Biblioterapia w kształceniu i pracy bibliotekarza
Terapeutyczne znaczenie literatury w życiu człowieka doceniano już w czasach starożytnych, jednak zastosowanie jej na szerszą skalę w medycynie przypada dopiero na wiek XX. W latach 60. tego stulecia rozpoczęła się batalia o zastosowanie literatury w procesie leczniczym. Ta nowa metoda, stojąca na pograniczu psychologii, pedagogiki i medycyny, zwana biblioterapią, przez wiele lat nie uzyskała statusu samodzielnej dyscypliny naukowej. Wielu autorów określało ją mianem metody lub techniki, wskazując na jej związki z psychoterapią
Pierwsze definicje biblioterapii, uwzględniające właściwe znaczenie tego terminu, znajdują się w polskich wydawnictwach z 1971 roku: w Encyklopedii wiedzy o książce oraz w Słowniku wyrazów obcych PWN. Są bardzo podobne. W Encyklopedii czytamy: „biblioterapia — stosowanie lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych”, Słownik zaś odnotowuje: „wybrane teksty jako pomoc terapeutyczną w medycynie, a zwłaszcza w psychiatrii”. Liczne wartości książki wymieniają w swych definicjach Jadwiga Jedynak, Janina Kościów i Halina Kamińska, natomiast rozbudowane w stosunku do poprzednich są definicje Danuty Gostyńskiej czy Rhei Joyce Rubin, które wskazują na znaczenie pomocy psychicznej, świadczonej choremu człowiekowi za pośrednictwem lektury w opanowaniu jego doraźnych reakcji i rozwiązaniu zaistniałych aktualnie problemów życiowych, zwłaszcza w sytuacji choroby. Wita Szulc pisze o wykorzystaniu lektury książek i czasopism dla regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Franciszek Czajkowski w jednym ze swoich artykułów wyraźnie oddziela biblioterapię od innych form pracy z czytelnikiem, stosowanych w bibliotekach służby zdrowia. Wyróżnia typową (tradycyjną) obsługę biblioteczną chorych, sprowadzającą się najczęściej do udostępniania im materiałów bibliotecznych. Cechą tego procesu jest, według autora, brak elementów ukierunkowanego oddziaływania na psychikę chorego przez odpowiednio dobraną lekturę. Obok typowej wymienia biblioterapię właściwą, obejmującą przypadki sterowania czytelnictwem chorych, prowadzone przez przygotowanych fachowców, wykorzystujących w swojej działalności odpowiednio wyselekcjonowane teksty literackie. Oddzielnie traktuje terapię zajęciową z książką, prowadzoną w pracowni terapeutycznej, w czasie której chorzy nie tylko mogą wypożyczać i czytać książki, ale przede wszystkim wykonywać niektóre prace bibliotekarskie. Najpełniejszą polską definicję biblioterapii zawarto w Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego: to „dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki i socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasopism dla regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także możliwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania biblioterapii są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz chorzy indywidualni, przebywający stale w domu. W zakres biblioterapii wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych poprzez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikami wymagającymi szczególnej opieki”.
Mimo ogromnego obecnie zainteresowania bibliotekarzy tą formą działalności, nie ma w Polsce możliwości kształcenia ich w zakresie biblioterapii. Zawód biblioterapeuty nie widnieje bowiem w rejestrze zawodów |
W piśmiennictwie obcojęzycznym podkreślana jest przede wszystkim terapeutyczna rola wyselekcjonowanych materiałów (Międzynarodowy Słownik Webstera), częściej zaznacza się tu jednak rolę środków audiowizualnych i innych materiałów we wspomaganiu biblioterapii (Rhea Joyce Rubin, Mary Howie). W Stanach Zjednoczonych obok terminu „biblioterapia” używa się wyrazu „literaturoterapia”, a ostatnio pojawił się nawet nowy termin: „poezjoterapia”.
Ciągle trwają dyskusje nad miejscem biblioterapii w systemie nauk medycznych, w naukach psychologicznych oraz bibliologii. Dyskusje dotyczą także tego, kto powinien zajmować się biblioterapią: lekarz, psycholog czy bibliotekarz. Odpowiedzią na to pytanie może być coraz większe zainteresowanie tą dziedziną ze strony bibliotekarzy. Mając do czynienia nie tylko z czytelnikiem niepełnosprawnym intelektualnie czy fizycznie, ale i czytelniczo, starają się znaleźć dla niego odpowiednie formy pracy, a szansę na to widzą właśnie w biblioterapii. Opiera się ona głównie na wykorzystaniu terapeutycznych wartości literatury. Literatura odpowiednio włączona w proces biblioterapeutyczny może stać się czynnikiem redukującym stresy powstałe w wyniku choroby, pobytu w szpitalu czy niepełnosprawności. Za jedno z najważniejszych jej zadań uważa się pomoc pacjentowi lub wychowankowi w osiągnięciu intelektualnej aktywności poprzez dostarczenie takich bodźców, które umożliwią mu twórcze, aktywne działanie — możliwe mimo niepełnosprawności.
Mówiąc o rodzajach i celach biblioterapii, najczęściej cytuje się poglądy Rhei Joyce Rubin. Podzieliła ona biblioterapię na instytucjonalną, która oznacza dostosowanie literatury (głównie dydaktycznej) do potrzeb indywidualnego pacjenta (celem jest informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji, a prowadzą ją najczęściej lekarze, stosując niekiedy tzw. materiały „wglądowe” z zakresu biblioterapii klinicznej) oraz kliniczną, polegającą na stosowaniu literatury — głównie wyobrażeniowej — w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi. Jej głównym celem jest uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej. Zajęcia prowadzą lekarze wspólnie z bibliotekarzami w placówkach leczniczych, w środowisku rodzinnym lub społecznym pacjenta. Mogą one być prowadzone zarówno metodą wychowawczą (rozwojową), w której stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne, dostosowane do potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązania jakieś istotne problemy.
Ten ostatni rodzaj biblioterapii można stosować w szkołach, bibliotekach, świetlicach, po uprzednim przygotowaniu bibliotekarza. Mimo ogromnego obecnie zainteresowania bibliotekarzy tą formą działalności, nie ma w Polsce możliwości kształcenia ich w zakresie biblioterapii. Zawód biblioterapeuty nie widnieje bowiem w rejestrze zawodów, stąd nie można wprowadzić takich kierunków studiów czy form kształcenia podyplomowego. Jedyną szansę przygotowania biblioterapeutów dają przedmioty bądź specjalizacje z biblioterapii na studiach bibliotekoznawczych (np. Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Warszawski i Wrocławski) czy w dwuletnich szkołach bibliotekarskich (np. Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy we Wrocławiu). Formami doskonalącymi czynnych bibliotekarzy są zaś trzystopniowe kursy organizowane przez Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne. Powyższe formy uświadamiają bibliotekarzom czym jest biblioterapia, pokazują przykłady pracy biblioterapeutycznej, dostarczają modele postępowania lub scenariusze zajęć, ale nie zawsze w pełni mogą przygotować do pracy biblioterapeutycznej. Niewielka liczba godzin i okrojenie programów tylko do zajęć z tego zakresu nie wyposaża przyszłego bibliotekarza w odpowiednią wiedzę psychologiczną (głównie warsztatową) czy nawet biblioterapeutyczną. Dlatego bibliotekarz jest przygotowany raczej do stosowania w swojej pracy elementów biblioterapii, które jednak mogą przynosić ogromne efekty terapeutyczne.
Bibliotekarze szukają nowych form pracy, gdyż spotykają się w bibliotece szkolnej i publicznej z nieco innym czytelnikiem niż kiedyś, niestety częściej wymagającym pomocy nie tylko bibliotekarza, ale i terapeuty. W bibliotece szkolnej pojawia się uczeń bardzo zdolny, który z pozoru potrzebuje jedynie pomocy w wyszukaniu interesującej go literatury. W rzeczywistości jest to niejednokrotnie uczeń przeżywający ogromne stresy spowodowane ciążącą na nim odpowiedzialnością „bycia najlepszym”. Stąd potrzebuje on nie tylko lektury informującej, ale i terapeutycznej literatury humorystycznej, odreagowującej czy rozluźniającej. Obok ucznia zdolnego pojawia się uczeń z trudnościami w nauce, wynikającymi ze zbyt małych zdolności, zaniedbań środowiska, czy lenistwa jego samego. To również potencjalny uczestnik procesu biblioterapeutycznego, który pomoże mu nadrobić zaległości, ale i ponownie uwierzyć w siebie. Kolejnym okazuje się uczeń niepełnosprawny, chory, który przeżywa stresy spowodowane nie tylko swoją sytuacją zdrowotną, ale i obawą przed izolacją ze strony kolegów, dużymi zaległościami w nauce, mogącymi doprowadzić do powtarzania klasy. Uczniowi temu bibliotekarz-biblioterapeuta może pomóc zarówno w nadrobieniu zaległości, jak i pokonaniu lęku, zmianie postawy wobec swojej choroby czy niepełnosprawności. Obiektem zainteresowania biblioterapeuty jest wreszcie uczeń niedostosowany społecznie, zarówno o postawie demonstracyjno-bojowej, jak i wycofany. Ten pierwszy musi zostać specjalnie zaproszony do biblioteki jako pracowni biblioterapeutycznej, gdzie zostanie obarczony odpowiedzialnością za przygotowanie jakiegoś ważnego zadania, co pozwoli mu poczuć się potrzebnym. Tego drugiego spotkamy w bibliotece, gdyż stanowi azyl przed niebezpieczeństwami grożącymi ze strony kolegów lub nauczycieli. Bibliotekarz-biblioterapeuta powinien zadbać nie tylko o zapewnienie mu bezpieczeństwa, ale i dostarczenie lektury pozwalającej przezwyciężyć strach przed otoczeniem.
Jedyną szansę przygotowania biblioterapeutów dają przedmioty bądź specjalizacje z biblioterapii na studiach bibliotekoznawczych czy w dwuletnich szkołach bibliotekarskich |
Uczniowie ci mogą się też pojawić w bibliotece publicznej, gdzie rzadziej trafiają absolwenci studiów bibliotekoznawczych. Tam mamy jednak przeważnie do czynienia z czytelnikiem, który z pozoru nie potrzebuje naszej pomocy terapeutycznej — z osobą dorosłą. Okazuje się jednak, że i ona wymaga biblioterapii, gdy jest osamotniona po utracie czy rozstaniu z kimś bliskim. Potrzebuje przyjaciela, którym może się stać bibliotekarz, ale i bohater literacki, borykający się z podobnymi problemami. Pomoc powinna otrzymać także osoba chora, pozostawiona sama sobie. Osoba ta szuka źródeł informacji o swoich dolegliwościach i dowodu na to, że można z nimi żyć i normalnie funkcjonować w społeczeństwie. Pamiętać należy o ludziach starszych, potrzebujących specjalnych materiałów czytelniczych, np. książek z dużymi literami czy nagrań na kasetach. Często potrzebna im lektura, która pozwoli wspomnieć młodość i umili chwile słabości. Bibliotekarz-biblioterapeuta to doskonały rozmówca, a biblioteka — miejsce, do którego ucieka się z pustego domu pod pretekstem wypożyczenia lektury.
Zbyt wiele jest w naszym współczesnym społeczeństwie osób, którym potrzebna jest pomoc medyczna, psychologiczna, ale i biblioterapeutyczna, by o biblioterapii można było nie mówić, kształcąc przyszłych bibliotekarzy i doskonaląc czynnych. Szczególnie, gdy pracę bibliotekarza traktuje się jako służbę.
Lidia Ippoldt
Co to jest biblioterapia?- czyli o terapeutycznej roli książki
Prowadząc moje warsztaty " Uzdrawiająca moc barw, dźwięku i myśli" zauważyłam, że nie tylko muzyka i piękne obrazy mogą wprowadzić człowieka w stan głębokiego relaksu warunkującego równowagę psychofizyczną, ale również określonej jakości słowa, nie tylko te wykorzystywane w powszechnie dzisiaj uznawanych technikach pracy z umysłem, jak w metodzie Lazarusa.
Czy książka może leczyć?
W starożytnej aleksandryjskiej bibliotece widniały słowa: " Lekarstwo na umysł".
W 1272 r roku w szpitalu Al.-Mansur w Kairze stosowano czytanie Koranu w ramach terapii. W Europie XVIII wieku włączono pobożne teksty do programów leczenia psychicznie chorych. Legenda głosi, że Szeherezada wyleczyła sułtana poprzez opowiadania, którymi karmiła uszy władcy przez 1000dni.
Na czym polega ten terapeutyczny fenomen uzdrawiania przez książkę?
Nie ma na świecie niczego stworzonego bez udziału myśli i idącego za nią słowa.
" Na początku było słowo"... jak głosi ewangelia. Początek wszelkiej ludzkiej pracy twórczej wiąże się ze słowem. Słowa najwyższej jakości, tworzą w naszej rzeczywistości doświadczenia, które wywołują pozytywne stany emocjonalne, mające z kolei wpływ na jakość myśli, które pod ich wpływem rodzą się w naszym umyśle.
I tu się łańcuszek zamyka. Od jakości myśli i słów uzależnione jest to, co odczuwamy, z kolei nasze emocje warunkują to, o czym myślimy i mówimy. Wszystkie życiowe doświadczenia łącznie z chorobami ( poza genetycznymi), mają związek ze sposobem naszego myślenia, stąd oczywisty wniosek, że literatura może nie tylko pomagać w utrzymaniu równowagi psychofizycznej, czy uczyć nowych wzorców zachowań, lecz stanowić bardzo istotny element terapii mającej na celu wydobycie z człowieka jego własnego potencjału twórczego. W jaki sposób miałoby to nastąpić - słyszę niejednokrotnie? Jest tylu zapalonych czytelników i nie widać, by w ich życiu następowały jakieś spektakularne zmiany.
Słowo uzdrawia, jak zgodnie twierdzą wszyscy znawcy tematu. Ale proces uzdrawiania ma swoje poziomy. Leczenie wiąże się z ustąpieniem dolegliwości somatycznych lub psychicznych, pojęcie uzdrawiania jest o wiele szersze. Gdy dzięki stosownym terapiom osiągniemy stan równowagi psychofizycznej, wysokiej jakości myśli i słowa mogą wprowadzić nas do świata wspaniałych odczuć- niebywałego poczucia radości istnienia. Na przeszkodzie do doznawania tego stoją negatywne emocje, stąd jakość odczuwanej radości niewiele ma wspólnego ze stanem, o którym piszę. Ale umiejętna praca z własnym umysłem, między innymi dzięki sztuce, jaką jest literatura piękna, może przybliżyć nas do doznania takiej niczym nieskrępowanej radości.
Korzystajmy zatem z terapeutycznej roli książki, która może chronić przed negatywnymi emocjami, smutkiem, żalem, lękiem, gniewem, daje nowe wzory osobowe, by móc dotrzeć między innymi dzięki takiej formie pracy z umysłem, do swego własnego potencjału, a uruchomiwszy go żyć pełniej i radośniej w otaczającym nas świecie.
Zapraszam Państwa na stronę poświęconą mojej własnej twórczości, którą niejednokrotnie wykorzystywałam z bardzo dobrymi efektami, dla celów wspierających proces zdrowienia moich pacjentów.
Teresa Maria Zalewska
Znaczenie baśni i bajki w redukowaniu lęków u dzieci w wieku przedszkolnym - Biblioterapia |
W redukowaniu lęków u dzieci stosuje się różnorodne techniki terapeutyczne. Jedną z nich jest biblioterapia, czyli terapia oddziaływań na psychikę poprzez odpowiednio dobraną literaturę (w przypadku dzieci będą to bajki, baśnie czy też opowiadania terapeutyczne). To właśnie literatura ma olbrzymi udział w rozwoju osobowości, tworzeniu zasobów osobistych, kompensuje wszelkie niedostatki w zaspokojeniu potrzeb, pomaga utrzymywać równowagę emocjonalną, chroni przed negatywnymi emocjami, smutkiem, żalem, lękiem, gniewem, uczy nowych zachowań i daje wzory osobowe. Biblioterapia ma zatem za zadanie wzmocnienie i wzbogacenie zasobów dziecka, po to aby potrafiło ono radzić sobie z trudnościami. Dziecko samo musi rozwiązać swój problem, a literatura daje mu wsparcie w tym zmaganiu, pomaga w adekwatnym postrzeganiu świata oraz swojego w nim miejsca. Wzbogaca doświadczenia, ukazuje inne wzorce myślenia, daje wzory osobowe, wsparcie przez akceptację (dzieje się tak wtedy, gdy dziecko jest w podobnej sytuacji do bohatera, wówczas widzi, że nie jest samo ze swoim problemem, lecz inni też go mają i potrafią sobie z nim poradzić). Bohaterowie książkowi zastępczo zaspokajają potrzeby dziecka, dają mu chwilowe ukojenie, uspokojenie, budzą nadzieję na spełnienie oczekiwań (Calineczka, Kopciuszek, Brzydkie kaczątko), budują poczucie, że nawet jeśli są odrzucane teraz, to kiedyś tak jak Kopciuszek odniosą zwycięstwo.
|
Bibliografia:
Doris Brett, Bajki, które leczą, cz. I i II, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
Maria Molicka, Bajki terapeutyczne, Media Rodzina, Poznań 1999
Biblioterapia - nowa szansa książki
Wielką sztuką jest odpowiednio wprowadzić dziecko w świat dorosłych, ale i niełatwo dorosłym funkcjonować w świecie dziecka. Książki mogą wiele pomóc i nauczyć. Mądrze wykorzystane dają dostęp do głębszej mądrości, przekazują ważne wskazówki, wzory myślenia, przeżywania i zachowania. Dorośli mają wiele możliwości aby się czegoś dowiedzieć i nauczyć, posiadają przecież umiejętności charakterystyczne dla dorosłych : zdolność czytania i analizowania materiału, werbalizacji myśli i pojęć, konceptualizacji i komunikacji. Dziecko - to wszystko musi dopiero zdobyć, nauczyć się wiele o świecie i, co bardzo istotne, nauczyć się w tym świecie funkcjonować, odnaleźć w nim swoje miejsce. Nie jest to łatwe, a w dzisiejszych czasach ogromnego przyspieszenia, zmian i dynamiki życia - coraz trudniejsze. Rodzą się lęki, zahamowania i nerwice. Pojawiają się nieumiejętność radzenia sobie w grupie, problemy w nauce, wreszcie "samotność w tłumie".
Jednym ze sposobów pomocy dziecku jest odkrywanie roli literatury, która może dać wsparcie, kompensuje niezaspokojone potrzeby, przedstawia inne wzory myślenia i działania, a tym samym buduje zasoby osobiste i stymuluje rozwój. Dobra książka pomaga zmniejszyć strach, uspokaja, redukuje lęki i smutki. Pomaga zaakceptować swoją "inność" i ułatwia poszukiwanie sposobu realizacji siebie. Niesie ulgę w cierpieniu, koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania, pomaga nieśmiałym, samotnym i zakompleksionym, dodaje otuchy i siły do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, do odnajdywania swojej drogi. Dzięki niej można dokonać zmian w sferze emocjonalnej, eliminować złe stany psychiczne i powstałe napięcia. Nie przynosi odpowiedzi na wszystkie problemy, ale obdarza magiczną siłą i oferuje drogowskazy na różnych ścieżkach życia. Dziecko naśladuje, wykorzystuje wyobraźnię i zabawę do naturalnego uczenia się, odkrywania, rozumienia oraz zdobywania kolejnych umiejętności.
Istototę biblioterapii doskonale obrazuje cytat Urszuli K.LeGuin:
"Czytamy książki, by odkryć kim jesteśmy. To, co inni ludzie robią, myślą i czują jest bezcennym przewodnikiem w zrozumieniu kim jesteśmy i kim możemy się stać..."
W Polsce pojęcie biblioterapii pojawiło się w ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego wieku, zaczyna zataczać coraz szersze kręgi, zwłaszcza w pedagogice specjalnej. Korzenie tej metody psypoterapeutycznej sięgają czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii widniały słowa : "Lekarstwo na umysł". Słynne baśnie i opowiadanie Szeherezady powstały na zamówienie sułtana w celu , jak głosi legenda, wyleczenia go z depresji. Również "kultura chłopska wypracowała ogromny arsenał środków zaradczych na każdą sytuację, każdy niedostatek i każdą troskę" (W.Myśliwski , "Krótkowidz wybiera wygodę", "Magazyn Literacki", XII'2000). W wieku XIII w kairskim szpitalu w ramach terapii stosowano czytanie Koranu, a w Europie na przełomie wieków XVIII i XIX w programach leczenia pojawiły się teksty o charakterze zarówno religijnymj, jak i świeckim. Po raz pierwszy użyto terminu "biblioterapia" w roku 1916. Samo pojęcie wywodzi się od greckich wyrazów : biblion, co oznacza książkę, i therapeo - leczę. Podstawy biblioterapii stworzył N.A.Rubakin, który od 1919 r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. Za oficjalną definicję biblioterapii przyjmuje się działanie terapeutyczne oparte o stosowanie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, środkiem do realizacji potrzeb. Biblioterapia jest częścią terapii pedagogicznej.
Wyróżniamy trzy rodzaje biblioterapii:
instytucjonalną - stosowaną przez lekarzy w stosunku do pacjentów "zinstytucjonalizowanych", najczęściej chorych psychicznie
kliniczną - praktykowaną w dobrowolnych grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi, jej głównym celem jest "wejrzenie w siebie" i doprowadzenie do zmiany sytuacji psychologicznej pacjenta
wychowawczą (rozwojową) - w której stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dostosowane do osób zdrowych, ale borykających się z problemami wychowawczymi (rozwojowymi).Ten rodzaj biblioterapii może być prowadzony w szkołach (np. w bibliotece lub świetlicy) i ma za zadanie wspierać rozwój, samorealizację i zdrowie psychiczne uczniów.
Nadrzędnym celem biblioterapii wychowawczej jest redukcja lęków, które towarzyszą dziecku od najmłodszych lat.
Lęki występują u wszystkich dzieci, są charakterystyczne dla ich rozwoju. Pełnią rolę przystosowawczą, mają mobilizować do działań ochronnych przed realnym zagrożeniem, przewidywanym, prawdopodobnym lub zabezpieczać przed niezaspokojeniem potrzeb. Ale lęk staje się patologiczny, gdy stale dominuje w zachowaniu dziecka, a ponieważ jest permanentnie doznawany, prowadzi do szeregu zaburzeń. Zaburzeń w funkcjonowaniu dziecka na zewnątrz, w środowisku, jak i w nim samym - może prowadzić do chaosu w działaniach, agresji czy też bierności i apatii. Mogą pojawić się zaburzenia czynnościowe, a także choroby takie jak alergie, astma, zespół podrażnienia jelita grubego.
W procesie redukowania lęków istotnym jest uświadomienie sobie ich rodzajów oraz przyczyn ich powstawania.
Rodzaje lęków:
odtwórcze, wyrastające z konkretnych przeżyć i zdarzeń
wytwórcze, powstające w wyobraźni dziecka (np. przed ciemnością)
związane z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb (fizjologicznych, bezpieczeństwa, akceptacji, miłości i szacunku)
dotyczące obrazu własnej osoby (związane z niską samooceną)
Główne przyczyny powstawania lęków:
nieprawidłowe postawy rodziców (zbyt wysokie wymagania w stosunku do możliwości dziecka, nadopiekuńczość, brak czasu i zainteresowania wobec dziecka, "bezstresowość" wychowania, rodzina niepełna, chaosu, współuzależniona )
telewizja ( zastępowanie kontaktów z rodzicami odbiornikiem telewizyjnym - samotność dziecka, lęki realne)
uzależnienie od komputera - okrutne gry komputerowe
"lękotwórcza" szkoła (wcześniej przedszkole)
Lęk objawia się w formie różnych nieprzyjemnych dolegliwości w sferze wegetatywnej (suchość jamy ustnej, zaczerwienienie lub bladość skóry, potliwość, napięcie mięśniowe, biegunka, bóle głowy, brzucha, bezsenność), w sferze poznawczej (luki w pamięci, zapominanie, chaos myśli, brak koncentracji), w sferze emocji (napięcie, drażliwość, złość, płaczliwość, przygnębienie), w sferze zachowań (trudności z mówieniem, wysoki i nerwowy śmiech, niepokój ruchowy, ssanie kciuka, obgryzanie paznokci).
Wobec powyższych rozważań, niezwykle cennym staje się możliwość redukowania lęków innymi metodami niż farmakologiczne, wspaniałe perspektywy otwierają się przed "leczeniem książką - biblioterapią".
Pracując z dziećmi w szkole można opierać się na trzech podstawowych typach biblioterapii, zależnych od rodzaju wykorzystanego tekstu : klasycznej, terapii przez baśń oraz bajce terapeutycznej.
Biblioterapia klasyczna - to zajęcia z książką, prowadzone w sposób systematyczny, których celem jest dążenie do estetycznego wychowania dziecka poprzez kontakt ze słowem pisanym i czytanym. W efekcie oddziaływania umiejętnie dobranej literatury pogłębieniu ulega samoobserwacja, co może prowadzić do bardziej świadomego kierowania sobą i w konsekwencji do zmian w postawie i zachowaniu. W tym celu wykorzystuje się wybrane pozycje z kanonu światowej literatury dziecięcej. Literatura ta wykorzystywana w terapii pedagogicznej ma fundamentalne znaczenie, buduje bowiem zasoby osobiste, tj. przysparza wiedzy, pomaga poznawać inne sposoby myślenia i działania, daje wzory zachowań (bohater literacki), wsparcie w sytuacjach emocjonalnie trudnych (poprzez akceptację i danie nadziei), kompensuje wszelkie niedostatki (zastępczo zaspokaja ważne potrzeby), relaksuje, wyzwala dobry nastrój, odciąża w sytuacji tymczasowej (gdy nie ma się wpływu na bieg wydarzeń).
Biblioterapię klasyczną można wykorzystywać do pracy z dziećmi w różnym wieku, a także z młodzieżą.
Przykłady lektur w oparciu, o które można budować zajęcia na określony temat:
M.Strzałkowska : "Wiersze, że aż strach" - lęk przed ciemnością
M.Musierowicz : "Bijacz" - agresja
T.Kubiak : "Nadąsany gołąb" - złość
M.Jaworczakowa : "Oto jest Kasia" - zazdrość
M.Orłoń : "Odmieniec" - odrzucenie dziecka przez klasę
J.Korczakowska : "Spotkanie nad morzem" - niepełnosprawność
L.M.Montgomery : "Ania z Zielonego Wzgórza" - uczucia, ich wyrażanie
C.Colodi : "Pinokio" - niepowodzenia w nauce szkolnej
F.H.Burnett : "Mała księżniczka" - radzenie sobie ze smutkiem
E.Meyer-Glitza : "Wiadomość od taty" - rozstania, utrata bliskiej osoby
K.Siesicka : "Zapach rumianku" - niechciana ciąża
Terapia przez baśń - stosowana najczęściej do pracy z dziećmi w wieku 4-9 lat. Dzięki niej wzbogacany jest świat wewnętrzny dziecka, gdyż baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego. W każdej baśni eksponuje się wartości moralne., poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Wyraźny podział na dobro i zło oraz silna identyfikacja dziecka z bohaterem pozytywnym sprawia, że uczy się ono nie tylko pokonywać trudności, lecz zdobywa też cenną wiedzę na temat systemu wartości i właściwych wzorców postępowania. W przeciwieństwie do utworów literackich wykorzystywanych w biblioterapii klasycznej, baśnie mają zawsze szczęśliwe zakończenie, przez co dają radość, zadowolenie, nadzieję i optymizm. Z tego też względu baśnie nazwano umownie lekturą pocieszenia. Rzeczywistość kreowana w baśniach jest zgodna z myśleniem dziecka, dzięki czemu pomaga mu zrozumieć świat i siebie, wprowadza porządek i ład, pokazując jakie reguły rządzą światem, tym samym buduje w dziecku poczucie bezpieczeństwa.
Baśń rozwija wyobraźnię i fantazję, wyzwala emocje i wrażliwość, uczy współczucia i empatii oraz wyrażania uczuć i wreszcie rozszerza zasoby języka. Baśń w terapii może być wykorzystywana różnie: jako wzorzec określonych zachowań, do uświadomienia, poprzez identyfikację, własnych problemów, jako wewnętrzne wzmocnienie, jako kompensacja (zastępowanie) potrzeb.
Przykłady baśni poruszających określony problem:
"Brzydkie kaczątko" - brak akceptacji dla "inności"
"Kopciuszek"- rywalizacja rodzeństwa, brak miłości i uznania
"Szewczyk Dratewka" -pochwała odwagi i sprytu
"Jaś i Małgosia" - lęk przed porzuceniem
"O dwóch Dorotkach, Koguciku i Zajączku" -napiętnowanie lenistwa i nieposłuszeństwa
"Kot w butach" - złe relacje między rodzeństwem
baśń polska: "Szczęście" - odkrywanie własnych talentów i możliwości
baśń polska: "Jak mazurska baba przechytrzyła diabła" - wartość przyjaźni
baśń polska: "O dobrym przewoźniku i dwóch siostrach rusałkach" - bezinteresowność
baśń baszkirska: "Wdzięczny zając" - potrzeba wzajemnej pomocy
Bajka terapeutyczna - adresowana jest głównie do dzieci od 4 do 9 lat, ma na celu uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie rozwoju osobowego dziecka. Jej specyfiką jest to, że jest skierowana do konkretnego odbiorcy mającego konkretny problem. Bajka terapeutyczna pozwala dziecku bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczy jak sobie z nimi radzić, dziecko zaczyna pozytywnie myśleć o sytuacjach trudnych - lękotwórczych. Dzięki bajkom tajemnicze lęki dręczące dziecko tracą swoją moc, stają się zwykłymi sytuacjami, w których dziecko potrafi dobrze działać.
Bajka jest utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, przenosi się w inne środowisko, poznaje normy moralne i zachowania, rozwija wyobraźnię.
Wyróżniamy trzy rodzaje bajek terapeutycznych:
relaksacyjna - której głównym celem jest uspokojenie i wyciszenie dziecka; posługuje się wizualizacją, czyli obrazowaniem wewnętrznym. Wizualizacja opiera się na trzech strukturach : słuchowej (słyszysz szum drzew), wzrokowej (widzisz fale uderzające o brzeg), czuciowej (wchodzisz na szczyt góry)
bajka psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją samoświadomość.
Przykłady:
"Bajka o pajączku" - odrzucenie ucznia przez grupę
"Bajka o mróweczce" - niepowodzenia w nauce szkolnej
"Bajka o dwóch ołówkach" - potrzeba przyjaźni
bajka psychoterapeuytczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma rozbudowaną fabułę; jej zadaniem jest obniżanie lęku, czyli ma następujące cele :
- zastępczo zaspokoić potrzeby (kompensacja), dowartościować
- dać wsparcie przez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei i przyjaźni
- przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie
Realizacja tych zadań dokonuje się w dziecku, ono "przepracowuje" bajkę i albo ją przyjmuje albo odrzuca.
Przykłady:
- "Mrok i jego przyjaciele" - lęk przed nieznanym otoczeniem
- "Ufuś - lęk przed chorobą i cierpieniem
- "Księżycowy domek" - lęk przed przemocą w domu
- "Pewnego późnego popołudnia" - lęk przed niezaspokojeniem potrzeby akceptacji, osamotnienie w rodzinie
- "Wesoły Pufcio" - lęk przed kompromitacją
Oprócz tradycyjnych środków biblioterapeutycznych (książki i teksty drukowane) stosuje się również na zajęciach tzw. czytelnicze materiały alternatywne (książki "mówione", nagrane na kasetach magnetofonowych, kasety magnetofonowe z nagraniami odgłosów przyrody, efektów akustycznych, muzyki, rysunki do kolorowania, zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, jak również filmy na kasetach wideo oraz edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe). Dodatkowymi materiałami biblioterapeutycznymi mogą też być przedmioty, które kojarzą się uczniowi z ważnymi dla niego wydarzeniami, np. maskotki, zdjęcia, widokówki.
Dokonuje się również rzeczowego podziału materiałów biblioterapeutycznych, wówczas wyróżniamy książki:
uspokajające (sedativa) - tu zaliczamy książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie, literaturę fantastyczną i humorystyczną
pobudzające (stimulativa) - są to książki o temetyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe
refleksyjne (problematica ) - to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym
Podobnie można sklasyfikować krótkie teksty terapeutyczne dobierane pod ich kątem przydatności dla indywidualnego odbiorcy :
sedativa - teksty uspokajające, które pomagają przywołać przyjemne skojarzenia, wywołują odprężenie i poczucie odpoczynku; muszą być krótkie (3-4 min.) i zawierać powinny dużo tzw. słów "ciepłych"
stimulativa - teksty pobudzające, które pomagają zaktywizować się, sugerują uczucie ruchu i przepływu; zawierają głównie słowa "zimne"
problematica - to teksty, które mają za zadanie wywołać refleksję
sacrum - teksty, które pozwalają przeżywać stan religijnej ekstazy
Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych celów, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów, miejsca i czasu zajęć, to:
głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci
czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego
słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym
dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest pretekstem do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór)
pisanie listu do bohatera literackiego
wymyślanie innego zakończenia utworu
wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) inspirowanych sytuacją literacką
wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój
wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym utworem
mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić koncentrację, która doskonale spełnia również rolę integracyjną grupy i pobudza do pracy twórczej ( malowanie, rysowanie, usypywanie z piasku, kasztanów, patyczków, grochu itp., mandale można stosować nie tylko w klasie, ale również w terenie, np. podczas zajęć na boisku szkolnym lub na wycieczce).
Doskonałą formą zajęć kompensacyjnych z zastosowaniem elementów biblioterapii są również zabawy czytelnicze:
malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów utworu
tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny wymieniane przez nauczyciela)
lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i znanym dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny
wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu
projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich
rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu
zabawy logopedyczne
układanie i rozwiązywanie rebusów
zgadywanki, quizy, konkursy
Prawidłowo przebiegający proces biblioterapeutyczny składa się z dwóch etapów:
1. Zajęcia integrujące grupę oparte o pedagogikę zabawy i metody psychoaktywne (wspólny element dla biblioterapii i dramy)
2. Postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które może przebiegać następująco :
czytanie, słuchanie lub oglądanie dobranych środków terapeutycznych
identyfikacja z bohaterem literackim lub sytuacją, a przez to nabranie dystansu do własnych problemów, wyciszenie lub uaktywnienie uczestnika zajęć
refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej się aktualnie znajduje
katharsis - stan psychiczny charakteryzujący się odczuciem ulgi, wynikającej z uświadomienia sobie, że nie jest się w swoich zachowaniach osamotnionym, że można znaleźć radę na nurtujące problemy
"wgląd w siebie"- przepracowanie, przemyślenie ważnych problemów osobistych (samodzielnie lub z pomocą biblioterapeuty)
zmiana postaw lub zachowań uczestnika terapii.
Zajęcia biblioterapeutyczne zawsze poprzedza po pierwsze diagnoza, w której mieści się zarówno rozpoznanie problemów, jak i przewidywanie skutków planowanego działania biblioterapeutycznego oraz po drugie odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną.
Wprowadzona reforma oświaty kładzie nacisk nie tylko na wyposażenie ucznia w odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności, szkoła ma również wspomagać rozwój młodego człowieka, ma przygotować go do radzenia sobie w trudnych sytuacjach życia. Znaczenia nabierają zajęcia psychologiczno-pedagogiczne wspierające podstawowy proces edukacji. Ich założeniem jest rozwijanie w uczniach podmiotowego stylu funkcjonowania, który charakteryzuje się wiarą w siebie, traktowaniem problemów jako wyzwań a nie zagrożeń, aktywną, twórczą postawą wobec otoczenia. Wspaniała perspektywa otwiera się przed biblioterapią w procesie dydaktyczno-wychowawczym w zferormowanej polskiej szkole.
Bibliografia:
1. Arkuszewska E., Kanas M., Krawiec B., W magicznym świecie baśni i bajek, "Biblioterapeuta", 2004, nr 1, s.7-11
2. Bąk J., Wiewióra-Pyka E., Bajkowe spotkania, Kraków 2003
3. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, Warszawa 1996
4. Błaszyk-Smolec A., Edukacja czytelnicza a biblioterapia, "Biblioteka w szkole", 2002, nr 6, s.4-5
5. Borecka I., Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych, 2002
6. Borecka I., Biblioterapia formą terapii pedagogicznej, Wałbrzych,2001
7. Borecka I., Biblioterapia - warto spróbować, "Biblioteka w szkole", 1998, nr 9, s.11-14
8. Borecka I., Biblioterapia w szkole, czyli o doskonaleniu nauczycieli bibliotekarzy, "Biblioteka w szkole", 2000, nr 9, s.22-23
9. Brett D., Bajki, które leczą, Gdańsk 2004
10. Keyserlingk L., Opowiesci dla duszy dziecięcej, Kielce 2002
11. Molicka M., Bajki terapeutyczne, cz.1,2, Poznań 1999
12. Molicka M., Bajkoterapia, Poznań 2002