obok samego pojęcia agresja pojawiają się często terminy - wrogość, wojowniczość czy destruktywność. Terminy te służą do określania tendencji czy też skłonności do zachowania skierowanego przeciwko komuś lub czemuś.

      Terminu "agresja" używa się do opisu bardzo różnorodnych zachowań. Za agresywne uznaje się dziecko, które wywołuje konflikty, bije inne dzieci czy skarży na nie, przezywa, przedrzeźnia, wyśmiewa, niszczy przedmioty, męczy zwierzęta. . Do agresji zalicza się również akty samobójcze . Wszystkie wymienione czynności agresywne cechują się uszkodzeniem lub wyrządzeniem komuś krzywdy, zadaniem cierpienia.

     Sytuacyjne poszarpywania się dzieci, występujące od czasu do czasu lub wybuchy złości, często są normalnym zachowaniem wśród dzieci i nie można traktować ich jako symptomów agresywnych zaburzeń zachowania. Granice są przekroczone tam, gdzie występuje intensywność tego typu zachowań, częstotliwość oraz nieproporcjonalność wybuchu do bodźca, lub jeżeli dziecko rozwiązuje swoje konflikty z otoczeniem posługując się agresją w sposób nawykowy i nie próbuje rozwiązać swych problemów w inny sposób.

     Mówi się, że dziecko zachowuje się agresywnie, jeśli jest aroganckie w stosunku do dorosłych lub rówieśników, brutalnie narzuca innym swoje zdanie lub formy zabawy; jeśli w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, przedmiotów, zjawisk .

     Mówiąc o zachowaniach agresywnych należy brać pod uwagę dwie formy agresji: fizyczną i werbalną.

Agresja fizyczna - to bezpośrednie zadanie bólu innym osobom. Takie dziecko bije inne dzieci, kopie, gryzie, drapie, rzuca się z pięściami, zabiera cudze rzeczy itp.

Agresja werbalna - to sytuacje, w których dziecko nie wchodząc w bezpośredni kontakt fizyczny z osobami i przedmiotami powoduje, że cierpią np. wyśmiewa je, czyni aroganckie uwagi, przezywa, przeklina, skarży, grozi pobiciem, straszy, jest złośliwe, krzyczy.

      Wobec powyższego wyróżniamy agresję kierowaną, gdzie w sposób otwarty dziecko dokucza innym oraz agresję niekierowaną, w której "agresor" woli ukrywać swoje działania.

     Mówi się również o niewerbalnych formach agresji. Są to na przykład: przedrzeźnianie, robienie min, pokazywanie języka oraz różnego typu brzydkie gesty mające zranić inną osobę. Tego typu niewerbalne komunikaty są bardzo raniące i w ich efekcie dochodzi do jawnych konfliktów między dziećmi.

     Wskutek działania hamulców (strach przed karą, obawa przed konsekwencjami), skłonności agresywne są nieraz tłumione i ulegają przemieszczeniu - manifestują się w formie wrogich myśli lub pragnień. Badania psychologiczne i fizjologiczne doprowadziły do następującego podziału agresji:

     Agresja instrumentalna - dochodzi do niej wtedy, gdy dziecko wybiera taki sposób zachowania, dzięki któremu może uzyskać jakąś korzyść, osiągnąć zamierzony cel np. odepchnięcie innego dziecka od pożądanej zabawki lub wywołanie gniewu rodziców, nauczycieli i skierowanie go na kogoś innego czy wzbudzenie współczucia a w konsekwencji zyskanie ustępstwa w jakiejś innej sprawie. Przyczyną tej agresji może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości czy nadzwyczajnych przywilejach. Tego typu zachowania agresywne mogą się utrwalać, jeśli dziecko dopnie swego a dorośli będą nadal bezmyślnie realizować cele jakie sobie dziecko postawiło.

     Agresja naśladowcza - stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa zachowań agresywnych, zgodnie z oglądanym wzorcem z najbliższego otoczenia. Najważniejszym źródłem informacji o możliwych sposobach zachowania w stosunkach międzyludzkich - są rodzice. Modelem bywa też zachowanie kolegów sąsiadów, mogą to być również niewłaściwe filmy, książki itp.

     Agresja frustracyjna - bywa konsekwencją wieloletnich powtarzających się sytuacji frustracyjnych, którym z reguły towarzyszą negatywne stany emocjonalne- gniew, złość, wściekłość. Frustracja ta może być spowodowana niezaspokojeniem potrzeb dziecka. Szczególnie chodzi tu o:

• blokadę potrzeby afiliacji (związków uczuciowych) poprzez oziębłość uczuciową rodziców, brak z ich strony objawów serdeczności i życzliwości, nadmierną surowość oraz stosowanie kar fizycznych;

• blokada potrzeby uznania społecznego - jest wynikiem zbyt częstego upominania dziecka, wytykaniem jego wad i braków, częstym porównywaniem go z wzorowo zachowującymi się innymi dziećmi.

• blokada potrzeby samodzielności - wywołana jest zbytnim ograniczeniem inicjatywy dziecka, wyręczaniem go przez rodziców przy wykonywaniu najprostszych czynności oraz stosowaniem zbyt rygorystycznych zakazów i nakazów .

Agresja patologiczna - jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym; można ją rozpoznać u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów.

II. PRZYCZYNY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

     Nasilające się liczne zachowania agresywne dzieci i dorastającej młodzieży czy wybryki chuligańskie na ulicach budzą nasz poważny niepokój. Codzienna prasa, radio i telewizja wciąż donoszą o atakach gwałtu, rabunkach, rozbojach i innych przestępstwach w znacznej liczbie dokonywanych przez młodzież, a nawet dzieci. Od kilku lat niepokojąco obniża się wiek przestępców, zauważa się tendencję wzrostu liczby dzieci niedostosowanych społecznie. Przejawy agresji ze strony dzieci i młodzieży przybierają coraz bardziej drastyczne formy. Coraz częściej nieletni zagrażają zdrowiu i życiu swych ofiar. Sprzyja temu niewłaściwa struktura stosunków panujących między ludźmi. Codziennie i na każdym kroku spotykamy się z przejawem niskiej kultury współżycia , obojętności na ludzką krzywdę i brakiem uczynności. Świadczy to o ogromnych brakach w systemie oddziaływania wychowawczego odpowiednich instytucji. Tym większą uwagę należy zwrócić na najmłodsze pokolenie. Ogromną rolę odgrywa tu przedszkole, które po rodzinie jest drugim ważnym ogniwem w procesie socjalizacji młodego pokolenia.

     Nie możemy lekceważyć przejawów agresji, powinniśmy wnikliwie analizować konflikty między dziećmi. Dzieci przebywające w grupie przedszkolnej muszą uczyć się zasad zgodnego współżycia. Konflikty " rodzą się" i "wybuchają" z różnych przyczyn, są bowiem nieodłączną częścią naszego życia, ale nigdy dotąd nie były nasączone taką agresją.

     Jakie są zatem przyczyny agresji wśród dzieci? Co powoduje zaburzenia ich prawidłowego rozwoju?

Najczęstsze przyczyny zachowań agresywnych u małych dzieci:

• Początek przedszkola - dziecko, które przekracza pierwszy raz progi przedszkola napotyka na różnorodne trudności, jakie niesie ze sobą zmiana środowiska. Niestety nie każde dziecko potrafi pokonać je w sposób łagodny. Wszyscy oczekują od dziecka, że będzie samodzielne, poradzi sobie ze swoimi sprawami, ale dla malucha jest to zbyt trudne. Często pierwsze zetknięcie małego dziecka z przedszkolem przeżywane jest w sposób dramatyczny. Dziecko czuje się wówczas zagrożone. Wszystko wokół niego jest nowe, obce i nieznane. Lęk sprawia, że dziecko broni się przed zmianą warunków i na zaistniałą sytuację reaguje różnie: płaczem, krzykiem, agresją. Wywołuje to trudności wychowawcze, wśród których największą grupę stanowią konflikty. Prowadzą one do uzewnętrzniania dziecięcych przeżyć w postaci bójek, przezwisk, plucia, gryzienia kolegów, skarżenia, niszczenie cudzej pracy, zabierania zabawek, kłótni. Dzieci zachowują się impulsywnie, gdyż nie znają alternatywnych zachowań, takich jak wycofanie się lub pertraktowanie. Na nauczycielach przedszkola i rodzicach dzieci spoczywa więc obowiązek nauczenia dzieci rozpoznawania własnych emocji, radzenia sobie z tymi emocjami i ugodowego rozwiązywania konfliktów.

• Brak jasnych zasad i norm - czasami nie zwracamy uwagi dziecku, kiedy robi coś źle, myśląc, że samo to odkryje. Ale małe dzieci potrzebują wsparcia dorosłych i nie można zostawić ich samych z kłótniami, konfliktami i rywalizacją. Jasno określone normy i zasady budują bezpieczeństwo wokół dziecka. Pobłażliwość rodziców czy wychowawców, brak treningu do życia z zasadami, może być źródłem przemocy. Dorosły, który nie stawia wymagań, nie odmawia, nie wyraża opinii, nie wymaga też tego od dziecka. Dziecko naruszając zasady nie ponosi konsekwencji. Takie dziecko stoi na stanowisku " ja chcę, więc muszę to dostać" i gdy znajdzie się w sytuacji ograniczającej jego swobodę, będzie agresywnie naruszało te zasady.

• Brak rodzinnego ciepła i czasu dla dziecka - zauważamy niestety coraz częściej niewystarczający, a niekiedy drastycznie mały udział rodziców w procesie wychowawczym, podczas kiedy to właśnie rodzina w największym stopniu wpływa na rozwój emocjonalny i psychiczny każdego dziecka. Świat dziecka na przestrzeni kilku lat znacznie się zmienił. Ma to związek z transformacją polityczno - gospodarczą. Aktywność dużej części społeczeństwa skupiona jest na walce o zabezpieczenie właściwego standardu życiowego i socjalnego. Dorośli coraz mniej czasu poświęcają wychowaniu dzieci, których potrzeby psychiczne pozostały niezmienione. One jak zawsze oczekują od rodziców akceptacji, poczucia bezpieczeństwa, miłości i ciepła. Jeśli tego kontaktu jest za mało, dziecko przestaje czuć się kochane i chronione, rodzą się problemy natury emocjonalnej. Aby uniknąć przeżywania smutku i żalu, staję się agresywne i złe na cały świat.

• Kryzys rodzinny - wtedy, gdy rodzice nie mogą porozumieć się ze sobą lub się rozstają, to zazwyczaj zapominają o dziecku lub przeciwnie staje się ono kartą przetargową. Dziecko zaś jest wówczas zdezorientowane, czuje się zagrożone, zaniedbane, opuszczone. W konsekwencji reaguje agresją poza domem np. w przedszkolu.

• Pojawienie się młodszego rodzeństwa - rodzice wtedy częściej strofują dziecko, oczekując od niego nagle dorosłości. Starsze dziecko odczuwa zazdrość, naglą utratę swojej pozycji w rodzinie i sercu rodziców.

• Oglądanie nieodpowiednich programów telewizyjnych - w telewizji widzimy znacznie więcej przemocy niż jest jej w życiu codziennym. Każda scena zawierająca agresję jest trudna do przyjęcia przez dziecko i powoduje uraz. Oglądanie wielu takich scen powoduje, że dziecko obojętnieje. Stwierdzono, że takie dzieci są mniej chętne do udzielania pomocy. Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychologów, dziecko zanim skończy szkołę podstawową, przeciętnie ogląda w telewizji około 8 tysięcy morderstw i 100 tysięcy scen gwałtu. Taka dawka przemocy znacząco wpływa na psychikę, co prowadzi do zaburzeń zachowania. Ponieważ zdolności selekcyjne dzieci są ograniczone, bezkrytycznie ulegają one prezentowanym wzorcom i identyfikują się z negatywnymi bohaterami gier i filmów. Występuje wyraźny związek między odbiorem agresji prezentowanej w telewizji lub grach komputerowych a zachowaniem dzieci.

      Obcowanie ze scenami przemocy, agresji powoduje zobojętnienie na te bodźce i stają się one źródłem modelowania zachowań antyspołecznych wywołując reakcję agresji u widzów.

     Wbrew ogólnym przypuszczeniom, że agresję najłatwiej jest wywołać u kogoś kogo się krzywdzi, badania i eksperymenty Berkowitza i Hartmana wykazały, że obraz bólu, krwi i cierpień ofiary, podobnie jak widok samego zachowania agresywnego pobudza do agresji. Przyglądanie się przemocy bardziej prowokuje do zachowań agresywnych niż doznawania obrazy osobistej.

III . SPOSOBY PRZECIWDZIAŁANIA AGRESJI UŁATWIAJĄCE ROZWIĄZYWANIE KONFLIKTÓW

     Każde agresywnie zachowujące się dziecko potrzebuje pomocy. Każdorazowe karanie za złe zachowanie powoduje tylko, że dziecko gromadzi w sobie napięcie, dając mu upust gdzie indziej. Nie istnieje agresja bez przyczyny, zawsze jest powód do zachowania agresywnego. Aby skutecznie przezwyciężyć agresję musimy zrozumieć jej przyczyny i dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.

1. Przede wszystkim należy wytyczyć jasne reguły postępowania, jednoznacznie określone w języku zrozumiałym dla dziecka lub wspólnie z nim ustalić zasady i normy postępowania. Powinno ono znać granice i być uprzedzone o konsekwencjach ich przekroczenia.

2. Dziecku trzeba mówić" co jest dobre , a co złe", co pożądane, a co zabronione, tak wcześnie jak to możliwe, rozmawiać z nim na temat wartości cenionych wśród ludzi.

3. W domu musi panować atmosfera ciepła, życzliwości, akceptacji i zainteresowania sprawami dziecka. Jego potrzeby psychiczne powinny być bezwarunkowo zaspokojone; nie wolno zapewniać poczucia bezpieczeństwa i miłości tylko pod warunkiem spełnienia przez dziecko naszych oczekiwań.

4. Rodzice muszą być świadomi tego, że ogromny wpływ na psychikę ich dziecka ma telewizja. Dobrze jest, gdy programy telewizyjne oraz gry komputerowe są traktowane wybiórczo, a dzieci oglądają je wspólnie z rodzicami i prowadzone są na ich temat rozmowy.

5. W całokształcie oddziaływania na postawę społeczną dzieci, w dążeniu do zmniejszenia wśród nich konfliktów, nie można zapomnieć o literaturze dziecięcej. Przyczynia się ona w znacznej mierze do rozwoju wyobraźni, wrażliwości oraz więzi uczuciowej wśród dzieci. Literatura jest źródłem wielu dziecięcych marzeń o bohaterstwie i bohaterze, z którym się identyfikują. Dziecko odkrywa swoją najważniejszą postać i z nią się utożsamia.
   
        Ulubione zwierzęta, królewny, rycerze, zabawki, zaczynają pełnić rolę wzoru, zarówno ze względu na wygląd jak też zachowanie i język. Dobre efekty przynoszą opowiadania, w których zwierzątka mają podobne problemy i konflikty jak dzieci. Dzięki bohaterom literackim, dzieci kształtują własne postawy moralne i normy postępowania. Dlatego właśnie literatura dziecięca odgrywa ogromną rolę w rozwoju i wychowaniu małego dziecka.
   
         Do szczególnie zalecanych można zaliczyć twórczość Cz. Janczarskiego z jego najbardziej znanym bohaterem Misiem Uszatkiem. Wartościową jest też zapomniana prawie pozycja Marii Kownackiej i Zofii Malickiej "Dzieci z Leszczynowej Górki", gdzie losy małych bohaterów splatają się z przeżyciami przedszkolaków. Dzieci zachęcają tu swoim przykładem do różnych zajęć i do pomocy starszym.
   
        Bardzo ciekawą a zarazem pozytywną postacią jest Krasnal Hałabała, główny bohater książki L. Krzemienieckiej "Z przygód Krasnala Hałabały". W bajkowej formie opowiada o życiu leśnych mieszkańców, przeżywanych w różnych porach roku. Krasnal i przyjaciele, uczą społecznego współżycia, przestrzegania ustalonych zwyczajów, dostrzegania piękna przyrody i jej szanowania.
   
        Do kanonu przedszkolnych lektur, ukazujących problem dobra i zła, pozwalających odpowiednio pokierować światem wartości dziecka, niwelując w nich tym samym przejawy agresji, weszły m.in. : "Jaś i Małgosia', "Śnieżka", "Śpiąca Królewna", "O sześciu łabędziach", "Stoliczku nakryj się", "Kopciuszek", "Dziewczynka z zapałkami".
   
        Godne polecenia są też współczesne pozycje jak np. "Cudaczek Wyśmiewaczek" Julii Daszyńskiej, gdzie w abstrakcyjny sposób krytykowane jest złe zachowanie.
   
        Inna wartościowa książka to: "Bajki, które pomagają dzieciom - opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi" Cornelii Nitsch. Jest godna polecenia z uwagi na ważne treści dotyczące rodziny, uczuć, przyjaźni, bólu, a także z racji zawartych wskazówek metodycznych dla rodziców .Bohaterami tych bajek są zwierzęta.
   
        Należy pamiętać, aby w miarę możliwości po wysłuchaniu bajki czy opowiadania dziecko miało okazję aby wyrazić swoją opinię na temat postępowania bohaterów, nazwania własnych uczuć i emocji, jakie mu towarzyszyły podczas słuchania.

6. Godne uwagi jest zastosowanie muzykoterapii jako środka leczniczego wobec dzieci z zaburzeniami zachowania .
   
         Warunki życia codziennego, tempo pracy rodziców, a co za tym idzie brak czasu, powoduje także u dzieci powstawanie napięć psychicznych, które często prowadzą do zachowań agresywnych. Likwidowanie tych negatywnych zjawisk u dzieci możliwe jest poprzez wprowadzenie form relaksacyjnych przy muzyce. W czasie ćwiczeń relaksacyjnych następuje odprężenie i uspokojenie organizmu. Taki stan likwiduje niepokój i lęk, a wyzwala spokój , pewność siebie, a w dalszej konsekwencji pobudza aktywność i poczucie satysfakcji z twórczego działania.
   
         Do ćwiczeń relaksacyjnych należy dobrać taką muzykę, która pozwoli odreagować stres i pozbyć się stanów lękowych. Przez trafnie dobrane tempo muzyki możemy regulować emocje dzieci - nadmierne pobudzenie niwelować wolniejszą i wyciszoną muzyką, stany pasywnych postaw - pobudzać muzyką głośniejszą i bardziej dynamiczną. Muzykę taką , powszechnie dostępną w sklepach, możemy wykorzystać jako tło do różnych zabaw, prac plastycznych lub wyciszenia organizmu podczas odpoczynku np. dzieci leżą na dywanie, zamykają oczy i słuchają cichej muzyki, a za pomocą wyobraźni przenoszą się w miejsca, o których opowiada lub czyta nauczycielka czy rodzic .

7. Zapewnienie dziecku odpowiedniej ilości ruchu - czasami agresja rodzi się z powodu nagromadzonej energii, która musi znaleźć ujście. Szczególnie wskazany jest ruch na świeżym powietrzu, ponieważ dotlenienie organizmu poprawia samopoczucie i ogólną kondycję dzieci, a przy tym radość i śmiech rozładowuje napięcia, wprowadza ciepłą, pełną zabawy atmosferę, jednoczy z innymi dziećmi.
   
        Dobra organizacja pracy wychowawczej, skuteczne zapobieganie przejawom wzmożonej agresji u dzieci, właściwe postępowanie z dzieckiem, które już można nazwać agresywnym - wymaga oprócz ogólnej orientacji w problematyce dotyczącej zachowania agresywnego, zrozumienia zasadniczych mechanizmów psychologicznych rządzących wychowaniem. Dlatego z pomocą nauczycielom i rodzicom przychodzą poradnie pedagogiczno - psychologiczne, w których znajdziemy właściwą pomoc specjalistów.

LITERATURA:

1. J. Danielewska "Agresja u dzieci - szkoła porozumiewania", WSiP , Warszawa 2002

2. J. Grochulska "Agresja u dzieci", WSiP, Warszawa 1993

3. A. Frączek "Wychowanie a agresja", Psychologia wychowawcza w przedszkolu, 1986

4. A. Kozłowska "Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym", WSiP, 1984

Agresja w szkole

W szkołach podstawowych dochodzi wśród uczniów zarówno do agresji fizycznej jak i słownej. Istnieją różne rodzaje agresji. Tyszkowa dokonuje podziału agresji na motoryczną i werbalną. Agresja motoryczna to wrogie fizyczne zachowanie skierowane na osobę lub przedmiot, np. bicie kolegi, niszczenie mienia. Agresja słowna to obrażanie, przezywanie, kłótnie.

Najbardziej charakterystyczne są bójki między rówieśnikami, agresywne zabawy w postaci zastraszania, niszczenie cudzej własności. Agresja wśród dzieci na terenie szkoły przejawia się również w postaci aktywności grupowej, a w ostatnich latach daje się zauważyć obniżenie wieku sprawców przemocy. Częstym zjawiskiem jest zjawisko wyładowania agresji starszych roczników na młodszych uczniach. Tutaj agresja polega na poniżaniu, upokarzaniu, czy ośmieszaniu młodszych kolegów. To młodsi i słabsi uczniowie są najczęściej narażeni na agresję szkolną. Przysłowiowym „kozłem ofiarnym” bywa najczęściej uczeń słaby fizycznie, wrażliwy czy charakteryzujący się niskim poczuciem własnej wartości.

Według D. Wójcik środowiskowe uwarunkowania agresywności mogą wynikać z:

- zaburzonych kontaktów uczuciowych miedzy rodzicami a dziećmi,

- przejawiania agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci i innych osób,

- wykazywania przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych ich dzieci,

- aprobowanie agresywnych wzorców zachowań.

Wynika z tego, jak ogromnie ważna jest miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspakajaniu potrzeb dziecka. Akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne formy zachowania. Psychologowie uważają, że u ofiary przeżywającej często uczucie poniżenia i upokorzenia , dochodzi po pewnym czasie do obniżenia poczucia własnej wartości i do izolacji społecznej. U agresora zaś po okresie bezkarnego stosowania przemocy utrwali się niewłaściwy wzorzec zachowania, a co za tym idzie obniży poczucie odpowiedzialności za własne działania.

Istotna rolę pełni nauczyciel. Interwencja nauczyciela podczas agresywnego zachowania kilkorga dzieci wobec jednego z nich, nieumiejącego samodzielnie się obronić, może ustrzec przed poważniejszymi konsekwencjami wychowawczymi. Brak reakcji ze strony nauczyciela na występujące w ich obecności akty agresji, ignorowanie skarg dzieci - ofiar agresji, jak również informacji o przemocy, wywołują poczucie bezkarności i sprzyjają szerzeniu się agresywności wśród dzieci oraz zaburzeń osobowościowych agresora i jego ofiary.

Coraz częściej dochodzi do agresywnego zachowania się w stosunku do nauczycieli. Skala zjawiska jest coraz większa. Niektóre przypadki nagłaśniane są również w mediach. Przyczyną zjawiska bywa najczęściej poczucie niesprawiedliwości, brak pogodzenia się z oceną, czy tez opinią nauczyciela. Coraz częściej uczniowie grożą nauczycielom słownie, wyzywają bądź stosują wobec nich przemoc fizyczną.

Przeciwdziałanie agresji uczniowskiej jest rzeczywiście bardzo trudne. Niestety nie zawsze kończy się sukcesem. Efekty pracy nauczycielskiej bywają nieraz odległe w czasie lub pozostają niezauważone. Najważniejsze jest, by nigdy nie rezygnować z podejmowania wysiłków.

Praktyka uczy, że najważniejszą receptą na radzenie sobie z agresją w szkole jest stworzenie jasnych zasad, norm i ich konsekwencji oraz respektowanie tych konsekwencji w przypadku łamania norm. Profilaktyka agresji powinna znaleźć stale miejsce w programie wychowawczym. Nie może bowiem być tylko prowadzona w postaci doraźnych akcji, wymaga planowania i ciągłej realizacji.

Osobowość dziecka kształtuje się przede wszystkim pod wpływem rodziny. Gdy wstępuje ono do przedszkola, a potem do szkoły staje wobec nowych problemów. Pojawiają się niekiedy trudne do przezwyciężenia napięcia i konflikty. Wsparcia ze strony rodziców nikt wówczas nie zastąpi. Do najtrudniejszych sytuacji należą te, gdy dziecko staje się ofiarą agresji. Wsparcie psychiczne rodziny oraz interwencja w postaci rozmowy z nauczycielami są wówczas niezbędne. Nie należy czekać aż problem sam zniknie. Należy poczynić wszelkie działania zaradcze, w przeciwnym wypadku problem jeszcze bardziej skomplikuje się i urośnie do rozmiarów trudnych do rozwiązania nawet dla dorosłych.

Nie mniejsze wsparcie należy się dziecku, które samo zachowuje się agresywnie wobec innych. Spokojna rozmowa, w której okażemy ciepło i zrozumienie dla jego trudności w radzeniu sobie z przykrymi stanami emocjonalnymi oraz stanowczość w domaganiu się zaprzestania takich zachowań, zapewnią lepszy wpływ wychowawczy niż jakakolwiek kara.

Ważny jest kontakt uczeń - nauczyciel. Gdy konkretny uczeń sprawia nam kłopoty, warto spotkać się z nim poza kontekstem szkoły. Zachowania agresywne ucznia na forum klasy są próbą walki o pozycję w klasie i wtedy uczeń za wszelką cenę nie chce „przegrać” z nauczycielem. Dlatego warto nawiązać kontakt osobisty z takim uczniem poza klasą. Większość nauczycieli zauważa, że mając osobisty kontakt z uczniem, łatwiej jest radzić sobie z nim na lekcji.

Równie istotne dla radzenia sobie z agresją w szkole jest budowanie dobrych relacji uczeń - uczeń. Jeśli bowiem mamy dobry osobisty kontakt z drugą osobą, trudniej jest zachować się wobec niej agresywnie. Nauczyciele - wychowawcy powinni pomagać uczniom w budowaniu lepszych relacji, zadbać o integrację klasy w celu lepszego poznania. Uczniowie znając lepiej siebie, będą mieli mniej powodów do zachowań agresywnych.

Życie szkoły wymaga od nauczyciela uzdolnień artysty, uczonego i znającego swój fach rzemieślnika. To nauczyciel, korzystając z całej swojej wiedzy o świecie, wzbogacanej stale o najnowsze osiągnięcia nauki, tworzy przed rozpoczęciem każdego roku szkolnego własną wizję pracy z uczniami. Profilaktyka agresji powinna znaleźć swoje stale miejsce w programie wychowawczym. Na prawdziwy sukces w zapobieganiu szerzenia się agresji wśród uczniów, a nawet w jej przeciwdziałaniu można liczyć dopiero wtedy, gdy wszyscy nauczyciele danej szkoły zaakceptują proponowane kierunki, twórczo je rozwijając i połączą swoje wysiłki w codziennej pracy.

BIBLIOGRAFIA:

1. Danielewska J. „Agresja u dzieci - szkoła porozumienia”. WSiP, Warszawa 2002

2. Gordon T. „Wychowanie bez porażek”. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1994

3. Grochulska J. „Reedukacja dzieci agresywnych”. WSiP, Warszawa 1981

4. Pytka L. „Niewydarzeni, sfrustrowani, agresywni…” Opieka. Wychowanie. Terapia. 1997

Zachowania agresywne u dzieci i sposoby radzenia sobie z nimi.

Agresja występuje wszędzie: w potocznej mowie, w domach rodzinnych, w szkołach a także już w przedszkolach. Agresja jest najczęściej sposobem rozwiązywania konfliktów. Natomiast wzorce zachowań agresywnych szeroko emituje telewizja.
Zachowania agresywne mogą mieć charakter agresji słownej - kłótnie, wyzwiska, lub fizycznej - bójki, niszczenie wytworów materialnych. Są one skierowane przeciw komuś lub czemuś, ich celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej, psychicznej lub moralnej. Coraz częściej agresorami są dzieci, dlatego spróbujemy poznać przyczyny agresji i szukać sposobów radzenia sobie z nią.
W publikacjach pedagogicznych stwierdzono związek między brakiem zaspokojenia potrzeb dziecka i brakiem zaangażowania w jego sprawy, a w późniejszym terminie tendencjami do agresji i wrogości wobec innych ludzi. Jeżeli nie występuje u dziecka zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, wywołuje to u niego frustrację i w konsekwencji prowadzi do agresji, która rozładowuje nagromadzone napięcie.
Rodzice mają tu ogromną rolę do spełnienia, muszą mocno angażować się w sprawy dzieci, w ich małe i duże problemy, okazywać im dużo ciepła, zrozumienia, zaufania. Poświęcać im moc uwagi, pomagać w zorganizowaniu czasu wolnego. Poza tym, należy tu również zwrócić uwagę na pewien popełniany przez rodziców błąd - zbyt wysokie wymagania wobec dziecka, które wywołują u niego złość, gdyż dziecko nie odnoszące sukcesów przestaje wierzyć w siebie, traci poczucie własnej wartości. Dziecko, nie stające na wysokości zadania”, często chce zwrócić na siebie uwagę zachowaniami agresywnymi.
Inną przyczyną takich zachowań jest również brak reakcji dorosłych, ustalenia reguł i zasad, brak kary i konsekwencji. Dziecko nie wie, że robi źle i uznaje zachowania agresywne za właściwe. Poziom agresji dzieci zwiększa rodzic, któremu nie wolno się sprzeciwiać” -,,Agresja rodzi agresję”. Nie należy również przesadzać w drugą stronę, tzn. nadmiernie stosować metodę nagradzania, spełniania zachcianek dziecka, brak wymagań. Dziecko od najmłodszych lat konsekwentnie musi uczyć się obowiązujących norm.
Kolejną przyczyną jest wpływ rówieśników, naśladownictwo. Dzieci chcą być takie jak ich ,,przebojowy kolega”, który wcale nie musi dawać pozytywnego przykładu zachowania.
Duży wpływ na dziecko mają także środki masowego przekazu. Telewizja, filmy, gry komputerowe często przepełnione są scenami przemocy. Pod wpływem częstego oglądania takich scen dzieci nabierają przekonania o ich normalności, występuje wtedy zjawisko znieczulenia.
Ze zjawiskiem agresji mamy do czynienia we współczesnym środowisku przedszkolnym i szkolnym. Często niepowodzenia zaburzają poczucie własnej wartości, co osłabia motywację do podejmowania wysiłku. Dzieci doświadczające niepowodzeń mają skłonności do reagowania gniewem i agresją. Oświata podejmuje próby przeciwdziałania agresji. Nauczyciele mają ogromnie odpowiedzialną rolę - pokazania dzieciom sposobów radzenia sobie z własnymi emocjami. Próbują wzmacniać u dzieci poczucie własnej wartości.
Należy pamiętać, że każde dziecko, aby prawidłowo egzystowało nawiązuje kontakty towarzyskie, egzystuje w jakiejś grupie. Do rodziców natomiast należy kontrola grupy, w której dziecko przebywa, aby taka grupa wpływała na dziecko pozytywnie a nie destrukcyjnie, patologicznie.
Rodzice również nie powinni ograniczać samodzielności dziecka, wyręczając je, ponieważ dziecko mało samodzielne ucieknie w agresję. A co najważniejsze - my dorośli musimy dać przykład pozytywnego dorosłego, który jest wyzbyty negatywnych zachowań, tj. picie, kłamstwa, wyzwiska, niekonsekwencja, stres, niezadowolenie.
Należy również pamiętać, że wychowując dziecko, trzeba przede wszystkim skupić się na rozsądnym okazywaniu miłości, przytulenia, wsparcia, pozytywnych sygnałów wysyłanych do wychowanka oraz postawy ,,jestem obok, gdy będziesz mnie potrzebował”.
Wincenty Okoń, autor ,,Słownika pedagogicznego” definiuje agresję jako ,,Działanie skierowane przeciwko ludziom, lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew”.
Rozwiązywanie problemu przemocy nie może ograniczać się tylko do wymierzania kar agresorom. Oświata ma wiele możliwości by zapobiegać antyspołecznym formom zachowań dzieci w placówkach. Wymaga to od nauczycieli zidentyfikowania działań wychowawczych kontroli wewnętrznej oraz rozstrzygania sporów i konfliktów bez użycia siły.
Prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań agresywnych, jak również wszelkich zachowań problemowych, jest szczególnie wysokie u dzieci wzrastających w rodzinach głęboko dysfunkcyjnych. Akty agresji są przejawem poczucia osamotnienia, bezradności i desperacji. Pozwalają rozładować napięcie i wymuszają zainteresowanie otoczenia.
Dzieci nie rodzą się agresywne - one obserwują i kopiują zachowania osób w swoim otoczeniu. Agresywne zachowania są, więc wyuczone.
Do grupy czynników przesądzających o agresji dzieci należy zaliczyć usposobienie dziecka. Większe prawdopodobieństwo istnieje, że agresja rozwinie się u dziecka o temperamencie łagodniejszym. Spotyka się również superaktywne dzieci, które łatwo się podniecają, rozpraszają, błyskawicznie reagują na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.
Rolą wychowawców powinno być uczenie dzieci panowania nad agresywnymi impulsami oraz wyposażenie ich w umiejętności nawiązywania i utrzymywania zadowalających kontaktów z innymi ludźmi. Bardzo pomocne są w tym zabawy i ćwiczenia interakcyjne, które ułatwiają dzieciom zdobywanie doświadczeń. Dzieci mogą włączyć do sytuacji w zabawie swoje potrzeby i uczucia, działać aktywnie i wg własnego uznania. Zabawom takim można przypisać szczegółowe cele nauczania:
? dostrzeganie i wyrażanie agresywnych uczuć,
? lepsze zrozumienie siebie samego i innych ludzi,
? opanowanie agresji i wściekłości,
? budowanie poczucia wartości samego siebie,
? nawiązywanie nie agresywnych kontaktów,
? pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
Jako wychowawca przedszkolny, wiem, że już z 3 - letnimi maluchami należy rozmawiać o ich agresywnym zachowaniu, a od 4 lat należy ćwiczyć sposoby rozwiązywania konfliktów. Trzeba tłumaczyć niezależnie od tego co się wydarzy, że krzyk i panika nie pomagają, należy działać spokojnie i opanowanie. To nie jest łatwe, ale trzeba wielokrotnie próbować. Karanie i krzyczenie na dziecko, które coś innemu dziecku zniszczyło lub zrobiło niestety nie będzie skuteczne. O wiele korzystniejsze jest przerwanie zabawy dziecka, które zachowuje się niebezpiecznie. Małym łobuziakom należy pomagać, a nie potępiać ich. Cel ten jest realizowany przez dobre słowo i przykład. Poprzez konsekwentne, zawsze odpowiednie reakcje na złe zachowanie dziecko musi nauczyć się, że nie może, wręcz nie ma prawa wyrządzać krzywdy innym, a także niczego im zabierać bez zgody lub niszczyć.
Zaniechanie lub niekonsekwentne eliminowanie agresywnych zachowań u 3, 4 - latków, tłumacząc, że dziecko jest małe i jeszcze się nauczy będzie skutkowało utrwaleniem nieodpowiednich zachowań i poważnymi trudnościami w grupie dzieci starszych, które coraz więcej czasu poświęcają na wspólną zabawę i wykonywanie zadań grupowych. Agresywne dziecko będzie przez grupę odpychane a dzieci będą unikały z nim zabawy, co wzbudzi u dziecka dodatkowy stres i takie zachowania tylko wzmocni.
Dzieci agresywne myślą inaczej niż nie agresywne. Ten fakt ujawnia się około 5, 6 roku życia. Okazuje się, że dzieci agresywne mają braki w przetwarzaniu informacji społecznych, co oznacza, iż obcy jest im język znaków społecznych. Informacje ze środowiska, które są neutralne dla większości, one odczytują jak atak na siebie. Dzieci nie agresywne mają hamulce wewnętrzne, tj. potrafią zatrzymać się i pomyśleć za nim coś zrobią, natomiast dziecko agresywne działa impulsywnie. Poza tym dziecko agresywne nie jest w stanie przewidzieć skutków swojego zachowania. Dzieci te, mają dużą potrzebę usprawiedliwiania przemocy i używania siły.
Jedną z propozycji zapobiegania takim złym zachowaniom, jest np. w grupie przedszkolaków organizowanie zajęć psychoedukacyjnych, mających na celu naukę zachowań alternatywnych wobec agresji. Psychoedukacja, to forma oddziaływania mająca na celu zmianę postaw i zachowań. Inną z metod jest relaksacja.
Wnioski:
? ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspokajaniu potrzeb dziecka. Akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne zachowania,
? nadmierna swoboda, podobnie jak i nadmierna kontrola mogą wyzwalać u dziecka niepożądane formy zachowania,
? wyróżnianie jednego dziecka w rodzinie, a także nadmierne przekonanie o zawsze nienagannym zachowaniu swoich dzieci powoduje ich zadufanie i chęć wykorzystania tej uprzywilejowanej pozycji w kręgu kolegów,
? w systemie wzmocnień pozytywnych powinny decydować nagrody stosowane w miarę często, ale też nie za każde zachowanie. Kara fizyczna rodzi agresję,
? należy uświadamiać rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z dzieckiem. Obydwoje są dla dziecka jednakowo ważni i potrzebni.
? dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otoczone szczególną opieką przez rodziców i wychowawców.
Sygnały dotyczące niewłaściwych zachowań dzieci są ostatnio bardzo nagłaśniane. W postępowaniu pedagogicznym zarówno nauczycieli, wychowawców jak i rodziców, ważne jest, aby nauczyć dziecko panowania nad emocjami, agresywnymi impulsami oraz zawierać zadowalające kontakty z rówieśnikami i innymi ludźmi. 

Czy Twoje dziecko jest agresywne?

1. Twoje dziecko ukradkiem zjada czekoladę, a Ty przypadkowo to widzisz, jak ono reaguje na to:

Czuje się nieskrępowany

Ze wstydem dopytuje, czy Ty też chcesz trochę

Uskarża się, że tak rzadko dostaje czekoladę

Złości się i resztę czekolady wyrzuca


2. Wybuchła sprzeczka wśród Twoich dzieci, bo każde chce bawić się klockami Lego:


Nawzajem obrzucają się wyzwiskami i obelgami

"Biorą się za czuby"

Złoszczą się, ale po chwili dochodzą do porozumienia i bawią się razem

Skarżą się do Ciebie i każdy usiłuje wymóc na Tobie, abyś stanęła po jego stronie.


3. Dziecko podrzuca piłkę na placu zabaw, wtem podbiega starsze dziecko i zabiera ją. Twoje dziecko:


Przybiega i zaczyna płakać

Wybucha wielkim płaczem i domaga się Twojej pomocy

Mimo przewagi przeciwnika, usiłuje odzyskać piłkę

Aby się zemścić, niszczy zabawkę należącą do tamtego dziecka


4. W domu jest małe kociątko. Wasze dziecko przepada za nim. W trakcie zabawy kotek podrapał dziecko. Wówczas Twoje dziecko:


Przybiega do Ciebie i ze zgrozą pokazuje zadrapania

Ze złością rzuca kotka na podłogę

Wygania kotka, a samo rozpacza nad zadrapaniami

Oświadcza, że nigdy więcej nie będzie bawiło się z kotem


5. Robiąc zakupy Twoje dziecko domaga się kupowania mu słodyczy, a Ty postanowiłaś skończyć z tym, co ono na to:


Zrozumiało, że dzisiaj nic nie otrzyma

Histeryzuje, a Ty wstydzisz się i denerwujesz

Mówi Ci, że jesteś niedobra i Ciebie nie lubi

Samowolnie ściąga ze sklepowej półki cukierka


6. Idąc do przedszkola, nagle przypomniało mi się, że zapomnieliśmy zabrać ze sobą piżamy. Mówisz jemu, że dzisiaj będzie spało bez piżamy, a ono:


Rzuca się na ziemię i nie chce iść dalej

Wygląda na zmartwioną, ale nic nie mówi

Krzyczy, że Ciebie nie lubi

Bez końca nalega, abyśmy wrócili się po piżamę.


7. Już wieczorem przygotowujesz ubranie, które dziecko ma włożyć rano, a rano:


Dziecko ubiera się bez sprzeciwu w to, co mu przygotowałaś

Dziecko marudzi i zamiast wkładać to, co jest przygotowane, wyszukuje swoje ulubione ubrania

Dziecko usilnie protestuje, musisz ubrać go na siłę, mimo to natychmiast rozbiera się

Dziecko nie chce ubrać się, a kiedy ubierasz mimo protestów, zaczyna się z Tobą szarpać.


8. Jadąc na rowerku, dziecko przewróciło się i boleśnie uderzyło w łokieć, a teraz:


Krzyczy tak długo aż przybiegniesz i je przytulisz

Podnosi rower, wsiada i jedzie dalej

Ze złości kopie rowerek i wykrzykuje pod jego adresem obelg

Płacze i mówi, że więcej nie będzie jeździł na nim


9. Twój syn rozłożył w swoim pokoju zabawki i chce się bawić, wtem nadeszła młodsza siostra. Prosi o wspólną zabawę, a on na to:


Pozwala jej bawić się ze sobą, chociaż wolałby sam

Chętnie bawi się z nią, bo lubi wspólne zabawy

Wie, że Ty tego oczekujesz i tylko dlatego pozwala jej bawić się ze sobą

Pozwala jej bawić się ze sobą, ale pod byle protestem strofuje ją i złości się bez przerwy.

---