ROZDZIAŁ I : RYS HISTORYCZNY LITURGII GODZIN

Wstęp.

Określone pory modlitwy są dziedzictwem żydowskim. Pierwszy rozdział zatytułowany Rys historyczny Liturgii Godzin, ma za zadanie ukazać rozwój modlitwy Kościoła i jej bogactwo. Gromadzenie się chrześcijan na wspólną modlitwę rano i wieczorem, sięga samych początków wiary chrześcijańskiej. To codzienne gromadzenie się można bez trudu prześledzić, cofając się wstecz poprzez dzieje starotestamentalnego Ludu Przymierza aż po prawodawstwo Mojżeszowe, w którym oznaczało codzienne odmawianie zbawczej woli Boga. Ofiara wieczorna zakorzeniona jest w swej istocie w ekspiacyjnej postawie zespolonej jak najściślej z przeświadczeniem, że Jahwe zapewnia wciąż na nowo wyzwolenie i wybawienie, kiedy to rankiem dochodzi do głosu niewyczerpana miłość Przymierza Boga Jahwe.

1.1 RYS HISTORYCZNY LITURGII GODZIN DO VI WIEKU

Liturgia Godzin jest życiem Kościoła, nierozerwalnie wiąże się ona z założycielem oraz rozwojem życia duchowego chrześcijan. Swymi początkami sięga czasów starotestamentalnych. Wiąże się ona z kultem świątynnym i synagogalnym.

W starożytnym Izraelu istniał zwyczaj każdego ranka i wieczora „kładąc się spać i wstając ze snu”, odmawiania Shema Israel(zob. Pwt 6, 3 - 9). Wśród wielu modlitw, jako form kultu jedynego Boga, w Izraelu ukształtowała się zinstytucjonalizowana, zorganizowana i zrytualizowana codzienna modlitwa jako”ofiara duchowa” całego ludu. Przyjmuje się że w czasach Jezusa modlitwa ta odbywała się trzykrotnie w ciągu dnia.

Kult świątynny nieodzownie wiązał się z składaniem ofiar z zwierząt. Ofiary były składane rano i wieczorem. W południe składano ofiarę z mincha (ofiara z roślin). Prócz świątyni istniał również kult synagogalny. W synagodze wspólna modlitwa izraelitów odbywała się według ustalonego porządku. Po wygnaniu babilońskim i zburzeniu Jerozolimy przez cesarza Tytusa w 70 r. po Chrystusie; w synagogach skupiło się całe życie liturgiczne narodu wybranego.

W publicznej modlitwie synagogalnej uczestniczył sam Jezus. Opisując wystąpienie Chrystusa w synagodze w Nazarecie, w dniu szabatu św. Łukasz podkreśla, że obecność ta nie była czymś sporadycznym w życiu Pana Jezusa(por. Łk 4,16). Jezus nie tylko uczestniczył w kulcie synagogalnym ale również uczestniczył wkulcie świątynnym(por. Mt 21, 12 - 17; Łk 2, 41 - 50). Z modlitwą łączyło się codzienne życie Chrystusa i z modlitwą „jako mocą ożywiającą całą Jego działalność mesjańską i jego przejście z tego świata do Ojca”, dokonał Chrystus - poprzez swoje paschalne misterium - dzieła naszego odkupienia. Powstawszy zaś z martwych, żyje na wieki i wstawia się za nami(por. Hbr 7,25).

To co Jezus czynił na ziemi, to samo czynili Jego uczniowie z rozkazu Pana(por. Mt 26, 26 - 28; Łk 22,19nn; Mk 14, 22 - 25; 1Kor 11, 23 - 26). Kościół, posłuszny swemu założycielowi, ową Pieśń Chwały, rozbrzmiewającą w niebie przez całą wieczność i wprowadzoną na ziemskie wygnanie przez Jezusa Chrystusa podjął w sposób stały i wierny przez różnorodne formy. Gdy po wniebowstąpieniu Pana Jezusa, Apostołowie wrócili do Jerozolimy i”trwali jednomyślnie na modlitwie”(por. Dz 1,14) spotykamy również na kartach Nowego Testamentu pielęgnowany zwyczaj modlitwy około godziny trzeciej ,około szóstej i dziewiątej(por. Dz 2, 1.14 - 15; 3, 1; 10,9; 16, 25). Prócz tych świadectw w Nowym Testamencie mamy świadectwa z listu św. Klemensa Rzymskiego w jego liście do Koryntian dotyczące modlitwy, oraz w Didache.

Do końca III wieku wykształciły się w Kościele pory dnia w których chrześcijanie prywatnie czy też wspólnotowo gromadzą się na modlitwie. Wzmiankę o tym znajdujemy u Klemensa Aleksandryjskiego, oraz u innych pisarzy i ojców starożytnego Kościoła(zob. Pisma Tertuliana, Orygenesa, Św. Cypriana z Kartaginy). Owe pory dnia, w których się modlono w pierwotnych wiekach chrześcijaństwa to: pora nocna(o północy), rano i wieczorem, o trzeciej, szóstej i dziewiątej. Wszystkie modlitwy posiadały charakter ascetyczny. Dotyczyły wszystkich wiernych, czyli całego Kościoła pod hierarchicznym kierownictwem biskupa.

Przyjmuje się, że pokój konstatyński stanowił wyjątkowy przełom w realizowaniu przez chrześcijan Jezusowego polecenia o nieustannej modlitwie. Niewątpliwie Kościół wykorzystał czas pokoju, by rozwinąć różne formy wyrażające jego społeczną naturę.

W tym czasie dokonuje się ewolucja życia liturgicznego, obejmuje ona również życie modlitewne Kościoła. Liturgia Godzin zaczyna się kształtować w swoistym dualizmie typu katedralnego i monastycznego. Jednak niektórzy historycy Liturgii wyróżniają trzy typy odnośnego oficjum: „katedralny”, „monastyczny egipski”(tzw czysty) oraz „monastyczny miejski(mieszany), precyzując, iż nie chodzi tutaj o trzy następujące po sobie etapy chronologicznego rozwoju oficjum, lecz o trzy odrębne sposoby sprawowania Liturgii Godzin. Dwa pierwsze z nich rozwijały się równoległe, począwszy od połowy IV wieku; trzeci zaś - jako synteza dwóch pozostałych - zaczął być widoczny w ostatnim ćwierćwieczu IV stulecia. Cursus katedralny, pojawił się na wschodzie. Główną charakterystyką było regularne gromadzenie się rano i wieczorem na modlitwę, uzupełniane okolicznościową wigilią. Poranną i wieczorną modlitwę cechowała centralna myśl przewodnia, która znajdowała swój wyraz w odpowiednim doborze psalmów oraz odpowiednim rytuale zewnętrznym. Oficjum katedralne było dziełem całej wspólnoty:biskupa, duchowieństwa, ludu. Wierni włączali się przez responsoria, antyfony, selektywnie brano psalmy, stosowano ceremonię zapalania światła, okadzenie, procesje. Były również wykonywane modlitwy wstawiennicze. Szczególnym świadectwem potwierdzającym taki przebieg Liturgii znajdujemy w pismach pątniczki Egerii oraz u pisarzy i Ojców Kościoła: bp. Euzebiusza z Cezarei, Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy, Anatazego i innych.

Cursus monastyczny rozwijał się w Egipcie, w Tebaidzie, Palestynie, Mezopotamii, Syrii oraz innych częściach Bliskiego Wschodu. Najbardziej znany rozwój cursus monastycznego znamy z Egiptu i z działalności Jana Kasjana i Pachoniusza. W pismach Jana odnajdujemy szczegółowy opis celebrowania Liturgii Godzin w monasterach, które wizytował. Mnisi egipscy znali dwie pory na gromadzenie się podczas modlitwy - rano i wieczorem. Na ich oficjum składały się psalmów, lektury Pisma Świętego oraz kolekt kończących psalmy.

Druga tradycja, która jest związana z Pachoniuszem też miała dwie pory do gromadzenia się na modlitwę: poranną i wieczorną. Z pism Pachoniusza wynika, że w klasztorach, które zachowywały jego regułę były znane wigilie, które trwały prawdopodobnie od zgromadzenia wieczornego do zgromadzenia porannego. Wigilie te nie były celebrowane we wspólnocie lecz indywidualnie z wyjątkiem Wielkanocy. Oficjum w tych klasztorach składało się z odczytania urywków Pisma Świętego, odmówienie modlitwy Ojcze nasz z wyciągniętymi rękami, znak krzyża, modlitwa w milczeniu o charakterze pokutnym, znak krzyża, modlitwa w milczeniu. Pod koniec IV wieku mnisi wschodu, którzy żyli nieopodal ówczesnych wielkich skupisk miejskich lub w samych miastach w pobliżu bazylik i innych miejsc pielgrzymkowych, zaczęli wprowadzać do swoich wspólnot elementy liturgii typu katedralnego. W ten sposób narodziło się oficjum mieszane: monastyczne miejskie. Cursus monastyczny miejski na wschodzie poznajemy w pismach Jana Kasjana, oraz Jana Chryzostoma. Ten ostatni opisał mieszane oficjum, które było celebrowane na terenie Antiochii. Również w pismach Bazylego Wielkiego czy też Anatazego odnajdujemy opisy celebrowania cursusu monastycznego miejskiego.

Gdy chodzi o celebrację Liturgii Godzin w katedrach na Zachodzie na przełomie IV - VI wieku, mamy niestety mało informacji. Badania naukowe wykazały że nie jesteśmy nawet do końca pewni, czy w IV wieku był podział na oficjum katedralne czy monastyczne. Świadectwa mówiące o tym że na zachodzie była sprawowana liturgia katedralna znajdujemy w pismach Hieronima, Augustyna czy też Ambrożego. Ambroży autor hymnów, w swych pismach wspomina o modlitwie psalmami, którą wykonywali na początku i na końcu dnia oraz w nocy.

Prawie nic nie wiemy o strukturze monastycznej modlitwy Kościoła w IV wieku w Rzymie i w klasztorach na terytorium dzisiejszych Włoch, a także Galii i Hiszpanii. Najstarszym dokumentem , liturgiczno - patrystycznym, dotyczącym oficjum monastycznego na zachodzie jest bowiem tzw. ordo monasterii - pierwotna reguła monastyczna przypisywana Alipiuszowi z Tagastyw północnej Afryce. W tym dokumencie możemy przeczytać że podczas matutinum należało odmawiać psalmy. Na tercję, sekste i none, składały się psalmy, dwie antyfony oraz lektura biblijna i zakończenie. Na lucernarium również składały się psalmy i lektura biblijna. Antyfon w tej godzinie było jednak o dwie więcej, niż podczas porannych modlitw.

Kolejne stulecia zwłaszcza VI wiek przynoszą rozwój publicznej modlitwy Kościoła. Powstanie słynna księga Corpus Iuris Civilis, cesarza Justyna, w której zostanie nałożony na duchowieństwo obowiązek modlitw nocy, rano i wieczorem, oraz powstanie reguła późniejszego życia monastycznego na zachodzie Św. Benedykta, w której autor zamieścił pierwszy szczegółowy i wnikliwy porządek rzymskiego oficjum divinum.

1.2 RYS HISTORYCZNY OD VI WIEKU DO REFORMY SOBORU TRYDENCKIEGO

W wieku VI wpływ na reformę Liturgii Godzin miał Benedykt z Nursji oraz założony przez niego zakon. Struktura i sposób odmawiana oficjum, którą promował Benedykt w swych regułach z niewielkimi zmianami przetrwała do Soboru Watykańskiego II. Zmiany, jakie dokonywały się w księgach liturgicznych szły w dwóch kierunkach, wyznaczanych przez kategorię ludzi zobowiązanych do odmawiana tej modlitwy.

Jedną z grup, które były zobowiązane do odmawiania oficjum byli zakonnicy, którzy prowadzili życie w klasztorach według własnych reguł. Drugą grupę stanowili duchowni diecezjalni. Początkowo byli oni skupieni wokół biskupa przy katedrze, tworząc tam średniowieczne wspólnoty kanoników. Stopniowo jednak narastały przekształcenia w stylu życia w kategorii duchownych diecezjalnych, których cechowało wspólna modlitwa i wspólne zamieszkiwanie. Początek drugiego tysiąclecia pokazuje, że rośnie grupa księży odrzucających z powodu zajęć duszpasterskich, formy vita canonica, co powoduje osłabienie publicznej modlitwy chóralnej sprawowanej dotąd przez te grupy duchownych. Inną formę natomiast znajdujemy w klasztorach. Klasztory są miejscem systematycznego rozwoju modlitwy chórowej. Oficjum rzymskie a raczej rzymsko - monastyczne staje się wzorem dla innych prowincji zachodu, które przyjmują to oficjum dołączając doń liczne elementy z tradycji własnej. Z czasem do oficjum rzymskiego wprowadzono nowy porządek lekcji i homilii Ojców Kościoła, przygotowane przez Pawła Warnerdisa, diakona z Monte Casino.

Zbyt rozbudowane oficjum, które oprócz podstawowych tekstów zawierało elementy wotywne, domagało się uproszczenia. Pierwsze próby pojawiły się w XI wieku. Charakterystyczną cechą były krótsze czytania oraz brak zapisu nutowego dla części śpiewanych. Do tej grupy zwolenników reformy dołączyła grupa księży pracujących w Kurii Rzymskiej. Ta grupa z powodu licznych wyjazdów, nie mogła brać udziału w modlitwach chórowych. Dla nich, ukształtował się w XIII wieku odrębna księga zwana Breviarum secundum usum Romane Curiae. Ta księga liczyła około 300 stron opatrzonych czasami w zapis nutowy. W jej skład wchodził psałterz podzielony na poszczególne dni tygodnia i godziny kanoniczne. Oprócz psałterza księga ta zawierała antyfony, responsoria, kapitulia, hymny, kolekty, czytania małe, które zostały rozmieszczone według cyklu roku liturgicznego. Umieszczono również wspomnienia świętych dzieląc ich teksty na własne oraz wspólne. Umieszczono również kalendarz liturgiczny, który był umieszczony na początku i wyznaczał rangę poszczególnych obchodów. W dodatku do brewiarza, zostały dołączone psalmy pokutne, litania do Wszystkich Świętych oraz inne elementy. Wersja dla Kurii została zatwierdzona przez papieża Innocentego III z okazji IV Soboru Laterańskiego. Do czasów papieża Grzegorza XI, brewiarz przyjął się w Wiecznym Mieście. Jednakże nie wolno nam zapomnieć że do XVI wieku brewiarz jak i inne księgi liturgiczne, sporządzany był dla poszczególnych Kościołów lokalnych i wspólnot zakonnych. Brewiarz rzymski szybko rozpowszechnił wśród duchowieństwa diecezjalnego za przyczyną Św. Franciszka i jego zakonu. Sam bowiem Franciszek nakazał w 1228 roku swoim współbraciom odmawianie Officium Divinium secundum ordinem sancte Romane Ecclesiae. Był to pierwszy przypadek w historii Kościoła, kiedy to zakon dla swoich potrzeb przyjmuje modle liturgii sprawowanej w Rzymie. Brewiarz ten już zmodyfikowany składał się z pięciu części. Na początku znajdował się kalendarz liturgiczny, po nim był psałterz zawierający również antyfony i kantyki. Trzecia część zawierała antyfony, lekcje, responsoria i własne oracje. Czwarta część to teksty o świętych. Piąta i zarazem ostatnia część zawierała teksty o Matce Bożej i o zmarłych. Całość brewiarza zamykały rubryki.

Coraz powszechniejsze indywidualne odmawianie brewiarza wymusiło zredagowanie precyzyjnych rubryk określających sposób celebracji tej modlitwy. Dotyczyło to zwłaszcza w celebracji świąt i wspomnień świętych, które stały się terenem nadużyć, które przetrwały aż do czasów Soboru Trydenckiego mimo prób reform. Pierwsze próby reformy były już pod koniec XIV wieku przez Radulphusa de Rivo, która zakończyła się niepowodzeniem. Reformę, która przyniosła najwięcej rezultatów była reforma dokonana przez hiszpańskiego kardynała Francisca de Quinonesa. Brewiarz ten był przewidziany zasadniczo do prywatnego odmawiana, usunięto z niego te elementy, które były typowe dla modlitwy chórowej. Zmniejszono ilość psalmów,ułożono na nowo układ lekcji w ten sposób że czytano całą biblię przez rok. Zredukowano ilość wspomnień świętych do 111. Brewiarz ten zwany również Brewiarzem Jerozolimskim przetrwał do czasów Soboru Trydenckiego mimo licznych krytyk. Sobór Trydencki trwający od 1545 do 1563 roku nie dokonał gruntownej reformy brewiarza lecz zlecił ją papieżowi, uważając że tylko taki autorytet jest w stanie doprowadzić do końca dzieło odnowy, której rezultatem będzie obowiązujące wszystkich wzorcowe wydanie ksiąg liturgicznych. Nowego wydania brewiarza według wskazań Soboru Trydenckiego dokonał Pius V bullą Qvuod a nobis dnia 9 VII 1568 roku. Komisja przygotowująca Breviarum Romanum wzorowała się na znanej w zakonie teatynów wersji autorstwa Gianpietro Caraffyego. Do udanych efektów odnowy brewiarza trzeba zaliczyć znajdujący się na początku kalendarz. Twórcom udało się uprościć klasyfikację obchodów, redukcja świąt związanych z kultem świętych. Po kalendarzu brewiarz zawierał rubryki, zbiór absolucji i benedykcji do Jutrzni, sufragia, a następnie układ poszczególnych części modlitw godzin, który wyglądał następująco: psałterz w układzie tygodniowym wraz z hymnami i antyfonami czasu proprium de tempore, proprium de sanctis, commune sanctorum, oficja poświęcenia kościoła, wotywne o NMP i za zmarłych. W takim oto kształcie Brewiarz przetrwał z lekkimi zmianami, które dotyczyły kalendarza i kultu świętych, do pontyfikatu papieża Piusa XII.

1. 3 RYS HISTORYCZNY REFORMY PAPIEŻY PIUSA X, PIUSA XII I SOBORU WATYKAŃSKIEGO II

1.3.1 REFORMA PAPIEŻY PIUSA X I PIUSA XII.

Potrzeba reformy Breviarum Romanum zaznaczyła się wyraźnie na początku XX wieku. Do Stolicy Apostolskiej docierały coraz więcej postulatów, w których domagano się reformy i tekstów liturgicznych zawartych w brewiarzu. Kolejni papieże: Pius X, Pius XII oraz Jan XXIII tylko częściowo odnowili Oficium Divinum. Dzieło jakie zapoczątkował Sobór Watykański II a wraz z nim komisja - Consilium dokonało generalnej reformy. Reforma ta była poprzedzona pracami jakie toczyły się za pontyfikatu papieża Piusa XII.

a) REFORMA PAPIEŻA PIUSA X

Pierwsze wzmianki o reformie Brewiarza można dostrzec podczas obrad Soboru Watykańskiego I. W czasie obrad Vaticanum I (1869-1870), Ojcowie Soborowi zgłaszali propozycję, aby przywrócić odmawianie psalmów ferialnych; uporządkować brewiarz tak, aby jego domawianie nie było uciążliwe dla kapłanów; aby skrócić ilość i objętość psalmów, jak i innych modlitw odmawianych codziennie w oficjum brewiarzowym. Wychodząc na przeciw tym głosom, 1 listopada 1911 r. papież Pius X wydał konstytucję apostolską Divino afflatu, którą zapoczątkował dwudziestowieczną reformę brewiarza. Jednocześnie wyznaczona została przez niego komisja, której polecił związane z nią prace.

Papież Pius X, publikując konstytucję apostolską Divino afflatu, powołał do istnienia komisję, której powierzył prace nad przeprowadzeniem i wdrożeniem reformy Brewiarza Rzymskiego. Wynikiem i owocem pac komisji powołanej przez Piusa X stały się nowe rubryki, ogłoszone w siedemnastym numerze Acta Apostolicae Sedis z dnia 20 grudnia 1911 roku. Ogólnie rzecz biorąc: dzięki nowym rubrykom usunięto monotonię w odmawianiu niemal ciągle tych samych psalmów.

Nowe rubryki wprowadziły szereg znaczących zmian:
- co dzień odmawiano dziewięć psalmów ferialnych, a nie jak wcześniej - dwanaście. Podzielono je na trzy nokturny, na każdy przypadały po trzy psalmy, włącznie z dostosowanymi do pór roku antyfonami i wersetami;
- w dni zdwojone klasy duplex i semiduplex odmawiano trzy nokturny, zaś w ferie modlono się za pomocą dziewięciu psalmów z odpowiednimi dziewięcioma antyfonami (jednym ciągiem), opuszczając wersety po pierwszym i drugim nokturnie;
- psalmy we wszystkich częściach brewiarza stały się inne (wcześniej były te same);
- w dniu zadusznym odmawiało się tylko oficjum za zmarłych, według wznowionego porządku: nieszpory, kompleta, jutrznia, laudesy, pryma, tercja, seksta, nona. Oficjum to zaczęło obowiązywać od 2 listopada 1912 roku i rozpoczynało się po nieszporach 1 listopada, zaraz po Benedicamus Domino. Gdy odmawiano je oddzielnie, tzn. poza nieszporami z dnia Wszystkich Świętych, należało je poprzedzić modlitwami Pater noster i Ave Maria. Kompletę z dnia Wszystkich Świętych opuszczało się i odmawiano inną - z oficjum za zmarłych. Dla prymy (w dzień zaduszny), odmawianej w chórze, ułożono specjalne elogium (mowa pochwalna) do martyrologium;
- w officium defunctorum, śpiewanym na pogrzebach i innych żałobnych nabożeństwach, w laudesach po trzeicej antyfonie Me suscepit, nakazano śpiewać (lub mówić) tylko psalm 62 (Deus Deus meus), opuszczając psalm 66 (Deus miseretur nostri), a także po piątej Omnis spiritus nakazano śpiewać jedynie psalm 150 (Laudate Dominum i sanctis eius), opuszczając dwa poprzednie psalmy: 148 i 149.

Zostały również podane nowe reguły odmawiania psalmów na niedziele i święta. Ograniczę się tylko to podania reguł odnoszących do Nieszporów, które miały takie same reguły jak Laudes.

Reguły odmawiania Brewiarza Rzymskiego zreformowanego i wydanego przez świętego papieża Piusa X (w święta rytu zdwojonego duplex i połowicznego semiduplex):

Nieszpory
1. Antyfony i psalmy były ferialne. Nawet w Adwencie i Wielkim Poście były ut per annum;
2. Capitulum, hymn, werset i antyfona do Benedictus (Magnificat) i oracja były własne lub z tekstów wspólnych;
3. W święta rytu połowicznego zamiast sufragiów należało mówić tylko jedną, nowo ułożoną, modlitwę, a w czasie wielkanocnym o Krzyżu świętym, która znajdowała się w ordinarium divini Officii ad Laudes et ad Vesperas. W tym wypadku należało laudesy rozpoczynać od Pater noster i Ave Maria, czego nie należało odmawiać, jeśli przerwa między jutrznią, a laudesami nie była zachowana. Od tych ogólnych reguł były również wyjątki.Reguły odmawiania Brewiarza Rzymskiego zreformowanego i wydanego przez świętego papieża Piusa X (odmawianie brewiarza i odprawianie niedzielnej Mszy świętej):

Należało dokonać rozróżnienia na niedziele liturgiczne "większe" (Dominicae maiores) i "mniejsze", czyli "zwykłe" (Dominicae minores seu per annum).
- Do I klasy należały: I Niedziela Adwentu, I Niedziela Wielkiego Postu, Męki Pańskiej, Palmowa, Przewodnia, Świętej Trójcy;
- Do II klasy należały: II, III, IV Niedziela Adwentu; Niedziela Starozapustna, Mięsopustna i Zapustna (Septuagesima, Sexagesima, Quinquagesima); II, III, IV Niedziela Wielkiego Postu.
Na podstawie powyższego, obowiązywały następujące reguły:
1. Niedziele I klasy nie ustępowały żadnemu świętu;
2. Niedziele II klasy ustępowały tylko świętom rytu zdwojonego I klasy. W tym wypadku oficjum było np. o św. Józefie, a z niedzieli brano komemorację w nieszporach, laudesach i Mszy. Ponadto w jutrzni jako dziewiątą lekcję należało odczytać homilię z oficjum przypadającej niedzieli.

Jeśli chodzi o niedziele zwykłe (per annum) to weszły w życie następujące przepisy:
1. Niedziela zwykła ustępowała świętom Pańskim i ich oktawom, a także świętom rytu zdwojonego I i II klasy. Osobne dyrektywy zostały wydane dla niedzieli wśród oktawy Bożego Narodzenia: jeśli wypadła ona 29 lub 31 grudnia oficjum było niedzielne z komemoracją o św. Tomaszu z Kantenbury lub o św. Sylwestrze. W wypadku, gdy niedziela ta wypadała 30 grudnia odmawiano oficium diei infra Octavam, biorąc lekcje z I i II nokturnu uroczystości Bożego Narodzenia, natomiast responsoria z niedzieli. Niedziela wypadająca między 1 a 6 stycznia, jako vacans (nie posiadająca osobnego oficjum), nie była obchodzona - odmawiano stosowne oficjum bez komemoracji niedzieli.
2. Zniesiono obowiązek dodawania w niedzielnym oficjum lekcji historycznych o świętach symplifikowanych, co nazywało się nona lectio ex tribus una. Od tamtej pory święto symplifikowane miało w niedzielę komemorację jedynie w nieszporach, laudesach i Mszy (bez lekcji w jutrzni).

Jak wobec powyższych wskazań należało układać Nieszpory?
1. Niedziele większe miały całe nieszpory, chyba, że w sobotę lub poniedziałek wypadało święto I lub II klasy. Wtedy nieszpory były o święcie z komemoracją niedzieli. W pierwszych nieszporach niedzielnych odmawiało się antyfony i psalmy sobotnie (w Adwencie jednak antyfony brało się z laudesów niedzielnych).
2. Niedziele mniejsze ustępowały świętom I i II klasy, a także świętom Pańskim i ich oktawom. W innych wypadkach całe nieszpory odmawiano z antyfonami i psalmami sobotnimi.
3. Nowe rubryki nie zmieniły niczego, co dotyczyło nieszporów odmawianych w czasie Bożego Narodzenia.

B) REFORMA PAPIEŻA PIUSA XII

Podstawowym materiałem źródłowym na temat planowanej reformy Breviarum Romanum za pontyfikatu Piusa XII jest Memoria sulla riforma liturgica i cztery późniejsze dodatki do Memoria, a szczególnie drugi, w którym opinie i propozycje odnośnie brewiarza wyrazili wybitni znawcy problemu. Pierwszym krokiem, który dążył do reformy Breviarum Romanum było wydanie nowej wersji psałterza. Przekładu z języka hebrajskiego na łacinę dokonali jezuici. Kolejnym krokiem, ku reformie było ogłoszenie Encykliki Mediator Dei. W niej papież ogólnie przypomniał o początkach oraz rozwoju brewiarza. Wskazał na wartości duchowe i rolę psalmów. W końcu zachęcił świeckich do odkrycia i odmawiania wspólnej modlitwy Kościoła. Papież w Encyklice skoncentrował się na pogłębieniu teologicznym oficjum. Oficjum jest modlitwą całego Mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa.(MD 85).

Dokument Memoria sulla riforma liturgica, który został wypracowany przez papieską komisję liturgiczną, stał się podstawą do reformy liturgicznej, w tym Breviarum Romanum. Lektura tego obszernego dokumentu dostarcza nam kierunki w których winna być przeprowadzona reforma. Materiał w dokumencie zawiera 132 numery i obok opracowania dotyczącego kalendarza stanowi główną część dokumentu. Według tego dokumentu reforma musi oddać autentyczny charakter oficjum divinium. W dyskusjach jakie toczyły się nad dokumentem zastanawiano się jak przybliżyć oficjum do potrzeb współczesnego człowieka i do odmawiania indywidualnego. Z tych problemów wyłoniły się wytyczne, które doprowadziły do reformy Breviarum Romanum przez odnowę Soboru Watykańskiego II. W końcowych wnioskach dokumentu stwierdzono: szanując tradycję, utworzyć jednolity brewiarz; wszystkie godziny modlitewne dotychczas istniejące powinny być zachowane; psałterz rozszerzyć do dwóch tygodni. Pierwszym owocem, jakie przyniosło Memoria był dekret o uproszczeniu rubryk z 1955 roku. Dekret dotyczył zmian w kalendarzu, brewiarzu i mszale. Uproszenie rubryk kalendarza, a zwłaszcza niedzieli, wigilii i oktawy miało wpływ na zmiany w brewiarzu. Dokument zmierzał do przywrócenia niedzieli jej charakteru. W oficjum porządek został skrócony, a rubryki uproszczone. Zmiany dotyczyły: początku i zakończeniu godzin kanonicznych, antyfon do Magnificat, modlitw ferialnych, próśb oraz symbolu Athanasianum. Pierwsze Nieszpory związku ze zmianami w kalendarzu zarezerwowano świętom I i II klasy oraz niedzielom.

Prace jakie toczyły się nad reformą brewiarza, szczególnie za czasów pontyfikatu papieża Piusa XII, świadczyły o generalnej reformie liturgicznej. Materiały jakie zostały wówczas przygotowane, stanowiły bazę i punkt wyjścia dla przyszłych prac związanych z odnową Soboru Watykańskiego II. Trudno wyobrazić sobie odnowę liturgiczną w tym reformę brewiarza bez uwzględnienia materiału jaki został opracowany w Memoria i Supplemento I - IV do Memoria.

1.3.3 DZIEŁO ODNOWY SOBORY WATYKAŃSKIEGO II

Uchwalając konstytucję Sacrosanctum Concilium, Sobór Watykański II zapoczątkował reformę liturgiczną, która trwa do dnia dzisiejszego. Owa konstytucja wyznaczała ramy do podjęcia reformy całego życia liturgicznego Kościoła, w tym Brewiarza.

Czwarty rozdział Konstytucji z dnia 4.12.1963 roku obejmuje postulaty wypracowane przez Ojców Soborowych odnoszące się do teologii i reformy modlitwy brewiarzowej. Dzieła odnowy ksiąg liturgicznych w tym Liturgii Godzin powierzono powołanej w dniu 24.01.1964 roku „Radzie do wykonywania postanowień Konstytucji Liturgicznej(Consilium). Owo Consilium tworzyło 39 grup studyjnych. Każda z tych grup zajmowała się innym zagadnieniem. Do odnowy Brewiarza w sumie powołano 11, w tym 9 samoistnych a dwie wspólne dla kwestii, które dotyczyły zarówno reformy Brewiarza, jak też Mszału Rzymskiego.

Jakkolwiek podział kompetencji, zakres tematycznych opracowań i osobowa odpowiedzialność za poszczególne części składowe Brewiarza(psalmy, czytania, śpiew itp.) od samego początku zostały określone, nad całością procesów redakcyjnych Brewiarza czuwał prof. A.G. Martimort. On też referował kolejne etapy prac na posiedzeniach plenarnych Consilium.

Posiedzenia Consilium trwały od 11.03.1964 do 9 - 10.04.1970 roku, trwały one kilka dni, w sumie było ich trzynaście. Między tymi posiedzeniami poszczególne grupy studyjne, zbierały się i omawiały kwestie związane z zadaniami, jakie im zostały powierzone. Pierwsze robocze spotkanie grup studyjnych dotyczące odnowy Brewiarza miało miejsce dnia 18.04.1964 roku. Każda z grup otrzymała od A.G. Martimorta zestaw 32 kwestii, które powinny zostać na tym spotkaniu przedyskutowane, aby wstępnie wyznaczyć dalsze kierunek prac redakcyjnych poszczególnych grup. W swej wstępnej alokucji relator przypomniał poszczególnym członkom grup studyjnych że redakcja nowej księgi Breviarum Romanum musi opierać się i wynikać z trzech zasadniczych założeń, zawartych najpierw w KL, następnie z relacji na ten temat odczytanej w auli Soborowej przez bp. A. Martina w imieniu Soborowej Komisji Liturgicznej, a w końcu szeroko przedstawionych już propozycji zmian utrwalonych w obszernym studium z 1957 r. Memoria Sulla Riforma Liturgica powstałym z inicjatywy Piusa XII. A. G. Martimort uważał że w pracach nad dalszą reformą Brewiarza należy mieć na uwadze cztery kryteria redakcyjne:

1. Należy w tekstach przyszłej księgi eksponować przede wszystkim ducha prawdziwej modlitwy. Dobór tych tekstów nie powinien być zbytnio obciążony kryteriami natury archeologiczno-historycznej. Nowe teksty muszą być duchową pomocą, zwłaszcza dla kleru żyjącego w dzisiejszych warunkach pastoralnych;

2. Nowe teksty powinny stanowić realne źródło duchowości, zwłaszcza dla wspólnoty, jak też dla indywidualnego wierzącego;

3. Struktura nowych tekstów powinna ułatwiać wspólnotową modlitwę wiernych pod przewodnictwem kapłana (duszpasterza);

4. Modlitwa poszczególnych godzin kanonicznych winna harmonizować z realnym czasem dnia.

32 zasadnicze, wstępne kwestie (pytania), których doprecyzowanie warunkuje dalszy modus procedendi, uszeregował A. G. Martimort w obszarze dziewięciu zasadniczych problemów:

1. generalna struktura Brewiarza: czy opracować jeden schemat Officium divinum, czy osobny dla osób prowadzących życie kontemplatywne, osobny dla recytacji chórowej, osobny dla tych, którzy prowadzą życie aktywne, osobny dla środowiska zakonnego, inne dla osób świeckich?

2. struktura poszczególnych godzin: chodzi tu zwłaszcza, aby zgodnie z postulatem KL 89abc uważać Laudes za modlitwę poranną, a Nieszpory za wieczorną.

3. Dystrybucja psalmów; czy psałterz rozłożyć na okres dłuższy aniżeli (jak dotychczas) ograniczony do jednego tygodnia, czy opuścić niektóre psalmy, jako mniej nadające się do modlitwy?

4. Lektura biblijna i Ojców Kościoła; czytania biblijne pozostawić jedynie w Matutinum, czy także przydzielić je pozostałym Godzinom? Jak zharmonizować czytania brewiarzowe z mszalnymi?

5. Kalendarz i Sanctorale; święci z kalendarza generalnego winni znaleźć się w Brewiarzu, choć nie zawsze z pełnym własnym officium.

6. Inne elementy Officium divinum; hymny należy tak dobrać, aby stanowiły prawdziwe źródło duchowości i wzmocnienie modlitwy osobistej (zob. KL 90).

7. Struktura psalmów i hymnów powinna umożliwiać wspólnotowy śpiew czy recytację tych tekstów.

8. Możliwość zamiany (commutatio) officium na inną akcję liturgiczną; umieścić rubryki określające taką możliwość.

9. Pozostałe problemy; rubryki powinny znaleźć się we wprowadzeniu czy wewnątrz wszystkich tekstów godzin?Czy ewentualnemu przekładowi tekstów Brewiarza na język ojczysty musi towarzyszyć na przeciwległej stronie tekst łaciński?

Na następnym spotkaniu członków pierwszych dziewięciu Grup Studyjnych (zajmujących się rewizją księgi Brewiarza) w dniach 26 września - 2 października 1964 dyskutowano nad pięcioma, bardziej już detalicznymi problemami. Dotyczyły one propozycji nowej struktury jutrzni, nieszpór, godzin mniejszych, komplety oraz godziny czytań.

IV Sesja Plenarna Consilium była istotnie ważnym etapem prac redakcyjnych nad przyszłą księgą Brewiarza. Obywałą się ona od 24.09 do 9.10 1964 roku, sprawom Brewiarza poświęcono pierwsze dni (26.09 - 1.10). Podczas tej sesji poddano osądowi członków Consilium poprzez głosowanie propozycji zmian przygotowanych przez poszczególne grupy studyjne. W głosowaniu brało udział od 23 do 33 kardynałów i arcybiskupów. Po ich osąd wysunięto 28 kwestii. Oto ważniejsze z nich:

- za ilością 5 psalmów w jutrzni głosowało 23 Członków; 5 głosów było za trzema psalmami, jeden - za trzema psalmami plus kantyk;

- przygotować jedynie jeden schemat jutrzni oraz nieszporów, zarówno dla kleru, jak też świeckich - 25 głosów; podwójny schemat - 5 głosów;

- za wprowadzeniem osobnych psalmów dla każdej z godzin mniejszych uzyskano jednogłośną pozytywną zgodę;

- za włączeniem całego psałterza do recytacji Brewiarza głosowało 25 Członków Consilium, 4 pragnęło wyłączyć tzw. psalmy złorzeczące;

- jednogłośne przyzwolenie za włączeniem do czytań patrystycznych pisarzy z okresu Ojców Kościoła, którzy w niektórych kwestiach nie byli w pełni ortodoksyjni (np. Tertulian, Orygenes).

Następnym ważnym etapem redakcyjnych prac było spotkanie w Pałacu św. Marty (Watykan) w dniach 1- 2 marca 1965 relatorów i sekretarzy Grup Studyjnych odpowiedzialnych za rewizję Brewiarza. Przedyskutowano wtedy kwestie dotyczące dystrybucji psalmów i kantyków, hymnów, czytań biblijnych oraz śpiewów.

Te przykłady pokazują że redakcja nowej księgi Modlitw dokonywała się na trzech płaszczyznach obrad: dyskusji, studium lub głosowań.

Pierwszy poziom prac dotyczył szczegółowych detalicznych opracowań dokonywanych wewnątrz każdej Grupy Studyjnej. Owoce tych studiów utrwalane były w dokumentach określanych jako Schemata. Drugi poziom to spotkania wszystkich relatorów i sekretarzy grup studyjnych. Na tych spotkaniach dyskutowano nad problemami jakie się pojawiły podczas redakcji. Trzeci etap to sesje plenarne Consilium.

Ważnym etapem w procesie kształtowania przyszłej edycji księgi Brewiarza były dyskusje i głosowania nad nią przeprowadzone w czasie pierwszego Synodu Biskupów reprezentujących wszystkie episkopaty świata. Dyskusjom liturgicznym dedykowano dni od 21 do 25 października 1967 roku. W czasie obrad zaprezentowano Ojcom wyniki dotychczasowych ustaleń i poproszono o autorytatywne sugestie w obszarach czterech zasadniczych zagadnień.

Pierwsze z nich dotyczyło struktury jutrzni i nieszporów. Proponowano następujący schemat: hymn, 3 psalmy (z ewentualną zamianą jednego na odpowiedni kantyk), lektura, kantyk ewangelijny, wezwania litanijne, Modlitwa Pańska zakończona kolektą. Na 180 Ojców biorących udział w Synodzie 144 wyraziło swoje placet. Wśród propozycji iuxta modum (w sumie 23) sugerowano np. aby preces występowały wyłącznie w dni powszednie, były przejmowane z dawnej prymy i w jutrzni swą treścią nawiązywały do prośby o uświęcenie dnia i prac w nim spełnianych. Niektórzy Ojcowie postulowali ponadto, aby sub gravi z całego Officium obowiązywały wyłącznie jutrznia i nieszpory. Ważnym problemem, nie do końca przez Grupy Studyjne rozstrzygniętym, była kwestia dystrybucji wszystkich psalmów łącznie z tzw. złorzeczącymi i historycznymi, w cyklu czterotygodniowym. 117 Ojców Synodu zgadzało się z taką koncepcją, 31 zgłaszało różne zastrzeżenia, optujące zwłaszcza za wyłączeniem z korpusu psalmodycznego psalmów powyżej wzmiankowanych w całości albo za umieszczeniu ich w godzinach nie sprawowanych z udziałem ludu lub co najmniej opuszczeniem niektórych, bardziej trudnych dla dzisiejszego odbiorcy, wersetów. Wszystkie sugestie, opinie (placet iuxta modum) wyrażone przez Ojców Synodu zostały uważnie przeanalizowane przez relatorów Grup Studyjnych odpowiedzialnych za rewizję Brewiarza i były pomocne w dalszym procedowaniu.

W czasie IX sesji Plenarnej wyznaczonej na 21 - 28 11.1967 roku wszystkie sugestie Ojców Synodalnych były już włączone w materiały do dyskusji i poddane decyzjom członków Consilium. Podczas tej sesji plenarnej dużo uwagi poświęcono preces, ich treści, strukturze i ich precyzyjnemu umieszczeniu w Jutrzni i Nieszporach. Stopniowo starano się uściślić terminologię związaną z poszczególnymi elementami Brewiarza. Dużo czasu poświęcono również sprawie stosowania lub nie w recytacji wspólnotowej psalmów złorzeczących i historycznych. Wobec niejednoznacznej opinii relatorów i konsultatorów grup studyjnych, tę kwestię przeniesiono na X Sesję plenarną Consilium, która odbyła się 26.04. 1968 roku.

Consilium wobec zaistniałych problemów poprosiło o opinię papieża. Papież Paweł VI poproszony o wyrażenie swej opinii w powyższej materii, w liście skierowanym do przewodniczącego Prezydium Consilium kard. B. Guta sugerował, aby „dokonać takiej selekcji psalmów, które są najbardziej przydatne w modlitwie chrześcijańskiej. Końcowy etap prac nad nową redakcją księgi Brewiarza polegał głównie na przygotowywaniu (poprzez redakcję kolejnych schematów) Instrukcji do nowej księgi. Główny ciężar roboczych prac, spotkań, dyskusji, korespondencji, itd. spoczywał na A. G. Martimort'cie. On też ponaglał finalizujące (a nieco opóźnione) jeszcze prace Grup Studyjnych odpowiedzialnych za czytania biblijne i patrystyczne.

Konstytucja Apostolska papieża Pawła VI Laudis canticum z dnia 1 listopada 1970 roku zakończyła siedmioletni okres prac redakcyjnych, których owocem była księga Liturgia Horarum iuxta ritum Romanum, vol. 1-4. Editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1971-1972.

1.4 Duchowy i Apostolski aspekt Liturgii Godzin

Duchowość Liturgii Godzin jest zakorzeniona w jej Teologii. Liturgia nie jest tylko wyznaczonym pensum, czy też modlitwą nakazaną. Liturgia Godzin jest formą życia, tak jak Misterium Paschalne. Gdy spojrzymy na Liturgię Godzin w świetle Misterium Paschalnego, zrozumiemy jej specyfikę walor oraz zobaczymy różnicę do innych form modlitwy. Liturgia Godzin jako sprawowanie Misterium życia Chrystusa, umożliwia nam kontakt z Bogiem na dwóch płaszczyznach: obiektywnej i subiektywnej. Obiektywnie, ponieważ jest ona modlitwą samego Chrystusa, sprawcy i wykonawcy zbawienia planu Boga Ojca. Subiektywnie, ponieważ rozciąga się na poszczególne pory dnia, uwielbiając i dziękując, daje nam możliwość uczestniczenia w modlitwie błagalnej i zakosztować niebiańskiej chwały. Daje również, możliwość przygotowania i przeżywania Eucharystii. Również ożywia w człowieku, jego kontakt z Bogiem i ludźmi. Liturgia Godzin bowiem nawiązuje dialog między Bogiem i ludźmi, gdy Bóg przemawia do swego ludu, a lud odpowiada Bogu śpiewem i modlitwą.

Również Liturgia Godzin jest ukrytym, ale bardzo istotnym apostolstwem. Albowiem prace apostolskie to mają na celu, aby wszyscy, stali się dziećmi bożymi przez wiarę i chrzest. Poprzez życie wiarą, chrześcijanie ukazują światu Misterium samego Chrystusa i rzeczywistą naturę Kościoła. Kościół jest widzialny, ale również wyposażony w dobra niewidzialne, żarliwy w działaniu i oddany kontemplacji, obecny w świecie, a pielgrzymujący.

Gdy zatem sprawujemy Liturgię Godzin, czerpiemy swój pokarm ze stołu Pisma Świętego i słów Świętych Pańskich, zaś modlitwa, którą zanosimy umacnia nas wewnętrznie. Tylko Pan, bez którego nic nie umiemy uczynić, sprawia, że nasze apostolstwo w świecie jest skuteczne i owocne, gdy o to będziemy prosić.

M. Kunzeler. Liturgia Kościoła. Tom 10. w przekładzie.... Poznań 1999 s 533

Tamże s 519

B. Nadolski. Liturgia Godzin w: Leksykon Liturgii. Poznań 2006 s 768

D. Brzeziński. Publiczna modlitwa Kościoła w starożytności chrześcijańskiej w: Mirabile Laudis Canticum red. H.J. Sobeczko. Opole 2008 s 65 w dalszej pracy będę używał skrótu MLC na określenie Mirabile Laudis Canticum

Tamże s 65 - 66

Tamże s 66

Tamże s 67

OWLG 5

D. Brzeziński art. cyt. s 67

Klemens Rzymski. List do Kościoła w Koryncie. 40, 1 - 2. w: Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich red. M. Starowiejski tł. A. Świderkówna. Kraków 1998 s 69.

B. Margański. Historia kształtowania się Liturgii godzin w: Mysterium Christi. Liturgia Uświęcania Czasu tom 5 red. W. Świerzawski Kraków 1984 s 16 w dalszej pracy będę używał skrótu MC na określenie Mysterium Christi

B. Nadolski. Liturgia i Czas Poznań 1991 s 186.

D. Brzeziński art. cyt s 75.

Cursus z języka łacińskiego ma trzy znaczenia : 1. wóz, zaprzęg; 2. bieg, gonitwa, kurs; 3. proces;w pracy jest użyte znaczenie trzecie w odniesieniu do kształtowania się publicznej modlitwy Kościoła. Tłum w: Słownik łacińsko -polski, polsko - łaciński wyd. BUCHMANN s 50

D. Brzeziński art. cyt s 76

B. Nadolski. Tamże s 187.

Tamże s 188.

D. Brzeziński art cyt s 85

Tamże s 88.

E. Mateja. Powstanie Brewiarza Rzymskiego: Próby jego reformy do Papieża Piusa X w: MLC s 91.

Tamże

B. Margański. art cyt s 20.

E. Mateja. Tamże s 92

Tamże s 93.

Tamże

Tamże

Tamże s 96

Tamże s 97

Tamże

A. Krzystek. Breviarum Romanum w planach generalnej reformy liturgicznej papieża Piusa XII w: tamże. s 101

http://www.nowyruchliturgiczny.pl/2009/09/reforma-brewiarza-piusa-x-cz-i-historia.html

Tamże cz.II prace komisji.

Tamże część V

http://www.nowyruchliturgiczny.pl/2009/09/reforma-brewiarza-piusa-x-cz-vii-sposob.html

A. Krzystek. Breviarum Romanum w planach generalnej reformy liturgicznej papieża Piusa XII w: tamże. s 101

Pius XII. Mediator Dei 81-86: tłum. J. Wierusza - Kowalewska. Kielce 1948

Szerzej o Memoria można przeczytać w: A. Krzystek. Tamże s.104 - 113.

J. Stefański. Prace redakcyjne nad posoborową księgą Liturgii Godzin. Konspekt historyczny w: tamże. s 115

Tamże

Tamże s 116

Tamże s 117

Tamże

Tamże s 118 - 117

Tamże s 121

Tamże 122

Tamże 128. Ja wymienię tu tylko jedną, dotyczącą Jutrzni i Nieszporów.

Tamże 128 - 130

Tamże s 130 - 131

Tamże tamże 131

Zob przypis nr 45: w tamże s 133- 134: Z dokumentów prezentujących ostatnie etapy redakcyjne Instrukcji na temat przyszłej księgi Brewiarza należy wymienić: Schemata n. 314, De Breviario 81, z dnia 3 października 1968, Instructio de Officio Divino iussu Concilii Vaticani II reformato, s. 1-41; Schemata n. 345, De Breviario 89, z dnia 23 sierpnia 1969, Instructio de Officio Divino iussu Concilii Vaticani II reformato, s. 1-46; Schemata n. 357, De Breviario 95, z dnia 31 października 1969, Relatio generalis de Breviario, s. 1-7, tutaj: Pars II: Emendationes allatae in Instructionem, s. 2-6; Schemata n. 362, De Breviario 98, z dnia 1 marca 1970, Institutio generalis de Liturgia Horarum, s. 1-57.

Tamże s 135

Pro. OWLG 12

Tamże 14

Tamże 18

9

9

---