ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Systematyka prawa rzymskiego:

• Część ogólna (prawo osobowe, przedmioty stosunków prawnych, czynności prawne)

• Zobowiązania

• Prawo rzeczowe

• Prawo rodzinne

• Prawo spadkowe

Okresy historyczne rozwoju prawa:

• Okres królewski

• Władało 7 królów

• Wydawali leges regie - legendarne ustawy królewskie

• Senat jako ciało doradcze (100 osób pod koniec tego okresu 300 sób)

• Komisje:

• Curiata (30 osób)

• Trybuta (21 osób)

• Centuriata (193 osoby - wg uzbrojenia na jakie było ich stać, 98 jeźdźców)

• Komisje te przyjmowały lub odrzucały wnioski o ustawe

• Okres republiki

• Władali konsulowie

• Pojawili sie cenzorzy (duzy wpływ na senat - decydowali o składzie senatu)

• Pojawili się trybuni (nietykalni, prawo veta)

• Pojawili sie pretorzy (wymiar sprawiedliwości)

• Funkcjonował senat

• Okres pryncypatu

• Princeps - pierwszy obywatel

• Od Oktaiwana Augusta

• Posiadał władzę prokonsula (władza nad wojskiem), trybuna ludowego (nietykalność i prawo veta), konsula i najwyższego kapłana

• Okres dominatu

• Państwo jako dominnum, imperium

• Jedynowładztwo cesarzy

Podział prawa:

• ius - prawo ludzkie

• fas - prawo sakralne

• Zasada personalności prawa (osobowości) - każdy obywatel, bez względu gdzie się znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał

• ius civile w szerokim znaczeniu (=ius Quiritium) - obywatele rzymscy - obejmowało ono ius civile w wąskim znaczeniu (plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji) oraz ius honorarium (edykty urzędników państwowych)

• ius peregrinorum - prawo peregrynów (wg obywateli rzymskich, ponieważ dla peregrynów było to ich ius civile), w zależności - dawni sprzymierzeńcy Rzymu zachowali swoje prawo, samorządy itd, wrogowie i podbici - narzucone prawo rzymskie

• ius gentium - prawo o zasięgu międzynarodowym, podstawą wzajemne zaufanie stron, zasady słuszności i sprawiedliwości

• ius publicum - prawo publiczne, normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa (zasada - najwyższą powinnością prawa jest pomyślność państwa, konflikt - na korzyść interesu publicznego)

• ius privatum - prawo prywatne, normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli

• prawo przedmiotowe - całokształt norm regulujących (za pomocą przymusu państwowego) pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich, podmiot może dostać zgodę na użycie przemocy aby przekonać drugi podmiot do należytego zachowania się

• prawo podmiotowe - przyznane komuś przez prawo przedmiotowe możliwości pewnego zachowania sie oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (ale nie można przekraczać zasad słuszności i sprawiedliwości), jeśli przedstawia jakąś wartość ekonomiczną to jest to prawo majątkowe, jeśli nie - prawo niemajątkowe

• ius commune - prawo powszechne - obejmuje normy mające ogólne zastosowanie

• ius singulare - prawo wyjątkowe - obejmuje normy mające wyjątkowe zastosowanie (zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy), czasem uprzywilejowuje pewną grupę społeczną

• prawo względne - uprawniony może domagać się pewnego zachowania tylko od osoby określonej, a obowiązek tej osoby może polegać na działaniu pozytywnym jak i negatywnym

• prawo bezwzględne - podmiot uprawniony może wymagać określonego zachowania się od kogokolwiek (zachowanie to ma charakter negatywny i polega na wstrzymaniu się od ingerencji w sferę cudzego władztwa)

• ius cogens - prawo względnie wiążące - obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (głównie normy prawa publicznego)

• ius dispositivum - prawo bezwzględnie wiążące - obejmuje przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu (znaczenie subsydiarne, pomocnicze)

• prawo materialne:

• w prawie cywilnym - normy regulujące stosunki majątkowe

• w prawie karnym - dział prawa, który określa jakie czyny uznawane są za przestępstwa i jakie kary należy wymierzać za ich popełnienie

• najogólniej - reguluje obowiązki poszczególnych podmiotów

• prawo formalne (procesowe):

• w prawie cywilnym - normy regulujące postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez podmiot zrealizowania norm prawa materialnego lub świadczenia odszkodowania za szkodę

• w prawie karnym - reguluje sposób ustalania, czy przestępstwo zostało popełnienie i przewiduje kto i w jakim trybie ma wymierzyć sankcję za przekroczenie normy prawa materialnego

• Najogólniej - reguluje postępowanie organów państwowych powołanych do wymiaru sprawiedliwości

Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie:

• Norma prawna ma na celu zmuszenie jednostki do określonego działania lub zaniechania, nakaz lub zakaz zachowań, norma jest prawna, gdy cel społeczny normy skierowany jest na skupienie jakiejś zbiorowości ludzkiej w organizacji, której cele determinowane są wspólnym dobrem tej zbiorowości i maja zmierzać do zachowania samej organizacji, jej moc jest uzależniona od istnienia państwa

• Stosowane w oparciu o zasady dobra, słuszności i humanizmu

• Norma traktowana w sposób abstrakcyjny, jako coś co wyprzedza zdarzenie

• Norma prawna nie ma zastosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed jej powstaniem (chyba że względy natury moralnej, politycznej albo ekonomicznej)

• Prawo rzymskie obowiązywało na terenie imperium rzymskiego - zasada terytorialnosci

• zasada personalności prawa (osobowości) - każdy obywatel, bez względu gdzie się znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał

Interpretacja prawa:

• faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej

• ustalenie znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania

• proces techniczny który ma doprowadzić do rekonstrukcji myśli prawodawcy (ustalenie co jest prawem, określenie zachowania zgodnego z prawem, albo wykraczającego poza to prawo)

• rodzaje:

• autentyczna - jej dokonuje sam prawodawca

• legalna - pochodzi od desygnowanego do tej funkcji organu państwowego (nie prawodawca !!!)

• sadowa - dokonywana przez sądy w toku stosowania prawa

• doktrynalna - dokonywana przez jurystów, posiadających ius publice respondendi (od Augusta), miała moc wiążącą wobec organów państwowych

• dyrektywy wykładni (reguły pozwalające ustalić znaczenie interpretowanego przepisu):

• językowa - wychodzimy z punktu widzenia budowy języka

• gramatyczna - wychodzimy z punktu widzenia budowy gramatyki

• logiczna - wychodzimy z punktu widzenia zasad logiki

• systemowa - treść normy ustala się ze względu na system prawa

• celowościowa - uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia

• teleologiczna - uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia

• historyczna - uwzględnia kontekst historyczny w jakim przepis się ukształtował

• dosłowna - w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie taki sam, jaki ma przepis w znaczeniu bezpośrednim (po zastosowaniu wykładni językowej)

• rozszerzająca - w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie szerszy od bezpośredniego znaczenia przepisu (po zastosowaniu wykładni językowej)

• zwężająca - w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie węższy od bezpośredniego znaczenia przepisu (po zastosowaniu wykładni językowej)

Źródła powstania prawa:

• określenie faktów prawotwórczych, pochodzących od organów wyposażonych we władzę legislacyjna (np. ustawa uchwalana na zgromadzeniu ludowym)

Źródła poznania prawa:

• pomniki prawa, pozwalające zrekonstruować stan prawa w poszczególnych epokach historycznych

• trzy grupy

• źródła jurydyczne (kodyfikacja justyniańska, instytucje Gaiusa)

• źródła epigraficzne (rozmaite napisy o treści prawniczej wyrytych w kamieniu albo na tablicach metalowych)

• pisma nie prawnicze - dzieła historyków. Poetów, retorów

• pozwalają prześledzić rozwój czynników prawotwórczych (najstarszy zwyczaj, ustawa, edykty, uchwały senatu, konstytucje cesarskie wszystko wraz z działalnością jurysprudencji, a na końcu jeszcze raz zwyczaj)

ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

Źródła prawa

Prawo zwyczajowe:

• W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj (na jego podstawie ukształtowało się prawo zwyczajowe)

• Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania i dobrowolnie uznany przez większość jako konieczny, wtedy stosowany przez dłuższy czas w sposób niezmienny

• Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (w ustawie wola wyrażona wyraźnie)

• Nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, bo nie jest spisane - stwarza warunki do nadużyć

• Kodyfikacja zwyczajowego prawa rzymskiego - 450 r. p.n.e. - Ustawa XII Tablic - źródła wszelkiego prawa (publicznego i prywatnego)

• Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego

• Przyznano mu moc ustawie a także moc uchylania ustaw

• Cechy zwyczaju:

• Dawność zwyczaju - musiał funkcjonować od dawna

• Ogólna zgoda na stosowanie - posługiwanie się nim

• Racjonalny charakter prawa zwyczajowego

• Brak sprzeczności z ustawami (ten warunek doszedł, gdy gospodarka zaczęła się cofać a prawo było zbyt dobre - następuje wulgaryzacja prawa

Ustawa:

• Ustawa - to co lud nakazuje i ustanawia

• Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe - comitia

• Początkowo głosowanie jawne

• Comitia centuriara - głosowanie tajne wg centurii

• Comitia tributa - głosowanie tajne wg tribus

• Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul, pretor) zapytując zgromadzonych czy przyjmują projekt ustawy, zanim nad nią głosowano odbywała się powszechna dyskusja, po głosowaniu jeżeli za - senat zatwierdzał

• Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat

• Ustawa składała się z 3 części:

• Praescripto - nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania

• Rogatio - sam tekst ustawy

• Sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie

• Rodzaje ustaw z uwagi na sankcję:

• Perfecta (doskonałe) - posiada sankcję nieważności, która dotyka czynność wykonana wbrew postanowieniom ustawy a dodatkowo pociąga konsekwence karne

• Minus quam perfecta (mniej doskonałe)- mimo wykonania czynności wbrew ustawie, uznaję się czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje się sankcje karne

• Imperfecta (niedoskonałe)- ustawa pozbawiona jakiejkolwiek sankcji

• Plebejusze mieli własne zgromadzenia - concilia plebis - obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego, podejmowane tam uchwały obowiązywały tylko plebejuszy ale od lex Hortensia (286 r. p.n.e.) obowiązywały wszystkich obywateli

• Zgromadzenia ludowe jako ciała ustawodawcze funkcjonowały do czasów cesarza Nerwy (ok. 100 r. n.e.)

• Zgromadzenia te wydały szereg ustaw, istotnych także dla prawa prywatnego, ale przede wszystkim ustawę XII Tablic ( spisana po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, sporządzona przez 10-cio osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego, poza niewielka liczbą przepisów sakralnych, jej trzon stanowią przepisy świeckie, regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, mówiła o czynnościach prawnych i o prawie karnym; to zarodek wszelkich późniejszych praw dawnego Rzymu, najstarsze źródło prawa rzymskiego - pomijając legendarne ustawy królewskie, obejmowała wszelkie prawo ale nie była na wysokim poziomie legislacyjnym)

Edykt pretorski:

• Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula a od 367 r. p.n.e. w rękach pretora

• W 242 r. p.n.e powołano pretora dla peregrynów - praetor peregrinus - a urząd już istniejący zmieniono na pretora miejskiego - praetor urbanus

• Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok

• Pretor nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał na początku urzędowania własny edykt, w którym zawarł zasady, jakimi zamierzał się kierować podczas swojego jednorocznego urzędowania, niekiedy tworzył instytucje, których wcześniej nie było lub wykluczał niektóre przepisy (wyjście z użycia)

• Treść edyktu podana do publicznej wiadomości na tablicy początkowo pretora nie wiązała, od 67 r. p.n.e. - lex Cornelia - pretor związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie

• Obejmując urząd kolejny pretor przejmował główne zręby edyktu poprzednika - w ten sposób wykształciła się stała część edyktu - edictum tralaticium, do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego - ta działalność pretorów wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój prawa prywatnego

• Edykt pełnił też rolę pomostu między prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi, z których szereg instytucji przetransportowano na teren prawa rzymskiego

• Ius praetorium - prawo wytworzone w toku działalności pretorów, nie powstało ono drogą ustawodawczą, ale przez odpowiednie operowanie znajdującymi się w gestii pretora środkami procesowymi i sankcjami (to właśnie te dwie rzeczy były dostosowywane do potrzeb praktyki prawniczej i składały się na treść edyktu)

• Pretor decydował czy może się toczyć proces, czy należy zagwarantować ochronę prawną

• Budowa edyktu:

• Część normatywna - zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach

• Część formularna - w niej były zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się strony posługiwać w toku procesu

• Ius honorarium:

• Edykt edyla kurulnego (wykonywał jurysdykcje na targowiskach

• Edykty namiestników prowincjonalnych

• Cel prawa pretorskiego - wspierać, uzupełniać i korygować !!!

• Prawotwórcza rola pretora kończy się w okresie pryncypatu (rośnie znaczenie roli pryncepsa jako legislatora); polecenie cesarza by zredagowano jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego - powstaje edykt wieczysty (edictum perpetuum), zatwierdzony uchwałą senatu

Uchwały senatu:

• Senat w okresie monarchii spełniał rolę doradczą

• W okresie republiki nie miał władzy ustawodawczej, chociaż wywierał na nią wpływ pośredni przez zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych

• Uchwały senatu zyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (ok. 10 r. n.e.)

• Senat, o którego składzie decydował prynceps, zaczął stopniowo wypierać zgromadzenia ludowe

• Mimo nadania uchwałom senatu mocy ustawy, sam senat powoli tracił znaczenie wobec stale rosnącego wpływu pretora

• Od II w. N.e. z wnioskami - projektami uchwał występował najczęściej sam cesarz

• Uchwała senatu brała swą nazwę od nazwiska wnioskodawcy

• Od czasów Sewerów, przy wnioskach stawianych przez cesarzy, senat ograniczał się do ich wysłuchania a prawnicy jako źródło prawa podawali sam wniosek a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania - senat stał się dla cesarzy organem, pod którego autorytetem realizowali oni swą działalność prawodawczą

• Ok. 200 uchwał senatu (głównie dotyczących prawa publicznego)

Nauka prawa:

• Okres prawa archaicznego (przedklasyczny):

• Początki u pontyfików (kolegium kapłańskie) - znawców prawa boskiego (fas) i świeckiego (ius) - monopol na znajomość prawa

• Flavius przełamał ten monopol podając do publicznej wiadomości zbiór formuł procesowych

• Pierwszy plebejski pontifex maximus - Tiberius Coruncanius - rozpoczął nauczanie prawa i udzielanie porad prawnych (połowa III w. p.n.e.) - sekularyzacja wiedzy prawniczej stała się faktem

• Okres prawa klasycznego:

• Działalność (zarówno pontyfików jak i prawników świeckich) szła w 3 kierunkach:

• Cavere - układanie formuł i klauzul czynności

• Respondere - udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych

• Agere - układanie formuł procesowych, którymi strony musiały posługiwać się w toku procesu sądowego

• Przejawem aktywności jurystów była też interpretacja ustaw

• Kolebka rzymskiej literatury prawniczej - trzy częściowe dzieło Aeliusa

• Podwaliny pod prawo cywilne - Manilius, Brutus i Publius Mucius Scaevola - chcieli pod wpływem kultury greckiej usystematyzować i powlec je w szatę artystyczną

• Najszersze zasługi Quintus Mucius Scaevola - autor prawa cywilnego w 18 księgach - prawdopodobnie pierwszy w pełni usystematyzowany wykład prawa cywilnego

• Dzięki ogromnemu znawstwu, prawnikom udało się rozwiązać szereg kwestii i zinterpretować prawo prywatne, a przez stałe dostosowywanie go do potrzeb socjalnych i ekonomicznych stworzyć rzeczywiste podwaliny pod nowy okres w jurysprudencji rzymskiej - okres klasyczny

• Od Augusta działalność uczonych prawników staje się bezpośrednio źródłem prawa przez kreowane przez niego ius publice respondendi - przywilej nadawany niektórym prawnikom do udzielania odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawa z mocą wiążącą dla organów państwowych (sędzia miał swobodę decyzji tylko, gdy prawnicy ci nie byli zgodni)

• Prawnicy dokonywali też interpretacji legalnej prawa

• Prawnicy wywierali wpływ na powstające prawo, będąc członkami rady przybocznej cesarza

• Praktyka, że sędziowie rozstrzygający spory sądowe opierali się na opiniach jurystów, publikowanych w dziełach naukowych

• Główne kierunki działalności pisarskiej jurysprudencji:

• Komentarze do prawa cywilnego (libri ab Sabinum)

• Komentarze do edyktu pretorskiego (libri ab edictum)

• Komentarze do prawa cywilnego i edyktu pretorskiego (digesta)

• Prace opiniodawcze były również przedmiotem odrębnych publikacji (prace monograficzne)

• Podręczniki do nauki prawa - instytucje (institutiones)

• Kazuistyka - przyjęta przez prawników metoda przedstawiania poglądów prawniczych, w której przedmiotem rozstrzygnięcia jest określony przypadek wyjęty z praktyki (casus) - problemy prawne zawarte w poszczególnych kazusach rozstrzygano stosując ustalone i obowiązujące normy (normy te nie musiały być skodyfikowane)

• Prawu pisanemu przeciwstawiono prawo oparte na samej tylko interpretacji uczonych

• Dwie szkoły prawnicze - Prokulianów (Labeo - za republiką) i Sabinianów (Capito - za jedynowładztwem), należeli do nich Celsus, Julian, Pomponius, Gaius

• Instututiones - Gaius:

• 4 księgi oparte na specyficznej systematyce prawa

• obejmują trzy materie: prawo dotyczące osób w księdze I, prawo dotyczące rzeczy (rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) - księga II i III oraz prawo dotyczące powództw (procesowe) w księdze IV

• schyłek okresu klasycznego - Papinian, Ulpian, Paulus (na poglądach dwóch ostatnich opierają się Digesta Justyniana) i Modestinus

• system prawa stał się bardziej skoncentrowany, powstało duzo materiałów, które można posegregować:

• ius civile - zarówno ustawy, uchwały senatu i konstytucje i twory jurysprudencji dotyczyły tylko obywateli rzymskich, było bardzo formalne, zahaczało o sankcje sakralne i było mniej dostosowane do istniejących warunków gospodarczych)

• ius honorari - prawo dla obywateli rzymskich, świeckie, mniej formalne, bardziej elastyczne, bardziej dopasowane do stosunków gospodarczych

• ius gentium - prawo wszystkich ludów, ale nie międzynarodowe, najbardziej dostosowane do warunków ekonomicznych, najmniej sformalizowane, także dostępne dla cudzoziemców, duża swoboda co do formy, reguluje sprawy majątkowe i gospodarcze, nie reguluje spraw rodzinnych i prawem osobowym)

• Jurysprudencja poddała prawo kunsztownej obróbce, wzbogaciła o nowe i postępowe elementy, zaskakiwała pomysłowością i oryginalnością rozwiązań a także scaliła całe prawo w jeden zwarty system odpowiadający potrzebom obrotu gospodarczego

• okres poklasyczny - upadek jurysprudencji jako czynnika prawotwórczego (więcej działają cesarze)

• Konstytucja raweńska (ustawa o cytowaniu) - 426 r. n.e.; wydana przez Walentyniana III, uporządkowanie prawa dawnego i ujednolicenie orzecznictwa, zezwalała cytować w sądzie jedynie dzieła 5 wybitnych prawników okresu klasycznego - Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna a sędzia był związany prawnym rozstrzygnięciem tych jurystów, za którym opowiadała się większość z nich a przy równości głosów decydował pogląd Papiniana, późniejsza modyfikacja tej ustawy pozwalała powoływać się na innych prawników jeśli na dzieła ich powoływał się którykolwiek z piątki głównych prawników

• Generalnego uporządkowania dokonał Justynian, który najcenniejsze fragmenty dzieł prawników rzymskich zebrał w jednej z trzech części swej kodyfikacji zwanej Digesta albo Pandectae

• W okresie dominatu była anonimowa, wszystkie akty były wydawane w imieniu cesarza, podział prawa na dawne prawo (ius civile, ius honorarium, ius gentium) i prawo cesarskie - leges (dotyczy tylko konstytucji cesarskich), powolny ale postepujacy ogólny upadek kultury prawniczej - nie rozumiejąc finezji prawniczych stworzonej w literaturze i aktach normatywnych, posługiwano się (zwłaszcza w praktyce najniższych sądów) prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami, zwłaszcza w zachodniej części Imperium - wulgaryzacja prawa - ale należy pamiętać, że okres poklasyczny wniósł do dorobku myśli prawniczej wiele wartości pozytywnych - dlatego zamiast prawo wulgarne - prawo pospolite - lepiej oddaje spospolitowanie prawa czyli wtargnięcie doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych rozważań teoretycznych okresu klasycznego

Konstytucje cesarskie:

• W okresie pryncypatu rośnie znaczenie cesarza jako twórcy prawa

• Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze względu na formę przybierało różne postacie:

• Edykt (edictum) - wydawany przez cesarza na podstawie ius edicendi, a z uwagi na imperium miał on moc normy obowiązującej albo na ograniczonym terenie albo w całym państwie

• Mandat (mandatum) - instrukcja dla namiestników w prowincjach cesarskich i senackich, bądź dla innych urzędników cesarskich, mimo ze adresatem był urzędnik to wiązały one wszystkich mieszkańców, podległych temu urzędnikowi

• Dekret (decretum) - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego, za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa w konkretniej sprawie, na której wzorowali się później sędziowie, nie funkcjonował na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy prawnej

• Reskrypt (rescriptum) - odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych, po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego cesarz stał się żywym głosem prawa cywilnego a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa, nie funkcjonował na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy prawnej

• W okresie dominatu władza ustawodawcza wyłącznie w ręku cesarza a wydawane przez niego akty noszą miano leges - tworzą one dział, który w przeciwieństwie do prawa (ius) stworzonego w okresie poprzednim określa się jako ius novum, z wymienionych form konstytucji największe znaczenie zyskują edykty zwane leges edictales, mandata zanikają zupełnie, decreta odgrywają rolę drugorzędną a rescripta z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawa ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym

• Obfita liczba rozproszonych konstytucji, nie zawsze zgodnych ze sobą, wymagała odpowiedniego uporządkowania - powstają zbiory konstytucji - kodeksy (ostatnim był kodeks justyniański)

Zbiory prawa

Przedjustyniańskie zbiory prawa:

• Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru

• Pierwsze zbiory:

• Gregoriusz - Codex Gregorianus - konstytucje od czasów Hadriana do roku 292

• Hermogenian - Codex Hermogenianus - liczne konstytucje Dioklecjana

• Kodeks teodozjański - z inicjatywy Teodozjusza II - urzędowy zbiór konstytucji powstały na wschodzie i jedyny zachowany - konstytucje Konstantego Wielkiego i jego następców aż do Teodozjusza II i Walentyniana III, a także nadawał moc obowiązującą dwom poprzednim zbiorom

• Zbiory obejmujące zarówno literaturę prawniczą jak i konstytucje cesarskie

• Fragmenta Vaticana

• Mosaicarum et Romanarum legum collatio

• Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti

• Sentencje Paulusa - kompendium węzłowych zasad prawnych, wybranych z dzieł Paulusa, Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego

• W okresie dominatu ogólny upadek kultury prawniczej - nie rozumiejąc finezji prawniczych stworzonej w literaturze i aktach normatywnych, posługiwano się (zwłaszcza w praktyce najniższych sądów) prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami, zwłaszcza w zachodniej części Imperium - wulgaryzacja prawa - ale należy pamiętać, że okres poklasyczny wniósł do dorobku myśli prawniczej wiele wartości pozytywnych - dlatego zamiast prawo wulgarne - prawo pospolite - lepiej oddaje spospolitowanie prawa czyli wtargnięcie doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych rozważań teoretycznych okresu klasycznego

• Wierne zasadom prawa klasycznego są państwowe zakłady nauczania - szkoły prawa - najsławniejsze w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu (do Justyniana istniały jeszcze w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie), nauka w nich trwała 5 lat, profesorowie szkół w Bejrucie (Dorotheus, Anatolius) i Konstantynopola (Theophilus, Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej

Ustawodawstwo justyniańskie:

• Uporządkowanie leges i ius

• Dzieło - pomnik rzymskiej myśli prawniczej ukształtowanej w ciągu wieków CORPUS IURIS CIVILIS, obejmujące cztery części

• Codex

• Komisja 7 osobowa

• Praca nad zbiorem konstytucji cesarskich

• Zbiór leges

• Komisja dysponowała trzema kodeksami i mogła się ograniczyć do skompletowania konstytucji wydanych po kodeksie teodozjańskim by ustalić stan prawa na tym odcinku

• Po opracowaniu dwóch kolejnych części kodyfikacji zaszła konieczność przeredagowania Codexu, ponieważ Justynian wydał szereg nowych konstytucji, ponadto ujawniły się niezgodności

• Kodeks z 534 r (codex repetitae praelectionis) obejmuje konstytucje od Hadriana do Justyniana

• Dzieli się na 12 ksiąg, te na tytuły, w których chronologicznie uporządkowane są konstytucje tematycznie związane z tytułem

• Oznaczenie: C zaś kolejne cyfry oznaczają - 1 księgę, 2 tytuł, 3 konstytucje, 4 paragraf danej konstytucji

• Digesta

• Zwana też Pandektami (Pandectae)

• Zbiór ius

• Składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym a dwóch w okresie poklasycznym

• Komisja nie przestrzegała więc nakazu Justyniana, by uwzględnić tylko tych, którzy posiadali ius publice respondendi

• Komisja złożona z 17 osób podzielona na podkomisje opracowujące tzw. masy:

• Sabiniańską

• Edyktalna

• Papiniańską

• Luźna

• Pracę zakończono w 533 r.

• Oznaczenie: D zaś kolejne cyfry oznaczają - 1 księgę, 2 tytuł w księdze, 3 - fragment, 4 paragraf

• 5% przejrzanego materiału weszło do Digestów

• każdą część rozpoczyna inskrypcja - z jakiegoś dzieła, jakiegoś prawnika

• Institutiones

• Zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i miały służyć do zdobycia o nim wiedzy elementarnej

• 3 osobowa komisja z Trybunianem na czele, w składzie: Teofil z Konstantynopola, Dorateus z Bejrutu

• Jako element do nauki prawa, miały moc na równi z Kodeksem i Digestami

• Autorzy opierali się na Instytucjach Gaiusa a nadto Ulpiana, Marcjana - bez przytoczenia skąd pochodzi tekst

• Podzielone na 4 księgi

• Oznaczenie: I, zaś kolejne numery oznaczają - 1 księga, 2 tytuł, 3 paragraf

• Novellae

• Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych, Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, albo wprowadzał zupełnie nowe uregulowania

• Miał to zrobić sam, ale dokonali tego prywatni kompilatorzy (3 wersje - najbardziej kompletna zawiera 168 nowel)

• Trzy pierwsze składają się na dzieło kodyfikacyjne, opracowywane przez specjalnie powoływane komisje (wybitny prawnik, szef urzędów centralnych i minister sprawiedliwości - w pierwszej komisji jako członek a w następnych jako przewodniczący) które miały zebrać i uporządkować (skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach

• Czwarta obejmuje późniejsze akta normatywne Justyniana i jego następców

• Kompilatorzy mieli prawo dokonywania zmian w przejmowanych tekstach (ujednolicenie i dostosowanie), dokonane w ten sposób zmiany wersji autentycznej to interpolacje

• Cel - unifikacja całego systemu prawnego, likwidacja pluralizmu instytucjonalnego i stworzenie dzieła pozbawionego wewnętrznych sprzeczności i odpowiadającego potrzebom życia i rozwoju społeczno - gospodarczego

• Wywarło wpływ na obowiązujące prawa wielu państw aż po czasy nam współczesne

• Po śmierci Justyniana - dwa nurty

• Wschodni - bizantyjski, początkowo wartki, z upływem czasu słabnie

• Ponieważ Justynian zakazał komentować Digesta) tłumaczono tylko na język grecki - katapoda a krótkie streszczenia to indices oraz zestawienia faktów o podobnej treści - paratitla

• Leon III - wyciąg z kodeksu Justyniana - Ekloga

• Cesarz Macedo - Bazylika - najpoważniejsza i najobszerniejsza przeróbka (60 ksiąg bez podziału na codex i digesta + materie uregulowane nowelami)

• Wyjaśnienia i komentarze do Bazylik - scholie

• Sześcioksiąg - sporządzony przez sędziego z Salonik (nie jest praca oryginalną ale zwykłą kompilacją

• Statutu Litewskie

• Zachodni - początkowo w zaniku, odzywa na nowo w średniowieczu i bardzo zyskuje na silę i po dziś dzień twórczo użyźnia myśl prawniczą

• Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, rzymianie nadal żyli wg porządku prawnego ukształtowanego w czasach istnienia ich państwa

• Lokalni władcy sporządzali urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego (Edictum Teodorici, Lex Romana Burgundiorum, Lex Romana Visigothorum = Leges romanaae Barbarorum

• Brevarium Alarici - południowa część państwa Franków

• Kościół żył wg prawa rzymskiego

• Szkoła glosatorów - Irneriusz, Martuinus, Bulgarus, Ugo, Jacobus, Aso i Accursius - ich działalność szła w dwóch kierunkach:

• Wykładali prawo rzymskie

• Objaśniali prawo rzymskie opatrując niejasne fragmenty krótkimi uwagami albo między liniami rękopisu (glosy interlinearne) albo na jego marginesie (glosy marginalne)

• Wszystkie glosy wydane w Glossa ordinaria

• Znaczenie teoretyczne a nie praktyczne

• Postglosatorzy - komentatorzy - analiza źródeł prawa i glos, wprowadzają do nauki prawa porządek logiczny i sprowadzają normy prawne do określonych pojęć ogólnych by drogą dedukcji wyprowadzić pojęcia szczegółowe

• Prawo rzymskie stało się lex generalis całego świata

• Niemcy, XV wiek - recepcja prawa rzymskiego

PROCES RZYMSKI

Zagadnienia ogólne

Prawo procesowe a prawo materialne:

• Prawo materialne - w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki

• Prawo procesowe (formalne) - spełnia role służebną, ponieważ ma na celu ochronę lub realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne

• Rzymianie zawsze traktowali ius civile jako całość ze względu na rolę jaka odegrała actio w procesie formułkowym

• Actio - element procesowy, działanie, czyn, rozprawa sądowa, czynność o charakterze procesowym, skarga, powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego

• W procesie formułkowym powód mógł realizować swe prawo tylko gdy pretor przyznał mu odpowiednie actio

• Actio bardzo często wyprzedzał prawa podmiotowe a tylko czasem je ochraniał (odwrotnie niż dzisiaj)

Historia:

• Pomoc własna - najdawniej był to jedyny sposób realizacji praw prywatnych (ale niesie za sobą niebezpieczeństwo anarchii)

• Dekret cesarza Marka Aureliusza - zniesienie ochrony dla posiadacza rzeczy nabytej przez zastosowanie przemocy - ograniczanie przez coraz większą interwencję państwa - powstanie procesu i przeprowadzanie egzekucji

• Sądownictwo zwyczajne - ordo iudiciorum privatorium - najstarszy sposób dochodzenia roszczeń

• Proces legisakcyjny - ustawa XII Tablic

• Proces fomułkowy - III w.p.n.e.; jednak do lex Aebutia (130 r.p.n.e.) Rzymianie korzystali z legis actiones dopiero ta ustawa udostępniła proces formułkowy Rzymianom

• Dualizm trwa do 17 r.p.n.e. - zniesienie procesu legisakcyjnego

• Proces kognicyjny -okres pryncypatu, obok formułkowego a wyparł go dopiero w okresie dominatu

• 342 r - konstytucje Konstancjusza i Konstansa o zakazie stosowania procesu formułkowego

Organizacja:

• proces cywilny toczył się od początku aż do wydania wyroku

• najbardziej czasochłonne zbieranie dowodów powierzano mianowanej osobie, która ponadto wydawała wyroki

• dwufazowość postępowania:

• in iure - (pierwsza), odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej; król => konsul => pretor, pretor tutelaris (opieka), pretor peregrynów, edyl kurulny (transakcje targowe - właściwość rzeczowa), zaś na prowincji namiestnik prowincjonalny

• apud iudicem - (druga), toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym, tutaj następowało rozstrzygnięcie procesu, iudex - sędzia jednostkowy, arbiter - sędzia wybrany zgodnie przez strony procesowe, początkowo spośród osób wpisanych przez pretora na specjalną listę

• iuducium legitimum:

• między obywatelami rzymskimi

• przed sędzią jednostkowym

• w samym Rzymie bądź jednomilowym jego okręgiem

• iudicium imperio continens - gdy nie było jednej z trzech przesłanek

• sądy kolegialne:

• spory instruowane przez pretora dla peregrynów rozstrzygali rekupertatorzy (było ich od 3 do 5)

• sądy decemwiralne (10 osób) - spory o wolność

• sądy centumwiralne (105 osób) - spory o spadki

• rozstrzygnięcie na ogół w miejscu zamieszkania pozwanego

Strony:

• powód (actor) - inicjuje proces, domaga się swego prawa podmiotowego,

• pozwany (reus) - od niego powód domagał się określonego zachowania

• faza in iure - musiały być obie strony, postępowanie zaoczne jest niemożliwe

• faza apud iudiciem - gdy jedna strona nie stawia się do południa to zasądza na korzyść drugiej strony

• w procesie legisakcyjnym obie strony musiały występować osobiście - nie może być zastępcy

• w procesie formułkowym w obu fazach można było się posługiwać zastępcami - zastępca ustanowiony w sposób uroczysty w obecności strony przeciwnika to kognitor natomiast ustanowiony w sposób nieformalny pod nieobecność strony przeciwnej to prokurator, osoby podległe opiece zastępował opiekun a osoby prawne - syndicus, każda ze stron mogła korzystać z usług mówców sądowych - oratores, advocati - lecz nie zastępowali oni żadnej ze stron ale pełnili rolę rzecznika albo doradcy, albo wygłaszali mowy sądowe

• proces mógł się toczyć tylko gdy obie strony miały zdolność sądową (legisactio) - powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej wobec pozwanego, przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający, jest to jeden z atrybutów obywatelstwa rzymskiego

• zdolność procesowa (można mieć zdolność sądową a nie mieć procesowej !!!) - zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny, łączy się zazwyczaj ze zdolnością do czynności prawnych

• legitymacja procesowa - możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź pozwanego (bierna legitymacja procesowa)

Postępowanie zwyczajne (Ordo iudiciorum privatorum)

Proces legisakcyjny

• najstarszy proces prywatny

• postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio) - stąd nazwa, można było nim dochodzić tylko takich spraw które przewidywała ustawa - wąski zakres zastosowania

• w obu fazach postępowanie toczyło się ustnie

• w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły - pomyłka prowadziła do przegrania procesu - skrajny formalizm

• znano 5 sposobów postępowania tzw. modi lege agendi - 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego a 2 - egzekucji

• legis actio sacramento - posługiwano się nią w rozstrzyganiu sporów, charakter ogólny, służyła dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda (legis actio sacramento in rem) jak i roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio sacramento in personam)

• obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum - pewnej kwoty pieniężnej 50 asów, gdy wartość poniżej 1000 asów; 500 asów, gdy wartość powyżej 1000 asów), kwota ta była deponowana w świątyni i wtedy spór wkraczał w drugą fazę - apud iudiciem, w której sędzia rozstrzygał, które sacramentum jest słuszne, strona przegrywająca traciła swoje sacramentum na rzecz świątyni a jeśli był to pozwany to musiał on dodatkowo zaspokoić powoda pod rygorem egzekucji (legis actio per manus iniectionem)

Proces formułkowy

Geneza:

• pretor dla peregrynów udzielał instrukcji (formułki) przy przekazywaniu spraw rekuperatorom

• opiera się na władzy pretorskiej a nie na ustawie - iudicium imperio continens

• lex Aebutia - wszyscy mogą korzystać

• pretor mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich słusznych (wg jego uznania) sprawach

Faza in iure:

• prywatne wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem (jeżeli się nie stawił można go było doprowadzić siłą; także osoba trzecia - windeks - mogła dać gwarancję że pozwany stawi się w terminie późniejszym; albo i sam pozwany przyrzekał powodowi zapłatę gdyby się nie stawił)

• wzywając do sadu powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji (editio actionis pozasądowa) i powtórzyć przed pretorem (sądowa editio actionis)

• postulatio actionis - wniesienie przez powoda prośby do pretora o udzielenie mu actio (główny warunek przeprowadzenia procesu)=> datio actionis - gdy dawał; denegatio actionis - gdy odmawiał, w tym przypadku powód mógł się odwołać (intercessio) do innego pretora lub konsula, bądź mógł próbować po zmianie na stanowisku pretora

• pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy (iudicium legitimum), albo na podstawie przysługującego imperium (iudicium imperio continens)

• confessio in iure - gdy pozwany uznawał roszczenia powoda, koniec sprawy, zastępowała ona wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny

• ujemne konsekwencje pociągał też brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego pozwanego (indefensio)

• iusiurandum in iure - przysięga kładąca kres postępowaniu, pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje, powód -że istnieje; przysięga ta była równoznaczna z wyrokiem, a za krzywoprzysięstwo wyjątkowo surowe kary

• ustaloną formułkę wręczał powód pozwanemu a ten ją przyjmował - koniec fazy in iure

Litis contestatio:

• konsumpcja skargi - w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz

• następowała ipso iure jeśli:

• iudicium legitimum

• skarga jest in ius concepta

• skierowana in personam

• gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem

Formułka procesowa:

• formułka - program działania w fazie apud iudicem określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

• 4 części zwyczajne składowe:

• intentio - tu powód zawierał treść żądania (albo ściśle określone, albo bliżej nieokreślone - tu mógł przegrać cały proces gdy za dużo żądał albo przedwcześnie albo nie tam gdzie powinien albo z innej podstawy prawnej, zaś przegrana była efektem nadmiernego żądania)

• demonstratio - otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie i miały bliższe określenie podstawy prawnej żądania

• condemnatio - alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego, opiewała zawsze na kwotę pieniężną nawet gdy proces toczył się o rzecz, skarga arbitralna do pretora o umieszczenie klauzuli arbitralnej na mocy której sędzia wzywał pozwanego do dobrowolnego zwrócenia rzeczy powodowi

• adiudicatio - w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej

• 2 części nadzwyczajne:

• exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w bonae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną - prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda - exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem - jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam - skuteczna tylko wobec określonej osobie; exceptio doli - zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio

• praescriptio - umieszczana za żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości ale tylko części świadczenia

Obrona pozwanego:

• proces mógł się toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja)

• negacja pozwanego nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus probandi) - ponosił ujemne konsekwencje nieudanego dowodu

• exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w banae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną - prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda - exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem - jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam - skuteczna tylko wobec okreslonej osobie; exceptio doli - zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio

Rodzaje actiones:

• każde prawo podmiotowe chronione odrębnym powództwem (actio)

• actiones civiles - oparte na ius civile

• actiones in rem - powództwa rzeczowe, chroniące praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych), skuteczne wobec wszystkich naruszających cudze prawo do rzeczy, w intentio tylko że sporna rzecz należy do powoda, konsumpcja nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio, określano je także jako vindicationes

• actiones in personam - powództwa osobowe, wnoszone tylko wobec konkretnej osobie, zazwyczaj dłużnik będący w stosunku obligacyjnym, niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania itp., wymieniano z nazwiska i imienia obie strony a konsumpcja z mocy prawa po litis contestatio

• actiones honorariae - oparte na prawie pretorskim:

• actiones in faktum conceptae - oparte na fakcie, pretor udzielał ochrony procesowej po stwierdzeniu przez sędziego opisanego w formułce faktu

• actiones ficticiae - oparte na fikcji, pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący a potrzebny

• powództwa z przestawionymi podmiotami - gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku a kto inny robił lub przeciw komu robiono a actio użytek

• actio utilis - zmodyfikowane już istniejące powództwo prawa cywilnego lub pretorskiego

• actio directa - nie zmienione

• actiones poenales - do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej

• actiones rei persecutoriae - do dochodzenia wyrównania szkody wyrządzonej deliktem

• actiones mixtae - w celu dochodzenia odszkodowania jak i ukarania sprawcy

• actiones perpetaue - powództwa, które nie ulegały przedawnieniom

• actiones temporales - czasowe, mogły być wnoszone tylko w ciągu pewnego czasu (głównie prawa pretorskiego)

• actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa, sędzia musiał się ściśle trzymać poleceń zawartych w formułce (z kontraktów jednostronnie zobowiązujących - literalne, werbalne i pożyczka, a także z deliktów)

• actiones bonae fidei - powództwa oparte na dobrej wierze, nie określano kwoty w formułkach, sędzia mógł się opierać także na zasadach słuszności i dobrej wiary (poza ustawami), (kontrakty konsensualne i realne ale nie pożyczka !!!

• actiones arbitrariae - skargi arbitralne z dodatkowymi upowaznieniami dla sędziego

• konkurencja powództw - gdy do ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywało kilka powództw - wtedy powód miał prawo wyboru jednego z nich ale tylko do momentu litis contestatio

• kumulacja powództw - cel powództw różny - z deliktów - kradzież - zwrot rzeczy + podwójna wartość

Faza apud iudiciem:

• musiało się zakończyć z upływem pewnego czasu od litis contestatio (iudicium legitimum - 18 miesięcy; iudicium imperio continens - do końca kadencji urzędnika) - jeśli nie to proces mógł być umorzony

• sędzia miał ustalić stan faktyczny na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie wyroku stosownego co do treści formułki

• obowiązek dostarczenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym co zaprzecza (powód udowadnia intentio, pozwany exceptio a sędzia wydaje wyrok)

• dowody - świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny

• sędzia ocenia dowody i zupełnie nieskrępowany wydawał wyrok ogłaszając go ustnie, bez podawania motywów

• gdy sprawa była niejasna mógł nie wydać wyroku a sprawę przejmował inny sędzia

• wyrok prawomocny od chwili ogłoszenia (nie można drugi raz się procesować w tej samej sprawie, chyba że przekupstwo sędziego albo sfałszowania dowodów)

Egzekucja

• tytuł egzekucyjny dawał podstawę do wdrożenia egzekucji, jeśli w ciągu 30 dni pozwany nie zaspokoił powoda

• w procesie legisakcyjnym - legis actio per manus iniectionem - powód w obecności pretora kładł rękę na pozwanym po czym więził go przez 60 dni w prywatnym więzieniu i wyprowadzał w dni targowe, jeśli nikt go nie kupił mógł z nim zrobić co chciał; lex poetelia zniosła możliwość sprzedaży w niewolę nieprzyjacielską lub zabicia - odtąd dłużnik jako osoba półwolna odpracowywała swój dług, pozwany nie ma żadnego środka ochrony, jedynie osoba trzecia - vindex - mógł się przeciwstawić nałożeniu ręki, następowało uwolnienie dłużnika i rozpoczynało się nowe postępowanie przeciwko vindeksowi i jeśli nastąpiło zasądzenie dłużnika to wyrok opiewał na podwójna wartość, w okresie późniejszym sam dłużnik mógł wystąpić w roli vindeksa, ale reszta pozostała taka sama

• w procesie formułkowym egzekucję osobistą zastąpiła egzekucja majątkowa, ale uniwersalna bo skierowana na cały majtek dłużnika, wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati - aby uniknąć zasądzenia na podwójną wartość po zakwestionowaniu przez pozwanego zasadności egzekucji, uznawano roszczenie a to powodowało podstawę do wprowadzenia powoda w cały majątek dłużnika

• przy większej liczbie wierzycieli wybierali oni magistra bonorum - sprzedawał majątek w drodze licytacji - kupował go bonorum emptor - wpłacał wierzycielom odpowiednie kwoty i wchodził w całokształt stosunków prawno majątkowych po dłużniku, z ograniczeniem odpowiedzialności za jego długi

• do egzekucji majątkowej uniwersalnej dopuszczał tylko taki dłużnik, którego długi przewyższały wartość majątku (gdy inaczej sam sprzedawał część i regulował należności)

• od czasów Augusta gdy stał się niewypłacalny nie z własnej winy mógł dobrowolnie oddać majątek wierzycielom (cessio bonorum) - w tym wypadku pozostawiano mu środki do życia i nie ulegał infamii !!! i nie można go było poddać egzekucji osobistej

• stan senatorski, osoby niedojrzałe i chore umysłowo - egzekucja na części majątku - egzekucja majątkowa syngularna

• działanie in fraudem creditorum - działanie dłużnika już w trakcie egzekucji, mającego świadomość swej niewypłacalności, który w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli; interdykt fraudatorium - ma na celu wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych => restitutio in integrum

• actio Pauliana (tutaj czynności fraudacyjne miały następujące cechy: dłużnik był niewypłacalny i miał tego świadomość, kierowano skargę przeciwko osobie trzeciej a ona wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku ze szkodą dla wierzycieli, osoba ta działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko jeśli z majątku dostała coś nieodpłatnie

• pretorzy byli temu zjawisku przeciwni - delikt prawa pretorskiego - actiones skuteczne tylko w przeciągu roku

Ochrona pozaprocesowa

Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego):

• pozaprocesowy środek ochrony,

• udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy,

• typowe przyczyny: przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecność, (a więc sytuacje w których prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne)

Interdicta (interdykt):

• pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji

• zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała

• cel - natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny

• pretor nie badał zasadności interdyktu

• postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność

• wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)

• obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy

• 3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś

• interdictum simplicium - skierowany pod adresem jednej strony

• interdictum duplictium - skierowany pod adresem obu stron

• interdictum privatum - mógł być wnoszony przez określoną osobę

• interdictum populare - z nim mógł wystąpić ktokolwiek

Missio in possessionem (wprowadzenie osoby w e władanie całym majątkiem dłużnika albo jego częścią):

• przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora udzielanego na podstawie przysługującego mu imperium

• pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania

• wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika następowało w toku egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)

Stypulacje pretorskie:

• słowne i w określonej formie przyrzeczenia, których treść określał pretor

• cel - zabezpieczenie umożliwiające realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody w toku procesu jak i poza nim

• do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron

Stosowane w 5 przypadkach:

• zbyt młody wiekiem

• przez nieobecność (np. ważna funkcja państwowa)

• groźba lub błąd - podniesione w procesie

• gdy pluris petitio - cofniecie skutków

• restitutio in integrum - cofniecie niesłusznego wyroku

(pierwsze 3 działają poza procesem, pozostałe dwa są związane z procesem)

Postępowanie nadzwyczajne

Proces kognicyjny

Geneza:

• czasy cesarstwa - sprawne mechanizmy procesu formułkowego działają już tylko w okolicach Rzymu

• nowy tok postępowania sądowego - cognitio extra ordinem - uchodzi za nadzwyczajny

• cognitio to proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu widzenia jako przesłanki do podjęcia decyzji

• cognitio oznaczała ogół czynności od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej

• roszczenie z tytułu wynagrodzenia czynności zleconej, z tytułu alimentów i fideikomisów (nieformalnych zapisów na wypadek śmierci), sprawy wymagające szybkiej interwencji sadowej, związane z opieka, dotyczące wolności bądź niewoli tylko przez proces kognicyjny

• organy kompetentne do rozstrzygania sporów - prefekci, konsulowie, pretorzy, urzędnicy niższego szczebla, nawet senat, na prowincji: funkcjonariusze administracji państwowej

• prowincja - spory między obywatelami rzymskimi - proces formułkowy, spory inne- proces kognicyjny

• sędzia nominowany przez namiestnika !!!

• zanik postępowania dwufazowego

• 342 r. Konstytucja Konstancjusza i Konstansa - likwidacja procesu formułkowego

Organizacja sądownictwa:

• zorganizowany hierarchicznie, wykonuje go aparat administracji państwowej (stopienie się dwóch funkcji państwowych: administratio i iudicatio);

• na czele drabiny cesarz (w jego imieniu wydawane są wszystkie wyroki), wyrok wydany w imieniu cesarza kształtuje również nowe prawa !!!

• prefekci miejscy (Rzym i Konstantynopol) im podlegali urzędnicy

• każdy urzędnik wyposażony był w swe kompetencje z zakresu wymiaru sprawiedliwości i mógł je przekazać osobie przez siebie powołanej, a także wybranym przez strony arbitrom po zatwierdzeniu ich przez kompetentnego urzędnika

• każdy sędzia mógł skorzystać z rady prawników

• posiedzenia sadu w każdy dzień oprócz świąt, ale już nie publicznie jak w procesie formułkowym ale w pomieszczeniach zamkniętych

Przebieg:

• wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio - pismo procesowe, w którym powód przedstawia swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4 miesiące); później doręczenie nabiera charakteru urzędowego

• libellus conventionis - w prawie justyniańskim, wezwanie pozwanego do sądu, w którym powód precyzuje swoje roszczenia i ich podstawę prawną, ma duże znaczenie w procesie dla oceny czy powód nie dopuścił się nadmiernego żądania (pluris petitio); jeśli popełnia je świadomie - przegrana

• actiones zachowały te same nazwy ale zmieniły nieco charakter - były one wyrazem wyłącznie roszczenia procesowego, przysługującemu określonemu powodowi (przejście od systemu skarg-powództw do systemu praw podmiotowych; procesować może się każdy a nie tylko ten który uzyskał od pretora actio, a więc ten którego prawo podmiotowe zostało naruszone a taka czy inna actio tylko to wyraża

• powód przekazuje libellus właściwemu urzędnikowi, ten się zapoznaje z treścią i decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu za pośrednictwem urzędnika - executor

• podstawowym skutkiem wniesienia libellus conventionis jest zawisłość sporu (litispedencja) - w tej samej sprawie nie może toczyć się między tymi samymi stronami postępowanie przed innym sądem, tak długo jak trwa zawisłość sporu

• wraz z doręczeniem libellus conventionis przerwaniu ulega termin przedawnienia powództw (a tym samym roszczeń)

• pozwany w ciągu 10 dni, jeśli nie zaspokoi powoda, przyrzeka że zjawi się w sądzie i udziela pisemnej odpowiedzi na pozew - libellus contradictionis - w niej przedstawia zarzuty pod adresem roszczeń powoda, jest również doręczane przez executora

• postępowanie składa się z trzech części:

• wstępna (primordium litis) - trwa do litis contestatio,

• środkowa (medium) - postępowanie dowodowe

• końcowa (sententia) - wydanie wyroku

• strony staja przed sądem osobiście, albo zastępują je prokuratorzy

• rośnie rola adwokata - rośnie wynagrodzenie za zlecenia (mogła nim zostać osoba o nieposzlakowanej opinii)

• jeśli pozwany nie uznał roszczeń powoda przed sądem to powód przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał wywód prawny

• pozwany ustnie się przeciwstawiał

• następowało litis contestatio - po złożeniu przez obie strony i ich adwokatów przysięgi że w procesie będą postępować zgodnie z wymogami prawa (ale tutaj nie dzieli na dwie fazy i nie powoduje konsumpcji skargi !!!, ale tylko do tego momentu można było podnieść zarzuty dylatoryjne - z peremptoryjnych można było korzystać nawet podczas apelacji !!!)

• exceptio nie jest częścią formułki procesowej, więc powoduje każdorazowo oddalenie powództwa a nie powstrzymuje powoda od wnoszenia skargi - odroczenie wykonania prawa podmiotowego

• ponownemu wniesieniu skargi na przeszkodzie staje dopiero prawomocny wyrok (konsumpcja skargi !!!

Dowody:

• sąd traci swobodę w ustalaniu wiarygodności - zasada legalizmu dowodowego - cesarz za pośrednictwem swoich aktów normatywnych ustala pewne dyrektywy, jakich trzyma się sędzia podczas procesu i na podstawie których ustala stan faktyczny na podstawie przeprowadzonych dowód

• wzmacnianie siły dowodów rzeczowych (tu najwyższe rangą są dokumenty urzędników państwowych; także notariusze jeśli przysięgali) kosztem osobowych

• w okresie dominatu rośnie rola notariatu - zawodowo się trudnią sporządzaniem dokumentów na zlecenie osób prywatnych, w asyście sekretarzy i skrybów redagowali dokumenty, pisma procesowe, prośby do cesarza i innych urzędników, albo na placach publicznych albo w kancelariach, od Justyniana musieli mieć urzędowe zezwolenie a Dioklecjan regulował wynagrodzenie

• dokumenty osób prywatnych miały wartość dokumentu publicznego, jeśli były podpisane przez 3 świadków, jeśli druga strona zarzucała sfałszowanie to mogła do sądu karnego przeciw fałszerzowi albo na drodze cywilnej domagać się ustalenia autentyczności pisma

• siła dowodowa świadków zależała od pochodzenia społecznego; obowiązek przysięgi stron - a strona wezwana składa ja pod rygorem przegrania procesu

• domniemanie (praesumptio) - obowiązek sędziego wysnuwania wniosków, co do faktów trudnych albo niemożliwych do udowodnienia .

• postępowanie było protokołowane - na wypadek złożenia przez którakolwiek stronę apelacji od wydanego wyroku

Wyrok:

• po ocenie dowodów według kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia wydawał wyrok, formułowany na piśmie, odczytany publicznie, mógł opiewać również na częściowe zasądzenie pozwanego a nawet zasądzić powoda i nie musi być to kwota pieniężna

• możliwość postępowania zaocznego !!! - sąd czynił starania, aby doprowadzić stronę do sądu (trzykrotnie szukanie w domu) a gdy to się nie udało - normalne postępowanie sądowe

• prawo justyniańskie - obowiązek zasadzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika procesowego wydatków, jakie poniósł on związku z procesem (były one szczególnie wysokie podczas apelacji)

• cesarz Zenon - zasądzenie strony przegrywającej na rzecz fiskusa pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary

Apelacja:

• ponieważ strony nie miały kontroli nad wyborem sędziego - strona przegrywająca miała możliwość kontroli zgodności orzeczenia z obowiązującym prawem =>apelacja

• supplicatio - zwrócenie się do cesarza z odwołaniem od decyzji urzędnika

• cel - ugodzenie w niesprawiedliwość wyroku jako rezultatu niewłaściwego zastosowania prawa, braku kwalifikacji sędziego wyrokującego w niższej instancji

• strona przegrana mogła się domagać ponownego rozpatrzenia sprawy w przepisowym terminie ustnie albo pisemnie - libellus appelationis

• libellus refutatorius - w nim strona wygrana zbijała zawarte w apelacji argumenty

• możliwość apelacji powodowała zawieszenie wykonania wyroku do czasu przeminięcia terminu złożenia apelacji, a po jej wniesieniu do wydania wyroku wyższej instancji

• do Justyniana obowiązek stawienia się stron przed sądem apelacyjnym

• nie było apelacji od procesu zaocznego !!!

• sąd apelacyjny orzekał ponownie, co do istoty sprawy, postępowanie dowodowe i mógł dojść do odmiennych wniosków

• sąd dawał nowy wyrok zastępujący poprzedni natomiast oddalając apelację czynił pierwszy wyrok prawomocnym i wykonalnym z chwilą ogłoszenia (ex tunc)

• czterokrotność kosztów sądowych płaci przegrany wygrywającemu, Konstantyn Wielki - utrata połowy majątku, praca w kopalni lub wygnanie (obie na 2 lata), Justynian znosi te rygory - zwykłe koszty postępowania

• prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie skargi - materialna strona prawomocności - i był przeszkodą do wniesienia apelacji - formalna strona prawomocności

• jeżeli był to wyrok zasądzający to stanowił on tytuł egzekucyjny

Egzekucja:

• zanika venditio bonorum a w jej miejsce distractio bonorum - sprzedaż pojedynczych przedmiotów dłużnika (cały majątek tylko w przypadku niewypłacalności)

• znika całkowicie egzekucja osobista (więzienie za długi tylko jako środek pomocniczy do egzekucji majątkowej)

• wygrany może być z pomocą egzekutora wprowadzony w posiadania zasądzonej rzeczy (egzekutor mógł dokonywać sekwestracji przedmiotów majątkowych w zastaw - jeżeli nie spłacił - zastawione rzeczy sprzedane w drodze licytacji)

Episcopalis audientia:

• wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów

• możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego by przed trybunałem biskupim poddać się jego wyrokom

• nie ma możliwości apelacji

• strony dobrowolnie poddawały się temu orzecznictwu

• wystarczyła wola jednej ze stron - dopiero później obu stron

• potem rozstrzygał kompromis a wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej

• forma ochrony interesów ubogich warstw społecznych

Proces reskryptowy:

• sędzia (także inne osoby prywatne) mający trudności w rozwikłaniu problemu zwracał się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, czynił to sam cesarz albo inny jego urzędnik z zastrzeżeniem, że taki stan faktyczny odpowiada prawdzie

• sędzia był związany opinią prawną zawartą w reskrypcie

PRAWO RZECZOWE

Rzeczy i prawa rzeczowe

Rzecz:

• Materialna część przyrody, mająca byt samoistny i tworząca określone dobro

• W rozumieniu prawa jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

• Podział:

• Res corporales - przedmioty materialne, które są dostępne dla zmysłów, można je dotknąć

• Res incorporales - przedmioty niematerialne, które nie są dostępne dla zmysłów, twory abstrakcyjne, istniejące z mocy prawa (służebności, wierzytelności)

• Res in commercio - rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego

• Res extra commercium - rzecz wyłączona z obrotu gospodarczego

• Na podstawie prawa boskiego:

• Res sacrae - rzeczy sakralne, poświęcone bóstwom (świątynie, ołtarze)

• Res sanctae - rzeczy święte (znaki graniczne, mury i bramy miasta)

• Res religiosae - rzeczy religijne, poświęcone kultowi zmarłych (groby)

• Na podstawie prawa ludzkiego:

• Res publicae - rzeczy publiczne (drogi, place, teatry, łaźnie)

• Res omnium communes - rzeczy wspólne (powietrze, woda morska)

• Res mancipi - rzeczy obejmujące podstawowe składniki majątkowe rolników (grunty italskie, niewolnicy, czworonożne zwierzęta juczne i pociągowe, najstarsze służebności gruntów wiejskich)

• Res nec mancipi - rzeczy nie należące do katalogu rzeczy res mancipi

• Rzeczy ruchome - rzeczy, które można przenosić z miejsca na miejsce

• Nieruchomości - rzeczy, których nie można przenosić z miejsca na miejsce (grunt i wszystko, co jest z nim związane na trwałe)

• Rzeczy zamienne (res fungibiles)- należą do tego samego gatunku, można je liczyć, ważyć i mierzyć

• Rzeczy niezamienne (res species)- rzeczy, które mają specyficzne cechy (niewolnik Stichus)

• Rzeczy zużywalne - przedmioty, których byt fizyczny ulega unicestwieniu w wyniku jednorazowego użycia (środki spożywcze, pieniądze !!!)

• Rzeczy niezużywalne - nie ulegają unicestwieniu

• Rzeczy podzielne - można je podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i przeznaczenia społeczno - ekonomicznego

• Rzeczy niepodzielne - nie można ich podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i przeznaczenia społeczno - ekonomicznego (koń)

• Univesitas rerum distantium - rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy pojedynczych, które w swej całości służą temu samemu celowi społeczno - gospodarczemu (trzoda, biblioteka), traktowana jako jedna całość

• Universitas rerum coherentuim - rzecz złożona, na którą składa się kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą jedna rzecz (wóz)

• Pożytki (fructus) - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy,

• fructus naturales - pożytki naturalne zebrane w wyniku gospodarczego oddziaływania (miód z pasieki)

• fructus civiles - pożytki cywilne na podstawie stosunku prawnego (odsetki od pożyczki)

• fructus pendentes - pożytki nie oddzielone od rzeczy macierzystej które nie stanowią oddzielnego przedmiotu prawa

• fructus separati - pożytki oddzielone od rzeczy macierzystej w sposób naturalny

• fructus percepti - pożytki oddzielone od rzeczy macierzystej z pomocą człowieka

• fructus extantes - pożytki zebrane

• fructus neglecti - pożytki nie zebrane np. przez niedbalstwo

Prawa rzeczowe:

• może istnieć tylko na rzeczy

• należy do praw podmiotowych bezwzględnych

• jest to stosunek między podmiotami w związku z uprawnieniem, jakie jeden z podmiotów ma do rzeczy

• są skuteczne wobec wszystkich - obowiązek polega na powstrzymywaniu się od działań wobec rzeczy, nad którą inny podmiot ma władztwo prawne

• actiones in rem mogły być wnoszone przeciw komukolwiek kto naruszał cudze prawa rzeczowe

• rodzaje praw rzeczowych:

• prawo własności - jedyne pełne prawo rzeczowe

• służebności

• zastaw

• dzierżawa wieczysta

• prawo powierzchni

Władztwo faktyczne nad rzeczą

Posiadanie (possessio)

• władztwo faktyczne nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie

Dzierżenie (detentio)

• władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu

Geneza possessio:

• posiadanie nie jest prawem ale stanem faktycznym - posiadanie jest tym stanem faktycznym, który poprzedzał ukształtowanie się prawa własności

• obrona konieczna - odpieranie bezpośredniego ataku godzącego w sferę władztwa

• samopomoc - przywrócenie stanu poprzedniego władania

• pomoc państwa - prawo własności (początkowo posiadacze ziemscy)

• pretor - interdykty - ochrona pozaprocesowa - władanie gruntami publicznymi, wierzyciele zastawniczy, prekarzyści, depozytariusze sekwestrowi (są to dzierżyciele a nie posiadacze w kategoriach klasycznych)

Rodzaje posiadania:

• possessio iusta - właściciel rzeczy był zarazem jej posiadaczem

• possessio iniusta - posiadanie wykonuje ktoś, kto nabył rzecz bezprawnie (siłą, podstępem a także posiadanie prekaryjne nie miały ochrony prawnej)

• possessio bonae fidei - posiadanie przysługuje i jest w dobrej wierze (tylko taki właściciel może dokonać zasiedzenia)

• possessio malae fidei - wykonując władztwo nad rzeczą krzywdzi kogoś innego i jest przez to posiadaczem w złej wierze

• possessio ad interdicta - władztwo chronione w drodze interdyktów, takie władanie nigdy nie prowadziło do zasiedzenie

• posiadać można było tylko rzeczy materialne - ochrona procesowa

• potem wykonanie jakiegoś prawa połączone było z władaniem rzeczy - quasi possessio - ochrona interdyktalna

• Justynian - posiadanie prawa - ochrona dla tego co wykonywał władztwo nad cudzą rzeczą z tytułu prawnego

• Nie jest posiadaczem dzierżawca

Skutki prawne posiadania:

• Dążenie by posiadacz był jednocześnie właścicielem

• Gdy właściciel traci posiadanie, prawo udziela mu środków pretoryjnych w celu jego odzyskania

• Posiadacz, któremu nie przysługuje prawo własności może je nabyć z mocy prawa przez zasiedzenie

• Każdy posiadacz ma uprzywilejowaną pozycję - w procesie windykacyjnym nie ciąży na nim obowiązek dowodu, a po procesie (wygranym) nabywa na spornej rzeczy prawo własności

• Obrona konieczna - utrzymanie się w spokojnym posiadaniu rzeczy

• Pomoc własna - odzyskanie rzeczy

• W actio Publicana przy równości stron proces wygrywał posiadacz

Ochrona posiadania:

• Jednym ze skutków prawnych posiadania jest objęcie go ochroną (jako taka jest ona skuteczna nawet wobec właściciela)

• Pozaprocesowa ochrona pretorska - interdykty

• W postępowaniu przedmiotem rozpoznania jest nie prawo lecz fakt ostatniego spokojnego posiadania rzeczy

• Rodzaje interdyktów:

• Interdykty retindae possessionis - położenie kresu przeszkodom w spokojnym korzystaniu

• Interdykt uti possidetis - zakazujący dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości, wnosił go posiadacz nieruchomości, któremu nie można było przedstawić zarzutu wadliwego posiadania

• Interdykt uturbi - ochrona posiadania rzeczy ruchomej, wnosił ten, który był niepokojony w swoim posiadaniu jak i ten, który posiadanie ruchomości utracił

• Interdykty recuperandae possessionis - przywrócenie posiadania rzeczy która była w cudzym władaniu

• Interdykt de vi - nakazywał przywrócenie posiadania, wnoszony w przeciągu roku od chwili wyzucia z posiadania

• Interdykt de vi armata - przeciw osobie, która wyzucia z posiadania dopuściła się z bronią w ręku, nie przedawniał się po roku

• Interdykty adipiscendae possessionis - uzyskanie posiadania rzeczy dotychczas będącej w cudzym władaniu

• Interdykt Salvianum

• Interdykt quorum bonorum

• Zmierzały one nie do ochrony, lecz uzyskania posiadania, której się poprzednio nie miało, więc miały charakter petytoryjny a nie posesoryjny !!!

Nabycie i utrata posiadania:

• Posiadanie składa się z dwóch części - corpus i animus, aby nabyć posiadanie należało nabyć oba te elementy

• Traditio brevi manu - przez kupno samego animus - czynnik subiektywny - ktoś będąc dzierżycielem nabył rzecz przez kupno albo darowiznę i w ten sposób zmienił zamiar zachowania rzeczy - z dla kogoś na dla siebie

• Constitutum possessorium - posiadacz wyzbył się rzeczy a zatrzymał przy tym jej detencję - nabywca nabywał tylko animus, ale ponieważ zbywca wykonywał odtąd władztwo w jego imieniu, posiadaczem stawał się nabywca

• Do utraty posiadania wystarczyła utrata jednego z elementów

• Nie traci się posiadania oddając ja w detencję innej osobie

Własność

Własność:

• Jedno z pięciu praw rzeczowych i jako jedyne pełne prawo na rzeczy

• Sprowadza się do robienia z rzeczą wszystkiego co nie jest prawem zakazane

• Prawo własności jest jednym z podstawowych praw w ogóle (jego funkcja pozytywna - zakreśla podmiotowi granice tego prawa; negatywna - wyklucza ingerowanie osób trzecich w sferę cudzej własności)

• Prawo jednolite, elastyczne, nie przestaje przysługiwać właścicielowi nawet gdy jego prawa są maksymalnie zminimalizowane

• Nie jest stosunkiem prawnym ale prawem

• Jako instytucja prawna jest kategoria historyczną

• W każdym porządku prawnym jest podstawową instytucją i zajmuje pozycje centralną każdego systemu

• Dystrybutor dóbr w otaczającej nas rzeczywistości

• Własność społeczna - możliwość korzystania szerokiemu ogółowi

• Własność prywatna - tylko pewna masa majątkowa, jeśli należy do osoby prawnej to oddana została w służbę celu

Rodzaje własności:

• Własność kolektywna -

• Własność prywatna - rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialna, w treści swej nieograniczone o ile nie narusza obowiązującego prawa

• Własność indywidualna - tu podmiotem jest pater familias, najpierw ruchomości a potem także i grunty

• Własność kwirytarna -(własność cywilna - bo chroniona przez ius civile), przysługiwała jedynie pełnoprawnym obywatelom rzymskim, nabycie własności wymagało zachowania formy albo mancypacji, ale res nec mancipi można było nabywać w inny sposób, zdarzało się ,że nabywca nie nabywał własności kwirytarnej a jedynie posiadanie, które dopiero z upływem czasu wskutek zasiedzenia mogło prowadzić do własności kwirytarnej (zanim to nastąpiło własność kwirytarna pozostawała przy zbywcy a posiadaczowi nie przysługiwały żadne środki ochrony

• Własność bonitarna (pretorska) - dzięki actio Publicana - fikcja że powód posiadał sporna rzecz przez czas niezbędny do zasiedzenia - znajduję się ona w majątku uprawnionego

• Własność podwójna - duplex dominium - jak wyżej - na tej samej rzeczy własność kwirytarna i bonitarna

• Od Justyniana władztwo ma charakter jednolity

• Własność narodu rzymskiego lub cesarza - grunty prowincjonalne zdobyte w wyniku podboju, uprawnienia właścicieli mieli posiadacze - władztwo - można sprzedać, dziedziczyć ale nigdzie nie nazwano tego własnością - władztwo na gruntach prowincjonalnych - zrównane z własnością kwirytarną za Justyniana

• Pełną własność na gruncie mógł mieć tylko obywatel rzymski tylko w Italii

• Własność peregrynów - chroniona była w myśl zasady personalności przez ich własne systemy prawa, jeżeli spór z obywatelem rzymskim zakładano fikcję, że peregryn jest obywatelem rzymskim, Karakalla nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium - koniec odrębnej kategorii własności

Treść prawa własności:

• Właściciel miał nad rzeczą władzę wyłączna, absolutną i nieograniczona

• Uprawnienia właściciela:

• Ius utendi et fruendi - właściciel może rzecz używać i pobierać z niej pożytki, może ją zużyć lub zniszczyć, pożytki stają się jego własnością z chwilą oddzielenia ich od rzeczy macierzystej

• Ius possidendi - prawo do posiadania rzeczy, właściciel pozbawiony władztwa nie traci swego prawa własności a tym samym prawa do posiadania, dochodzi tego za pomocą petytoryjnych środków procesowych

• Ius disponendi - możliwość prawnego dysponowanie rzeczą

• Zasada elastyczności prawa własności - prawo własności może zostać ograniczone, ale jeśli te ograniczenia ustana to własność powraca do postaci wyjściowej

Ograniczenia własności:

• Właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co drugi dzień na jego grunt w celu pozbierania owoców jakie opadły z jego drzew

• Właścicielowi gruntu położonego wyżej nie wolno było zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez ten grunt

• Właściciel miał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego (jeśli nie było celu szykanowania)

• Właściciel gruntu, na którym znajdował się grób musiał umożliwić dostęp osobom zainteresowanym

• Ograniczenia co do wysokości budynków i ich odległości od gruntu sąsiada

• Zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który je otrzymał tytułem posagu (ograniczenia ius disponendi)

• Powstałe z mocy umowy albo wyroku sadowego

Współwłasność (communio pro indivisio):

• Gdy własność przysługuje w sposób niepodzielny kilku osobom

• Każdy ze współwłaścicieli partycypował w prawie własności, w części ułamkowej

• Każdy mógł swoją częścią swobodnie dysponować, czerpał korzyści i proporcjonalnie ponosił ciężary

• Rozporządzenia dotyczące całej rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli

• Każdy z nich mógł się domagać zniesienia współwłasności

• Współposiadanie - władztwo faktyczne wykonuje więcej niż jedna osoba

Nabycie własności:

• Sposób pierwotny

• Zasiedzenie (usucapio):

• Nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo

• Z niego może skorzystać nawet właściciel, któremu trudno było przeprowadzić dowód, że jest właścicielem

• Longi temporis usucapio - dotyczy ruchomości

• Longi temporis praeescripto - dotyczy nieruchomości

• Wymogi warunkujące zasiedzenie

• Res habilis - przedmiot, na którym można nabyć własność przez zasiedzenie (nie można gdy niedostępne w obrocie, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, należące do fiskusa i Kościoła)

• Titulus - tytułem słusznym była czynność leżąca u podstawy (posag, darowizna)

• Fides - dobra wiara posiadacza i musi istnieć w momencie wejścia w posiadanie rzeczy

• Possessio - posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, ale musi ono polegać na faktycznym władaniu rzeczą z wola zachowania jej dla siebie (oddanie w dzierżawę nie niweczy tego), utrata rzeczy - dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał żadnych skutków prawnych

• Tempus - okres posiadania - 1 rok dla ruchomości i 2 lata dla nieruchomości; prowincjonalne grunty - mieszkańcy tej prowincji 10 lat, mieszkańcy różnych prowincji 20 lat, rzeczy ruchome 3 lata

• Zawłaszczenie (occupatio):

• Najstarszy sposób nabycia własności

• Objecie w posiadanie rzeczy niczyjej

• Katalog rzeczy:

• Dzikie zwierzęta

• Wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego (i inne wartościowe przedmioty wydobyte z morza)

• Rzeczy znajdujące się w imperium a należące do obywatela, z którego państwem Rzym prowadził działania wojenne

• Rzeczy porzucone (grunt trzeba było najpierw uprawiać przez 2 lata)

• Skarb - przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, ze nie można było znaleźć właściciela (później połowa dla tego co znalazł a druga połowa dla właściciela gruntu)

• Przetworzenie (specificatio):

• Nabycie własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu

• Zależało od tego czy można przedmiot przywrócić do stanu poprzedniego (właściciel materiału) czy nie (wytwórca)

• Połączenie i zmieszanie (accesio):

• Nabycie własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną (jest jej częścią składową)

• Połączyć się mogły:

• Dwie nieruchomości - działanie sił przyrody, przyrost jednego gruntu kosztem drugiego (przymulisko); oderwanie się części gruntu (oderwisko; jeżeli zostało przy innym gruncie to było pod władzą dopiero po trwałym połączeniu - np. przerastanie korzeni), opróżnione koryto po połowie między okolicznych właścicieli, wyspa na rzece - wg linii na środku koryta rzeki - przybrzeżnym właścicielom

• Rzecz ruchoma z nieruchomością - cokolwiek związane w sposób trwały z gruntem stawało się jego składową (nasiona, rośliny, drzewa - korzenie; budynki)

• Dwie rzeczy ruchome - przyspawana ręka do statuy - i jeżeli łączenie miało charakter trwały to własność się rozciągała

• Zmieszanie płynów albo ciał stałych - jeżeli odłączenie niemożliwe - współwłasność, a udziały uzależnione od wartości wkładów poszczególnych właścicieli

• Nabycie owoców (fructus):

• W sposób pierwotny nabywał właściciel rzeczy macierzystej, posiadacz w dobrej wierze i emfiteuta

• Nabycie następowało w chwili odłączenia od rzeczy macierzystej

• Użytkownik nabierał także w sposób pierwotny ale dopiero w momencie ich pobrania (dzierżawca na podstawie najmu także w momencie pobrania ale w sposób pochodny (za pozwoleniem wydzierżawiającego)

• Sposób pochodny - nikt nie może przenieść na drugiego praw niż sam posiada

• Mancypacja (mancipatio):

• Formalny akt kupna-sprzedaży (początkowo aż do wymiany towar - pieniądz)

• Obecność 5 świadków, pełnoprawnych obywateli rzymskich oraz trzymającego wagę, który odważał kruszec

• Przy res mancipi aby nabyć własność trzeba przedsięwziąć mancypację - nabycie prawa własności

• Czynność prawna abstrakcyjna (przejście własności nie zależy od przyczyny prawnej)

• Sposób nabywca własności iuris civilis

• In iure cessio

• Pozorny proces windykacyjny, w którym zbywca był pozwanym a nabywca powodem

• Nabywca dotykał przed pretorem laska przedmiotu zbycia

• Pozwany milczał albo zgadzał się z powodem - przegrywał proces

• Efektem nabywca nabywał własność

• Czynność prawna abstrakcyjna (przejście własności nie zależy od przyczyny prawnej)

• Sposób nabywca własności iuris civilis

• Tradycja (traditio)

• Zwykłe wydanie albo wręczenie rzeczy

• Iuris gentium

• Oddanie rzeczy nabywcy w jakiekolwiek władanie - władanie faktyczne

• Własność w drodze tradycji przenoszono tylko na res nec mancipi

• Aby przenieść tradycją prawo własności trzeba było spełnić 3 wymogi:

• Musiało nastąpić rzeczywiste przeniesienie rzeczy

• Musiała być wola przeniesienia po stronie zbywcy i wola przyjęcia po stronie nabywcy

• Musiała istnieć słuszna przyczyna prawna dla której dokonywano tradycji (gdy jej nie było to nabywca nie stawał się właścicielem a tradujący mógł wydobyć rzecz)

• Nabycie własności nie mogło nastąpić w drodze nieformalnej umowy (umowa jako przyczyna prawna !!!)

Ochrona prawa własności:

• Powództwo windykacyjne (rei vindicatio) i powództwo negatoryjne (actio negatora) służą właścicielom do ochrony ich praw

• Powództwo publicjańskie - do ochrony własności bonitarnej

• Wszystkie 3 mają charakter rzeczowy, opierają się na prawie do rzeczy - środki petytoryjne

• Powództwo windykacyjne:

• Powództwo nieposiadającego właściciela, przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy

• Czynnie legitymowany zawsze właściciel kwiryntarny

• W procesie legisakcyjnym pozwanym mógł być tylko ten, kto twierdził, ze jemu przysługuje na rzeczy spornej prawo własności - jeżeli tego nie zrobił powód wchodził w posiadanie rzeczy bez procesu

• Dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego - pozwany przyrzekał zapłacić 25 sesterców gdyby powód udowodnił prawo własności w odniesieniu do niewolnika

• Formuła arbitralna - powództwo windykacyjne można było kierować przeciw jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy (wcześniej przeciwko temu, który mógł ją wydać)

• Proces formułkowy - powództwo windykacyjne należy do powództw arbitralnych - sędzia mógł wezwać do dobrowolnego oddania rzeczy, jeśli nie zasądzał karę pieniężną z uwzględnieniem oszacowania właściciela

• Pożytki - posiadacz w dobrej wierze - tylko powstałe po litis contestatio, w złej wierze - wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy

• Powód miał obowiązek zwrotu nakładów

• Konieczne - je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła

• Użyteczne - podnosiły wartość rzeczy

• Zbytkowe - dla ozdoby

• Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś zbytkowe mógł sobie zostawić

• Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne, pozostałe mógł tylko zabrać

• Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków przewyższała nakłady

• Powództwo negatoryjne

• Przysługuje właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób (przykre wyziewy na grunt właściciela)

• Służyło, aby położyć kres dalszemu naruszaniu prawa do wyłącznego korzystania z rzeczy

• Powód miał udowodnić tylko swoje prawa do wyłącznego korzystania oraz fakt naruszenia tego prawa

• Pozwany musiał udowodnić, że ma prawo, którego treść wykonywał - wtedy on wygrywał

• Przegrana pozwanego - zasądzenie na odszkodowanie za korzystanie z rzeczy + kaucja poręczająca, że w przyszłości nie będzie naruszał prawa własności powoda

• Powództwo publicjańskie

• Posiadacz rzeczy nie mając jeszcze własności kwirytarnej, lecz będący w stanie prowadzącym do tego przez zasiedzenie, który utracił rzecz, tym powództwem domaga się jej zwrotu

• Fikcja - w odniesieniu do powoda upłynął już czas potrzebny do nabycia W odpowiedzi własności przez zasiedzenie

• Posiadacz rzeczy - biernie legitymowany

• Nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego

• W równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadacza

• Pożytki - posiadacz w dobrej wierze - tylko powstałe po litis contestatio, w złej wierze - wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy

• Powód miał obowiązek zwrotu nakładów

• Konieczne - je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła

• Użyteczne - podnosiły wartość rzeczy

• Zbytkowe - dla ozdoby

• Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś zbytkowe mógł sobie zostawić

• Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne, pozostałe mógł tylko zabrać

• Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków przewyższała nakłady

• Skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej

• Właściciel gruntu przeciwko sąsiadowi

• Zmuszenie sąsiada do sztucznie zbudowanej konstrukcji (zapora, tama), jeśli ustawił ją poprzedni właściciel powód mógł sam rozebrać

• Cautio damni infecti

• Gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiedniego

• Zabezpieczenie słowne - pokrycie szkód

• Jeżeli sąsiad odmówił - właściciel wchodził w czasowe posiadanie gruntu sąsiada - jeżeli nie odniosło skutku - pretor zamieniał je w bezterminowe prowadzące do zasiedzenia

• Operis novi nuntiatio

• Sprzeciw właściciela gruntu przeciwko wnoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z prawa własności gruntu

• Wznoszący nowe urządzenia musiał je rozebrać albo zagwarantować, że nie spowodują żadnej szkody

• Pretor mógł uchylić zakaz budowy, właściciel musiał wtedy udowadniać swoje prawo do zakładanie tego środka prawnego

• Actio finium regundorum

• Skarga służąca do rozpatrywania sporów granicznych

• Grunty sąsiednie oddzielała granica szerokości 5 stóp - leżała ona po połowie na gruntach sąsiadów

• Pretor przyznawał sędziom prawo przysadzenia części jednego gruntu na rzecz drugiego właściciela, jeśli przemawiały za tym względy ładu społecznego

Prawa na rzeczy cudzej

Służebności:

• Ograniczone prawo rzeczowe upoważniające do korzystania z rzeczy cudzej w określony sposób

• Spośród tych praw ukształtowały się najwcześniej

• Dają prawo do korzystania z rzeczy cudzej, ale w sposób ograniczony i ukierunkowany w zależności od rodzaju służebności

• Służebności gruntowe wymagają do powstania dwóch gruntów - jeden jest władnący a drugi służebny - służebny ma zasilać swymi przymiotami grunt władnący (podmiotami są oczywiście właściciele gruntów !!!); grunt władnący miał prawo korzystać ze służebnego w sposób ograniczony

• Służebności osobiste - przysługiwały zawsze jakieś osobie (cecha charakterystyczna) - osobisty charakter służebności oznaczał, że była ona prawem podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby uprawnionej

• Ze względu na przeznaczenie gruntu:

• Służebności gruntów wiejskich:

• Prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce

• Prawo do przechodu przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, pojedynczymi zwierzętami i trzodą

• Prawo drogi - najszerszy zakres

• Prawo właściciela gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej - w celach irygacji albo odprowadzenia wody

(4 powyższe należały do res mancipi)

• Prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody

• Prawo do wypasania bydła na cudzym gruncie

• Służebności gruntów miejskich:

• Obowiązujący właściciela gruntu służebnego zakaz budowy ponad określona wysokość

• Zakaz wnoszenia na gruncie służebnym konstrukcji zasłaniających widok

• Prawo do wejścia konstrukcja budowlana w słup powietrza nad gruntem sąsiada

• Prawo do wpuszczenia belki w mur sąsiada

• Prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek na gruncie sąsiada (ten ostatni musiał utrzymywać swój budynek w takim stanie aby możliwe było spełnienie służebności)

• Prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt sąsiada

• Prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych zapachów na grunt sąsiada

• Służebności osobiste:

• Użytkowanie (usufructus)

• Rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji

• Charakter osobisty - niezbywalne, można było odstąpić osobie trzeciej możliwość korzystania z niego

• Pożytki pobierał użytkownik, w sposób pierwotny w momencie pobrania

• Obowiązek zachowania substancji rzeczy - nie można rzeczy zużyć, zmienić jej istoty (często było to zabezpieczone kaucją)

• Używanie (usus)

• Prawo używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków (chyba że są to owoce do zaspokojenia potrzeb własnych)

• Nie można odstąpić tego prawa osobie trzeciej - nawet w zakresie korzystania z niego

• Habitatio - rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku

• Rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia

• Zasady ogólne:

• Służebność nie nakłada na osobę obciążona tym prawem obowiązku pozytywnego działania, lecz najwyżej zobowiązywała ja do znoszenia czegoś (wyjątek - oparcie muru o mur sąsiada)

• Nie można mieć służebności na rzeczy własnej

• Służebność może istnieć tylko na rzeczy - nie można ustanawiać na służebności innej służebności

• Ze służebności należało korzystać przy maksymalnym poszanowaniu praw własności gruntu obciążonego służebnością

• Korzyść jaką przynosił grunt służebny musiała być trwała a nie jednorazowa i dotyczyła każdego kolejnego właściciela panującego

• Odległość między gruntem panującym a służebnym musiała być odpowiednia, aby cel gospodarczy służebności był w ogóle osiągalny

• Ustanowienie służebności mogło nastąpić przez in iure cessio, mancypacje, testament, wyrok sądowy lub dedukcję (zastrzeżenie sobie służebności przy przenoszeniu własności rzeczy)

• Na prowincji także przez umowy nieformalne i stypulację

• Justynian dopuścił także oddanie rzeczy w używanie i faktyczne wykonywanie treści serwitutów

• Służebności gasły:

• Na skutek zrzeczenia się uprawnionego

• Przez długie niekorzystanie z nich

• W przypadku nabycia własności rzeczy obciążonej służebnościami przez osobę uprawniona do servitutu

• W razie śmierci uprawnionego (służebności osobiste !!!)

Zastaw:

• Prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami

• Jeden ze sposobów zabezpieczania wierzytelności

• Prawo akcesoryjne, bo zależy od istnienia wierzytelności (nie ma bytu samoistnego)

• Elementy składowe:

• Dłużnik - dla zabezpieczenia wierzytelności ustanawia na rzeczy prawo zastawu (zastawca)

• Wierzyciel - na jego rzecz to prawo jest ustanawiane (zastawnik)

• Przedmiot zastawu

• Trzy postacie zastawu:

• Fiducia

• Dłużnik w celu zabezpieczenia przenosił własność przez mancypację albo in iure cessio ale z zastrzeżeniem że po wykonaniu zobowiązania wierzyciel przeniesie ja z powrotem na dłużnika

• Dłużnik traci swe prawo rzeczowe do rzeczy

• Wierzyciel mógł z nią zrobić co chciał - nawet alienować - wtedy dłużnik nie mógł domagać się wydania rzeczy ale co najwyżej żądać odszkodowania za niedotrzymanie obietnicy

• Pignus

• Zastaw ręczny

• Zastawca przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na własność ale we władanie faktyczne, zaś po spełnieniu świadczenia wierzyciel musiał przedmiot zwrócić - do tego czasu władał nim jako dzierżyciel a ochraniał go pretor za pomocą interdyktu posesoryjnego

• Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika nie można było przedmiotu używać ani sprzedać (chyba że dodatkowa umowa)

• Wzmocnienie pozycji zastawnika

• Umowa, na mocy której zastawnik miał prawo sprzedać przedmiot zastawu aby zaspokoić swe roszczenie

• Umowa (gdy przedmiot przynosił pożytki), na mocy której zastawnik mógł używać przedmiotu a pobrane pożytki zaliczać na spłatę odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejności na spłatę samego kredytu

• Lex commissoria - nieformalna umowa, na mocy której zastawnik miał się stać właścicielem przedmiotu zastawu w wypadku, gdy zastawca nie zaspokoił w umówionym terminie jego pretensji

• Hypotheca

• Pod koniec republiki - hypotheca - zastaw umowny

• Dłużnik jako zastawca nie wręczał zastawnikowi przedmiotu zastawu, nadal był jego posiadaczem i właścicielem, a tylko umawiał się w razie niespłacenia długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką, ale nie wydawano przedmiotu, wiec ten sam przedmiot można było wielokrotnie zastawiać ( kto lepszy co do czasu ten lepszy co do prawa)

• Aby móc zrealizować swe prawo musiało najpierw wejść w posiadanie przedmiotu zastawu

• Wejście w posiadanie - 3 sposoby:

• Interdykt salwiański - skuteczny wyłącznie przeciw dłużnikowi

• Serviana in rem actio - powództwo rzeczowe o wydanie przedmiotów, skuteczne przeciw każdemu

• Actio hypothecaria - skuteczne przeciw każdemu (erga omnes), dotyczyło nie tylko ruchomości ale i nieruchomości (nowość!!! - w 2 pozostałych tego nie ma)

• Prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu zastawnikowi, następni o ile poprzedni są już zaspokojeni

• Przy sprzedaży wierzyciel jest zobowiązany do maksymalnej staranności - z ceny zaspokajał swe roszczenia a nadwyżkę oddawał dłużnikowi

• Zastaw powstawał:

• W wyniku umowy z zastawnikiem

• Z mocy ustawy - zastaw na rzecz fiskusa na całym majątku dłużnika z tytułu jakiegokolwiek długu, zastaw wynajmującego mieszkanie z tytułu czynszu

• Z rozporządzenia władzy, wydanego z mocy wyroku sądowego

• Zastaw gasł gdy:

• Umorzono wierzytelność

• Zniszczono przedmiot zastawu

• Zastawnik nabywał przedmiot zastawu

• Zastawnik zrzekł się prawa zastawu

• Wierzyciel mógł zatrzymać przedmiot zastawu nawet po spełnieniu roszczenia, jeśli istniały inne wierzytelności nie zrealizowane

Emfiteuza:

• Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomościach

• Dziedziczne i zbywalne uprawnienia emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu

• Tereny państwowe leżące odłogiem zagospodarowywano w dzierżawę wieczystą bądź na kilka lat

• Tereny państwowe oddawane były w ius perpetuum zaś cesarza w emfiteuzę

• Emfiteuta

• dzierżawca wieczysty

• użytkował grunt

• nabywał wszelkie pożytki w momencie separacji

• mógł w sposób nieograniczony ulepszać,

• miał prawo ustanowić na gruncie służebność na rzecz osoby trzeciej

• miał prawo obciążyć zastawem

• mógł oddać w dalszą dzierżawę wieczystą

• korzystał z wszelkich powództw przysługujących właścicielowi podczas obrony swej własności

• korzystał z ochrony interdyktalnej

• miał prawo do przekazania osobom trzecim przez czynność jak i testament (gdy brak - dziedzice ustawowi)

• właściciel:

• prawo do pobierania czynszu dzierżawionego

• mógł odwołać emfiteutę gdy ten zalegał z czynszem albo nie płacił danin publicznych albo grunt ulegał pogorszeniu

• musiał być zawiadomiony (oraz o cenie) gdy emfiteuta chciał sprzedać swe prawo - właściciel miał prawo pierwokupu a jeśli z tego nie korzystał to otrzymywał 2% od ceny kupna

Superficies:

• Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomościach

• Prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne dające możliwość pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie

• Cel - ułatwia rozwój budownictwa mieszkaniowego

• Budynek wzniesiony na cudzym gruncie stawał się własnością właściciela gruntu

• Ale już od czasów republiki osoby trzecie wznosiły budynki na terenach publicznych, a potem i prywatnych za zgodą ich dysponentów

• Z budynków tych mogły korzystać uiszczając jakąś opłatę

• Pretor chronił te osoby interdyktem skutecznym wobec wszystkich

• Justynian przyznał superficjariuszowi actio in rem

• Prawo powierzchni różniło się od emfiteuzy tym, że właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu a opłata nie należała do istotnych elementów superficies

PRAWO OSOBOWE

Podmioty prawa

Zdolność prawna:

• Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku (ma ja ten, kto jest właścicielem, wierzycielem - czynna zdolność majątkowa, a także dłużnik - bierna zdolność majątkowa

• Zdolność do czynności prawnych to możliwość składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutek prawny

• Osoba fizyczna - człowiek

• Osoba prawna - podmiot niefizyczny wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędna do realizacji jego celów

• Pełna zdolność prawna warunkowały 3 czynniki (status):

• Wolność (satus libertatus)

• Obywatelstwo (status civitatis)

• Stanowisko w rodzinie (status familiae)

• Tylko ten miał pełną zdolność prawną (caput), który był osobą wolną, miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy

Osobowość fizyczna:

• Osobowość człowieka zaczynała się wraz z urodzeniem, ale pełna zdolność prawną nabywał ten, który w momencie urodzenia spełniał wszystkie 3 warunki !!!

• Pewne prawa można było zastrzec już dla płodu (prawo do spadku) - przyjmowano fikcję, ze dziecko poczęte przyszło już na świat - dla jego ochrony można było ustanowić specjalnego kuratora - curator ventris

• Noworodek stawał się podmiotem tych praw tylko wtedy, gdy przyszedł na świat żywy - przejawiał jakieś oznaki żywotności (kwilenie, jakiś ruch) i zdatny był do życia (zdolność noworodka do życia poza łonem matki - powoływano się na antyczną naukę - między 182 a 300 dniem od poczęcia)

• Niemowlę musiało mieć postać ludzką

• Nieważny był testament, który nie uwzględniał pogrobowca

• Osobowość człowieka kończy się wraz ze śmiercią

• Można ją było stracić przez zmiany w jednym z 3 status - 3 rodzaje umniejszenia:

• Capitis deminutio maxima - utrata wolności, utrata zdolności prawnej w ogóle

• Capitis deminutio media - utrata obywatelstwa, utrata zdolności prawnej, ale tylko na gruncie rzymskiego ius civile

• Capitis deminutio minima - zmiana stanowiska w rodzinie (ale nie przez śmierć zwierzchnika), utrata zdolności do spadkobrania w poprzedniej rodzinie, wygaśnięcie służebności itp.

Status libertatis (Ludzie wolni => wyzwoleńcy => niewolnicy):

• Niewolnik nie był traktowany jako podmiot ale jako przedmiot prawa, nie uzyskiwał wolności po ucieczce, po śmierci zwierzchnika jeśli nie było dziedziców, bez właściciela był rzeczą niczyją i jako taki mógł być zawłaszczony, nie mógł być wierzycielem ani właścicielem, właściciel miał wobec niego prawo życia i śmierci, jako istota myśląca i mówiąca wchodził w liczne i rozmaite stosunki społeczne ale z uwagi na brak zdolności prawnej traktowano je jako stosunki faktyczne, nie mógł zawrzeć małżeństwa - związek jako stan faktyczny contubernium - dzieci z takiego związku również były niewolnikami a panem był pan rodziców

• Właściciel mógł przekazać niewolnikowi część swojego majątku w zarząd - peculim - ale majątek jak i pożytki z niego były własnością właściciela, była to sprytnie pomyślana instytucja materialnej zachęty do wydajniejszej pracy na rzecz pana

• Wszystko co niewolnik nabył od osób trzecich stawało się własnością pana, jedynie za długi niewolnik odpowiadał osobiście ale były to zobowiązanie naturalne - w wyniku działalności niewolnika właściciel mógł się wzbogacić ale nie mógł zubożeć - odpowiedzialność noksalna wobec osób trzecich ale tylko do wysokości wartości niewolnika - jeżeli powyżej oddaje niewolnika - odpowiedzialność idzie za niewolnikiem

• Actiones adiecticiae qualitatis - powództwa przeciwko panom niewolników

• Actio de peculio - właściciel wydzielonego peculium odpowiadał za zaciągnięte długi na to peculium, ale tylko do wysokości peculium (prawo dedukcji - jeśli właściciel był też wierzycielem to sobie zwracał w pierwszej kolejności)

• Actio tributoria - gdy peculium było obrócone na cele handlowe właściciel obowiązany był podzielić je z tytułu długów proporcjonalnie między wierzycieli, siebie uwzględniając na tych samych zasadach (nie ma tu prawa dedukcji)

• Actio de in rem verso - za zobowiązania niewolnika, w wyniku których nastąpiło przysporzenie w majątku właściciela, odpowiadał właściciel do wysokości przysporzenia

• Actio quod iussu - w pełnej wysokości odpowiadał właściciel za zobowiązania niewolnika, które ten zaciągnął wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikami

• Actio exercitoria\institoria - w pełnej wysokości, gdy niewolnik zaciągnął zobowiązanie pełniąc funkcje kapitana statku, albo kierownika przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego

• Niewolnik we wszystkich tych przypadkach odpowiadał na podstawie ius civile w sposób naturalny - bez możliwości pozwania go do sądu

• Niewola powstawała przez:

• Wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych (nawet obywatel rzymski, ale po powrocie z niewoli odzyskiwał pełnię praw, jeżeli zmarł w niewoli - przyjmowano fikcję że zmarł w chwili dostania się do niewoli a więc jako osoba wolna - np. ważność testamentu

• Urodzenie z matki niewolnicy (ale dziecko matki, która w czasie ciąży chociażby raz była wolna to dziecko było wolne)

• Sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika

• Niewola gasła przez wyzwolenie - manumissio (wg ius civile)

• Manumissio vindicta - dokonywana w obecności pretora, właściciela niewolnika i osoby trzeciej, która za zgodą właściciela ogłaszała że niewolnik jest osoba wolną

• Manumissio censu - przez wpisanie niewolnika za przyzwoleniem jego właściciela na sporzadzana co 5 lat przez cenzora listę obywateli

• Manumissio testamento - przez nadanie wolności w testamencie

• Manumissio in ecclesia - w czasach dominatu dokonywana przez oświadczenie woli właściciela złożone przed biskupem i zebraniem gminy chrześcijańskie

• Niewola gasła tez na mocy prawa pretorskiego ale było to mniej formalistycznie - wystarczyło oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków albo za pomocą listu

• Do Justyniana wyzwoleńcy nabywali w sposób nieformalny wolność ale nie nabywali obywatelstwa rzymskiego - stawali się Latynami (wg prawa pretorskiego)

• Wyzwoleńcy wg ius civile byli wolni i posiadali obywatelstwo rzymskie ale w swoim stanowisku prawnym byli w stosunku do wolno urodzonych upośledzeni na terenie prawa publicznego a przez prawo patronatu (cały szereg powinności na rzecz poprzedniego właściciela występującego w roli patrona) na terenie prawa prywatnego, pełnię praw dopiero w drugim pokoleniu

• Sytuacja prawna wyzwoleńców

• Prawo patronatu - nie mogli występować z powództwami przeciwko patronowi, patron miał obowiązek alimentacyjny wobec wyzwoleńca i odwrotnie, musiał być posłuszny patronowi, przyrzeczone usługi podczas wyzwolenia

• Pełnia praw dopiero w drugim pokoleniu

• Prawo spadkowe - śmierć wyzwoleńca - nie ma dziedziców - całość dla patrona, gdy są dzieci patron dostaje część

• Osoby półwolne - dłużnicy poddani egzekucji osobistej (ad dicti); dłużnicy z pożyczek (nexi); gladiatorzy (nawet gdy wolni to musieli siedzieć w koszarach); wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej; odpracowujący długi, koloni 9przywiązanie do ziemi, mimo że są wolni)

Status civitatis (obywatele Rzymu => Latynowie => peregryni):

• Zasada osobowości (personalności) prawa - każdy obywatel rządził się prawem tej gminy (civitas) do której należał i odwrotnie - prawo określonej civitas dostępne było tylko jej obywatelom

• Zdolność prawną w sferze rzymskiego ius civile miał wyłącznie obywatel rzymski - civis Romanus

• Uprawnienia:

• Ius sufraggi - prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych, wyboru wyższych magistratur

• Ius honorum - prawo do bycia wybieranym na wyższe urzędy

• Ius propium civium Romanorum - prawo do władzy ojcowskiej

• Ius conubii - prawo do zawarcia małżeństwa uznawanego przez porządek prawny

• Ius commercii - prawo do uczestnictwa w rzymskim obrocie prawnym - podejmowanie czynności skutecznych w świetle prawa rzymskiego i być podmiotem praw rzeczowych

• Korzystanie z uprawnień prawa spadkowego

• Legis actio - prawo do ochrony swoich prawa podmiotowych

• Latynowie - mieszkańcy gmin miejskich Latium i dawni sprzymierzeńcy Rzymu, prawo bardzo zbliżone do rzymskiego w 89r. p.n.e. otrzymali obywatelstwo rzymskie, a następnie obywatelstwo latyńskie było przywilejem wobec peregrynów, to także mieszkańcy kolonii zakładanych przez Rzym

• Peregryni - trzecia kategoria osób wolnych, pozostali mieszkańcy imperium, mieli swoje własne prawo - ius peregrinorum, swój samorząd itd. - peregrini certe civitatis; zaś tam gdzie Rzymianie nie zostawili miejscowych civitas obowiązywało ius gentium - peregrini deditici - nie mogli zawierać małżeństw

Status familiae:

• Sui iuris - nie podlegali niczyjej władzy, tylko oni mieli pełną zdolność prawną, a jeżeli była płci męskiej to bez względu na wiem nosiła miano pater familias

• Alieni iuris - podlegali władzy męskiego zwierzchnika familii, ich zdolność prawna była ograniczona niezależnie od wieku z uwagi na brak czynnej zdolności majątkowej, cokolwiek te osoby nabywały to ipso iure stawało się to własnością zwierzchnika familijnego, za długi można było zasądzić syna (ale nie niewolnika) ale dopiero po śmierci zwierzchnika (bierna zdolność majątkowa), zwierzchnik mógł przekazać synowi peculium - pieniądze przedsiębiorstwo, gospodarstwo, ale były one wyodrębnione z majątku zwierzchnika tylko ekonomicznie a nie prawnie

• Czynną zdolność majątkowa uzyskali filius familias za czasów Augusta - syn mógł zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową (peculium castrense), potem włączono doń darowizny i spadki uzyskane w czasie służby wojskowej; bona materna - majątek jaki uzyskał od matki albo osoby trzeciej

• Najdawniejszą rodzinę tworzyły osoby związane sztucznym elementem, jakim była podległość władzy pater familias; osoby wchodzące w skład tej rodziny to agnaci (więź między nimi to agnacja lub pokrewieństwo agnacyjne)

• Krewni agnacyjni - osoby podlegające tej samej władzy ojcowskiej albo podlegałyby jej gdyby ojciec żył, pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać tylko ze strony ojca, gdyż mężczyzna mógł być pater familias (kognacja powstaje także ze strony matki)

• Naturalne więzy krwi nie wystarczały aby stać się agnatem

• Pokrewieństwo liczy się wg stopnia (albo w linii prostej albo w linii bocznej - wspólny przodek)

• O bliskości stopnia pokrewieństwa decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by pokrewieństwo powstało

• Ascendenci - krewni wstępni - rodzice, dziadkowie itd. I) C II) A

• 
  
  
  Descendenci - krewni zstępni - dzieci, wnuki, prawnuki

• 
  
  
  Powinowactwo - krewny małżonka albo małżonek krewnego B D B

A E C

I) A do D - 3 stopień; A do E - 4 stopień II) A do C - 2 stopień; A do B - 1 stopień

Przyczyny ograniczające zdolność prawną:

• Infamia - umniejszanie czci obywatelskiej ze względu na wykonywane zajęcie, złe prowadzenie się albo jako rezultat wyroku z tytułu actiones famosae; osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, wnosić pewnych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami

• Addictus - to osoba przeciw której wszczęto egzekucje osobistą, zadłużeni do momentu spłaty długu znajdowali się w niewoli wierzycieli

• Redempti ab hostibus - to obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu

• Koloni - dzierżawcy trwale przywiązani do ziemi, pozbawieni prawa do swobodnego opuszczania gruntu i to pod groźbą utraty wolności (wolni osobiście ale dziedzicznie przywiązani do ziemi)

• Kobiety były pozbawione władzy rodzicielskiej, pozbawione prawa do sprawowania opieki nad własnymi dziećmi, nie zawsze dopuszczane do spadkobrania testamentowego, nie mogły przyjmować cudzego długu lub ręczyć za cudzy dług

Osoby prawne:

• Zespół osób (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawna

• Prawa majątkowe nie przysługują osobom wchodzącym w skład ale są prawami majątkowymi osoby prawnej

• Korporacje - znane już za czasów XII Tablic, jeszcze za republiki majątek korporacji był albo majątkiem wspólnym jej członków zrzeszonych na zasadach spółki, albo stanowił własność jednego z nich

• Gminy miejskie - jednostki, które przed inkorporowaniem w skład imperium tworzyły odrębne organizacje państwowe, po aneksji przyznano im samorząd i samodzielność gospodarczą a pretor nadał cywilna i procesową zdolność prawna jako specjalnym i samodzielnym podmiotom

• Stowarzyszenie - zdolność prawną uzyskały w okresie pryncypatu, zakładane za zgodą senatu albo pryncepsa, związki osób prywatnych, stowarzyszenia pogrzebowe, rzemieślników lub dzierżawców ceł i podatków, przy założeniu niezbędny był udział 3 osób fizycznych, miało ono swój majątek, kasę, oraz syndyka, który jako organ dokonywał w imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności prawnych

• Skarb państwa (fiscus) traktowany jako osoba prawna ale wyposażona w cały szereg przywilejów w stosunku do zwykłych podmiotów prawa

• Instytucje kościelne (ecclesiae) - już w czasach chrześcijańskich zdobyły zdolność prawną, kościoły i klasztory mogły nabywać majątek, zwłaszcza w drodze testamentu, posiadać wierzytelności i długi realizowane w procesie cywilnym

• Fundacje na cele dobroczynne (piae causae) - także posiadały zdolność prawną - przyjmowały darowizny na szpitale, przytółki, majątek nadzorował oeconomus pod nadzorem władzy kościelnej, masa majątkowa, początkowo niesamodzielna

Zdarzenia prawne

Zdarzenia prawne:

• Członkowie każdej społeczności wchodzą ze sobą w rozmaite stosunki

• Jeśli te stosunki są nawiązane przez podmioty prawa, a powstają z nich określone obowiązki o prawa gwarantowane przez obowiązujący porządek prawny to są to stosunki cywilnoprawne

• Elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:

• Norma prawna która ten stosunek wyznacza

• Treść - prawa i obowiązki określone przez normę

• Podmioty tych praw i obowiązków

• Zdarzenia cywilnoprawne (powstanie, zmiana, wygaśniecie stosunku prawnego jest zawsze następstwem jakiegoś zdarzenia), jeżeli z jakimś zdarzeniem połączony jest skutek prawny to jest to zdarzenie prawne; mogą być niezależne od ludzkich zachowań albo od nich zależne - te drugie to działania a wśród nich zgodne i nie zgodne z prawem, działania są prawne jeżeli norma prawna łączy skutki odpowiadające woli podejmującego działania, bezprawne to te, których norma prawna łączy skutki na ogół sprzeczne albo co najmniej odmienne od woli podejmującego działanie i pozostają one w sprzeczności z obowiązującym prawem, także zaniechanie ze strony podmiotu, na którym norma prawna narzuca działanie pozytywnego

• Podejmujący działanie bezprawne tylko wtedy może być pociągnięty do odpowiedzialności jeśli są spełnione 4 wymogi:

• Naruszona zostaje norma prawna - norma ta musi mieć na uwadze ochronę przysługującego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać dokonanie czynu zakazanego albo niedokonanie czynu nakazanego

• Z winy działającego - wina (culpa) - naganny stosunek subiektywny podmiotu do jego zachowania sie, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności albo treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem, wina może polegać na działaniu, na zaniechaniu, naruszenie cudzego interesu może nastąpić niezależnie od stosunku obligacyjnego - wina pozakontraktowa; wina kontraktowa - rezultat pogwałcenia istniejącego już obowiązku obligatoryjnego;

• dolus - jako najwyższy stopień winy - polega na świadomym zachowaniu się podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody;

• culpa - wina nieumyślna, zaniedbanie przez osobę odpowiedzialna pewnych reguł staranności, do jakiej zobowiązani są wszyscy

• culpa lata - grube niedbalstwo, skrajne zaniedbanie staranności jakiej zwykło sie oczekiwać od przeciętnego człowieka

• culpa levis (in abstacto) - niższy stopień winy, lżejsze zaniedbanie staranności jakiej zwykło się oczekiwać od abstrakcyjnie pojmowanego wzorca dobrego gospodarza

• culpa levis in concreto - dłużnik winny tylko gdy zajmując się ochroną cudzych rzeczy, interesów, nie przejawia takiej staranności, jaka wykazuje w sprawach własnych

• Spowodowało szkodę w cudzym majątku - szkoda to naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny, może to być uszczerbek w majątku wierzyciela, ale i w innych dobrach materialnych jak i niematerialnych podlegających ochronie, obowiązek uiszczenia odszkodowania może obejmować zwrot poniesionej przez wierzyciela szkody rzeczywistej, jak i utraconego zysku

• Miedzy szkodą a działaniem musi istnieć związek przyczynowy - dłużnik odpowiada za wyrządzoną szkodę gdy była następstwem zawinionego przezeń zachowania się (związek przyczynowy)

Skutki zdarzeń prawnych:

• Nabycie prawa - gdy stajemy sie podmiotem danego prawa

• Pierwotne - ktoś staje sie podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła albo które uprzednio do nikogo nie należało (nabywca nie wywodzi swego prawa od poprzednika)

• Pochodne (derywatywne) - jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi (nabywca wywodzi swe prawo od zbywcy)

• Translatywne - przeniesione prawo nie przekształca się, suma uprawnień nabywcy odpowiada sumie uprawnień zbywcy

• Konstytutywne - podmiot uzyskuje prawo nowe, w węższym zakresie ale wyłącznie ustanowione przez zbywcę w rezultacie okrojenia przysługującego mu uprzednio szerszego prawa podmiotowego

• Nabycie może być następstwem zdarzenia prawnego jakim jest zasiedzenie

• Sukcesja ( następstwo) - zajęcie przez jedna osobę prawa lub obowiązku jaki zajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowiązku

• Syngularna - przy przeniesieniu własności pojedynczej rzeczy, nabywca wstępuje tu w wycinek praw przedmiotowych (to samo ma miejsce w cesji - przelewie)

• Uniwersalna - występuje w przypadku spadkobrania, wstąpienie w ogół praw majątkowych jakie przysługiwały zbywcy, suma praw następcy nie może być większa od sumy praw zbywcy

• Zmiana prawa - zdarzenie prawne może wywoływać zmianę w obrębie treści prawa podmiotowego bez zmiany samego podmiotu

• Wygaśniecie prawa - gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć

Czynności prawne

Czynności prawne:

• Oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego

Podział czynności prawnych:

• Jednostronne - do wywołania skutku prawnego wystarczy oświadczenie woli jednej ze stron

• Dwustronne - do wywołania skutku prawnego potrzebne było zgodnego oświadczenia dwóch stron

• Odpłatne

• Nieodpłatne

• Formalne - gdy ważność czynności jest zależna od zachowania wymaganej formy (mancypacja, stypulacja)

• Nieformalne - gdy nie jest zależna od żadnej formy

• Między żyjącymi - regulują stosunki za życia podmiotu działającego

• Na wypadek śmierci - skutek czynności ma nastąpić po śmierci podmiotu (testament)

• Zobowiązujące - powoduje jedynie powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaz)

• Rozporządzające - powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (przeniesienie własności)

• Obciążające - nakładają obowiązek na obie strony (najem)

• Pod tytułem darmym - gdy czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie, a druga odnosi same korzyści (darowizna)

• Kausalne (przyczynowe) - gdy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia celu społeczno - ekonomicznego zasługującego na ochronę prywatną

• Causa obligandi - składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie

• Causa solvendi - składający oświadczenie woli zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego

• Causa donandi - składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta

• Causa - cel społeczno - gospodarczy, od którego istnienia określony porządek skuteczność oświadczenia woli

• Abstrakcyjne - gdy cel pozostaje prawnie obojętny, tutaj skutek prawny oświadczenia woli wyraża się w samym fakcie złożenia określonego oświadczenia woli, formalny charakter

Wady oświadczenia woli:

• Wola może stać się elementem składowym czynności prawnej jeśli zostanie objawiona na zewnątrz

• Objawienie może być wyraźne albo dorozumiane (można się go domyślać z zachowania innej osoby)

• Oświadczenie woli złożone nie na serio - czynność prawna wadliwa - w niej jest nieprawidłowość w powzięciu woli albo niezgodność woli z oświadczeniem

• Symulacja -czynność jest nieważna kiedy składający oświadczenie woli jest świadom niezgodności z wolą wewnętrzną (np. przy symulacji strony się umawiają że ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne niż te wynikające z treści oświadczeń

• Wadą jest również błąd (składający oświadczenie woli jest w błędzie co do treści - pomyłka językowa; lub co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości:

• Error in negotio - w czynnościach dwustronnych, jeśli każda ze stron swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne, żadne z nich nie wywoła pożądanych skutków prawnych

• Error in persona - gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego (ocena kazuistyczna)

• Error in corpore - gdy strony się różniły w zakresie wyobrażenia o samym przedmiocie czynności prawnej - mylne wyobrażenie co do samego przedmiotu a nie jego właściwości fizycznych (error in substantia)

• Error in qualitate - błędne wyobrażenie o jakości jakiegoś przedmiotu

• Error - pozytywny stan błędnego wyobrażenia o rzeczywistości, ignorantia - stan negatywny czyli brak wyobrażenia o rzeczywistości

• Motyw, którym kierowała się strona składając oświadczenie woli był obojętny z wyjątkiem obawy (metus) i podstępu (dolus)

• Dolus - jeżeli błąd był istotny, pociągał za sobą nieważność czynności prawnej, a ta nie wywoływała żadnych skutków prawnych, jeśli błąd nie był istotny, podstęp nie prowadził do nieważności oświadczenia złożonego pod jego wpływem, ochrona prawna - exceptio doli specialis a potem generalis - tylko środek defensywny; actio doli - środek ofensywny (actio poenalis - zasadzenie na kwotę wyższą niż wartość)

• Metus - obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową, chodzi o stosowanie siły pismem, gestem lub pismem, musiała być bezprawna (wymusza zachowanie), ciężka (powoduje poważną szkodę w majątku),skierowana na spowodowanie określonego oświadczenia woli i uzasadniać obawę u każdego normalnego człowieka, oświadczenie woli złożone pod siłą wywoływało pełne skutki prawne - obrona procesowa exceptio metus (actio poenalis) - zasądzenie na quadruplum, w skrajnych przypadkach pretor mógł w drodze restitutio in integrum eliminuje skutki czynności prawnej wymuszonej i traktować ją jako niebyłą, fakt groźby uwzględniał w wyroku, orzekajac uwolnienie pozwanego

Elementy składowe czynności prawnej:

• Essentialia negotii - bez nich akt w ogóle nie dojdzie do skutku, decydują o typie aktu, istotne elementy składowe (np. kupno-sprzedaż - porozumienie co do towaru i ceny !!!)

• Naturalia negotii - stanowią normalna treść danego typu aktu, elementy nieistotne ale stosowane zgodnie ze zwyczajem, ich objecie wolą zależy od samych stron (kupno-sprzedaż - odpowiedzialność sprzedawcy za wady towaru)

• Accidentalia negotti - dodatkowe elementy składowe

• Warunek (condicio) - zastrzeżenie w wyniku którego skutek czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego

• Zawieszający - gdy od zdarzenia przyszłego uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności

• Rozwiązujący - gdy od zdarzenia przyszłego uzależnia się ustanie skutku czynności

• Dodatni - gdy zdarzenie przyszłe polega na zmianie uprzednio istniejącej sytuacji

• Ujemny - gdy zdarzenie przyszłe ma istniejącą sytuację utrzymać

• Potestatywny - gdy następstwo zdarzeń przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta

• Kauzalny - gdy zdarzenie przyszłe zależy od przypadku

• Mieszany

• Termin (dies) - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i pewnego

• Zawieszający (dies a quo) - gdy z nadejściem zdarzenia przyszłego skutek czynności miał nastąpić

• Rozwiązujący (dies ad quem) - jeśli z nadejściem zdarzenia przyszłego ustać ma skutek czynności

• Polecenie (modus) - klauzula dodatkowa do czynności o charakterze darmowym nakładająca na odnoszącego korzyść z czynności obowiązek jakiegoś zachowania się, początkowo nie wypełnienie było niezaskarżalne, potem skarga o zwrot przysporzenia albo bezpośrednio domagano się zrealizowania polecenia

Zastępstwo:

• Czynność prawna wywołuje skutek w sferze prawnej tego kto składa oświadczenie woli

• Nie wszyscy mogą to zrobić z przyczyn natury faktycznej (nieobecność) albo natury prawnej (brak zdolności do czynności prawnych) => w takich przypadkach powoływano zastępcę

• Zastępstwo bezpośrednie - gdy oświadczenia woli mogą wywoływać skutek bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego

• Zastępstwo pośrednie - powoduje skutek wyłącznie wobec zastępcy, który w drodze dodatkowej czynności przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego (głównie ta funkcjonowała)

• Zastępcą w procesie był kognitor i prokurator (prokurator może występować także poza procesem)

• Prokuratora można było powołać do załatwienia jednej sprawy, a można było powołać do prowadzenia całokształtu spraw majątkowych - rola administratora

• Zastępstwo dobrowolne

• Zastępstwo obligatoryjne - opiekun i kurator (opieka i kuratela)

• Posłaniec to nie zastępca - on tylko dostarcza coś osobie a nie występuje w czyimś imieniu

Zdolność do czynności prawnych:

• Zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutek prawny

• Nieodzowny wymóg prawnej skuteczności oświadczenia woli

• 4 czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych:

• Wiek

• Dzieci (infantes) - przed Justynianem - te które nie umiały mówić, a od Justyniana do 7 roku życia - nie miały w ogóle zdolności do czynności prawnych

• Niedojrzali (impuberes) - dziewczęta od 7 do 12 roku życia, chłopcy od 7 do 14 roku życia - mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych, możliwość samodzielnego przedsiębrania tylko takich czynności, które prowadziły do nabycia prawa a nie do zobowiązania, jeżeli doszło do zobowiązania to nie wywoływała zamierzonego skutku prawnego - czynność kulejąca - w pełni skuteczne były one tylko gdy były zawierane w obecności opiekuna lub kuratora

• Dojrzali (puberes minores XXV annis) - od 14 do 25 lat - mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale z uwagi na małe doświadczenie, prawo chroniło ich przed wyzyskiem - albo exceptio albo restitutio in integrum, mogli również żądać ustanowienia kuratora do pomocy w zarządzaniu majątkiem

• Dojrzali powyżej 25 lat (puberes maiores XXV annis) - jeżeli nie podlegali innym ograniczeniom to posiadali pełną zdolność do czynności prawnych

• Płeć - kobiety po wyjściu z wieku niedojrzałości nadal były ograniczone w zdolności do czynności prawnych, czynności te musiały podejmować za zgoda opiekuna

• Choroba umysłowa (furiosus) - całkowicie pozbawieni zdolności do czynności prawnych, odzyskiwał ją (przy jednoczesnym spełnieniu pozostałych warunków) w okresie przerwy w chorobie), majątkiem zawiadywał curator furiosi

• Marnotrawstwo (prodigus) - uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego majątek - ograniczona zdolność do czynności prawnych, do działań umniejszających majątek potrzebna była zgoda ustanowionego kuratora

ZOBOWIĄZANIA

Strony:

• wierzyciel (creditor) - jemu przysługuje wierzytelność (nomen, creditum)

• dłużnik (debitor) - na nim ciąży dług

Definicje:

• Instytucje Justyniana (Gaius): „Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw naszego państwa'

• Digesta Justyniana (Paulus): „ Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo do świadczenia”

• węzeł obligacyjny, który istniał tylko pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłuznika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek, polegający na „dare, facere albo praestare - dzisiaj ogólnie zwanym świadczeniem

Funkcje:

• w obrocie obligacyjnym uczestniczyli wszyscy - także alieni iuris (w tym niewolnicy)

• zobowiązania były wyrazem stosunków kredytowych

• chroniły przede wszystkim interesy wierzycieli - potencjalna władza nad dłużnikiem

• później idea ochrony dłużnika - łagodzenie prawa egzekucyjnego, ograniczanie wysokości odsetek

Podział:

• według źródła powstania

• ex contractu - z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

• quasi ex contractu - ze zdarzeń podobnych do kontraktów - powstawały z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki, i zapisu testamentowego

• ex delicto (ex maleficio) - z deliktów prawa rzymskiego - kradzież, rabunek, uszkodzenie cudzej rzeczy, zniewaga (pr. cywilne); podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika (pr. pretorskie)

• quasi ex delictio - ze zdarzeń podobnych do deliktów - odpowiedzialność sędziego, wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa na drogach, odpowiedzialność właścicieli statków, karczm i stajen.

• zobowiązania z niektórych pacta - z niektórych umów, które nie były kontraktami

• jednostronnie i dwustronnie wiążące

• jednostronnie zobowiązujące - w nim jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (np. pożyczka); prosta ochrona procesowa, istniało tylko jedno powództwo tzw. ścisłego prawa

• dwustronnie zobowiązujące - każda ze stron jest w momencie zawierania zobowiazania dłuznikiem i wierzycielem (np. kupno-sprzedaż), każdy z dwóch węzłów obligacyjnych ulega osobnemu umorzeniu i każdy z nich podlega osobnej ochronie procesowej

• zupełne - powstają od razu przy nawiązaniu niektórych stosunków obligacyjnych (np. sprzedaż kredytowa po obu stronach - tylko, że każda ze stron przyrzeka spełnienie świadczenia w przyszłości (dwa węzły obligacyjne - jeden dotyczy rzeczy sprzedanej, drugi zapłaty ceny); różne środki procesowe: sprzedający actio venditi a kupujący actio empti

• niezupełne - powstaje jedno zobowiązanie, jednak w ramach stosunku prawnego może powstać dodatkowo, niekiedy z przyczyn czysto przypadkowych (także po stronie dłużnika) - środkiem procesowym nie było osobne powództwo a jedynie powództwo przeciwne do głównego (actio depositi directa i contrarium depositi iudicium)

• ścisłego prawa i dobrej woli

• stricti iuris - można domagać się tylko tego, co jest treścią stosunku prawnego, miały ochronę procesową ukształtowaną formalistycznie i rygorystycznie, ze skrępowana i ograniczona rolą sędziego (jednostronnie wiążące, z kontraktów i quasi kontraktów - powództwa to condictiones)

• bonae fidei - pełna swoboda w roszczeniach, bardziej swobodne z zachowaniem zasad dobrej woli - obustronne uprawnienia i obowiązki sędzia mógł ukształtować bardziej swobodnie (dwustronnie wiążące, zupełne i niezupełne - powództawa dobrej wiary); sędzia mógł ponadto:

1) zasądzić uboczne należności (obok świadczenia głównego),

2) uwzględnić dodane klauzule rozszerzające lub ograniczające zakres obowiązków dłużnika,

3) zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania

• cywilne i naturalne

• naturalne - istnieją, ale wierzyciel nie może dochodzić roszczeń, np. pater familiae - syn (zobowiązanie powstałe w wyniku używania peculium - ziemi przez syna) istotą ich było to, że były pozbawione ochrony procesowej, ale wywierały pewne skutki prawne - ale są w zakresie obowiązków moralnych i społecznych (także długi pupila zaciągnięte bez przyzwolenia opiekuna, nieformalne zaciąganie pożyczek, zobowiązania osób, które uległy capitis deminutio)

• wypełnienie (nawet przypadkowe) oznaczało spełnienie obowiązku prawnego

• zabezpieczane zastawem lub poręczeniem

• zwierzchnik odpowiadający za peculium na zewnątrz i udzielający kredytu synowi może najpierw swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności

• cywilne - takie, które mają ochronę procesową i można dochodzić roszczeń (nie mogły zachodzić między uczestnikami tej samej wspólnoty familijnej - tak długo dopóki wszystko należy do pater familias)

Podmioty zobowiązań:

• w roli wierzycieli i dłużników najczęściej pojedyncze osoby - zobowiązania jednostkowe

• z wielkim oporem dopuszczono zmiany osoby po stronie wierzyciela i dłużnika

• przepisy prawa spadkowego - po raz pierwszy wielość osób po jednej stronie

• jeżeli świadczenie było podzielne (można je rozłożyć na części bez utraty wartości) to następowała automatyczna indywidualizacja zobowiązania - wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa (ipso iure) - rozpadały się na tyle części ile było uczestników po jednej czy po drugiej stronie, kwoty były równe, chyba, że odmienne proporcje wypadały ze stosunku prawnego; w procesie konieczność osobnego dochodzenia cząstkowych należności (dłużnik musiał odpowiadać wobec każdego z cząstkowych wierzycieli)

• zobowiązania kumulatywne (niepodzielne) - związane z deliktami; współsprawcy tego samego deliktu odpowiadali wobec sprawcy indywidualnie, ale każdy musiał mu zapłacić oznaczoną karę prywatną w pełnej wysokości - powództwa: actiones (np. od każdego podwójnej wartości)

• zobowiązanie solidarne - pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości; aby zaistniało potrzebne było wyraźnego objawu woli, najczęściej w postaci stypulacji (sprawcy przestępstwa za wyrządzoną szkodę, solidarność bierna, gdy nie można podzielić świadczenia)

• solidarność wierzycieli (czynna) - każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, gdy dłużnik spełni swój obowiązek wobec któregokolwiek z wierzycieli

• solidarność dłużników (bierna) - zobowiązanie ciąży na wszystkich, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych (tutaj ryzyko litis contestatio - wytoczenie procesu przeciwko jednemu z dłużników umarzało zobowiązanie i zwalniało pozostałych a nie zawsze udało się zaspokoić wierzyciela - Justynian wprowadził zasadę, że umarza się zobowiązania współdłużników solidarnych po rzeczywistym zaspokojeniu wierzyciela; wprowadził także zasadę beneficium divisionis - pozwany dłużnik mógł zażądać rozdziału należności pomiędzy współdłuzników obecnych i wypłacalnych)

• prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych - po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego na linii wierzyciel - dłużnik (stosunek zewnętrzny) powstaje wtórny problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru. Prawo regresu to uprawnienie do żądania zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego, dopiero od Justyniana prawo regresu - wcześniej musiał wiązać inny węzeł prawny (stosunek wewnętrzny)

Przedmiot zobowiązania:

• świadczenie

• dare (danie) - przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego (trwałe przesunięcia majątkowe)

• facere (czynienie) - (również non facere - zaniechanie, nieczynienie) - wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżawę oraz wykonanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury (przejściowe przesunięcia majątkowe)

• praestare (świadczenie) - wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania (ale musiało spełniać pewne cechy:)

• możliwe do wykonania (nie: rzeczy nieistniejące, lub te, które już nie należą do wierzyciela)

• zgodne z prawem i dobrymi obyczajami (nie: zlecenie kradzieży, umowy co do spadku, gdy osoba testująca jeszcze żyje)

• wystarczająco określone

• przedmiot dokładnie oznaczony (certum)

• mniej ścisłe określenie (incertum)

• bliższe określenie do słusznego uznania osoby postronnej

• ma wartość majątkową

• świadczenie oznaczone indywidualnie lub gatunkowo

• oznaczone wg cech indywidualnych - jeśli rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu, świadczenie stawało się niemożliwe do wykonania i dłużnik posiada odpowiedzialność za szkodę - staję się on wolny od tego zobowiązania - ryzyko utraty ponosił w tym wypadku wierzyciel - handel niewolnikami

• oznaczone wg przynależności do gatunku - świadczenie było zawsze możliwe, dopóki istnieje gatunek - do chwili wykonania zobowiązania ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia ciążyło na dłużniku - obrót towarowo - pieniężny

• odsetki (fenus) - wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału, obliczone wg określonej stopy procentowej, w stosunku do wysokości kapitału oraz okresu jego eksploatacji, są ubocznym przedmiotem świadczenia, zależnym od istnienia podstawowego zobowiązania, co do kapitału, nie mogły przewyższyć wysokości kapitału

• XII Tablic - przepis decemwirów odsetki ograniczenie do 1/12 kapitału (ale miesięcznie więc rocznie dopuszczał do 100%)

• Koniec republiki - 1/100 miesięcznie (12% rocznie); jedynie przy wyjątkowo ryzykownej pożyczce morskiej bez ograniczeń

• Justynian - stawka stopy procentowej - 6% rocznie, dla najwyższych stanów 4% natomiast bankierzy i kupcy - 8%, pożyczka morska - 12%

• Justynian - zakaz anatocyzmu - wyciskania od dłużników w jakiejkolwiek postaci odsetek od odsetek

• zobowiązanie przemienne (alternatywne) -jedno świadczenie, ale jest możliwy taki układ, że ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń umorzenie zobowiązania następuje przez spełnienie jednego świadczenia - jeśli jedno jest niemożliwe do wykonania, zobowiązanie koncentruje się na innych, wyboru dokonuje dłużnik (chyba, że wcześniej postanowiono inaczej)

• upoważnienie przemienne - jedno świadczenie, ale dłużnik z góry otrzymuje upoważnienie do zwolnienia się przez spełnienie innego świadczenia - jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika to staje się on wolny od zobowiązania, wybór dłużnika

Modyfikacje świadczenia - odpowiedzialność za szkodę:

• szkoda majątkowa - umniejszenie majątku, powoduje modyfikację zobowiązania - czasami umorzenie, ale bardzo często przybierało ono nową formę - odszkodowanie; natomiast przy zobowiązaniach z deliktów i quasi deliktów szkoda była przyczyną powstania zobowiązania i odpowiedzialność za szkodę była jej normalnym następstwem

• siła wyższa - zdarzenia, którym słabość ludzka nie może się oprzeć - pożar, powódź, trzęsienie ziemi, napad piratów, rozbicie statku, naturalna śmierć niewolników i zwierząt; szkodę ponosił właściciel, dłużnik nie odpowiada za szkody wyrządzone w ten sposób - ale tylko z indywidualnie oznaczonym przedmiotem, w innym przypadku ryzyko dłużnika kończyło się dopiero w chwili wydania rzeczy wierzycielowi

• związek przyczynowy i wina - przyczyną powstania odpowiedzialności odszkodowawczej jest szkoda wyrządzona przez ludzkie działania lub zaniechania, duży akcent na winę a nie tylko na sprawcę !!! wina obiektywna - nie zwracano uwagi na wolę tylko na działanie i skutek

• stopnie winy

• dolus (zły zamiar) - świadome (celowe) i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu - najwyższy stopień winy

• culpa lata (grube niedbalstwo) - nie rozumienie tego co wszyscy rozumieją - zaniedbanie staranności, jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka (działanie gorsze niż przeciętnego człowieka)

• culpa levis (lżejsze niedbalstwo) - zaniedbanie staranności

• in abstracto - według wzorca abstrakcyjnego jakim był ojciec rodziny

• in concreto - wg dłużnika - ma się zajmować sprawami cudzymi tak jak swoimi

• zasady odpowiedzialności zawinionej

• za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani (nie można wyłączyć tej odpowiedzialności nawet za zgodą obu stron)

• tendencja do zrównania skutków culpa lata i dolus (Justynian)

• w zobowiązaniach opartych na dobrej wierze, miarę właściwej odpowiedzialności wyznaczała tzw. zasada korzyści - strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus - natomiast druga strona odpowiadała za wszelką winę (omnis culpa)

• obowiązek strzeżenia (custodia) - dłużnik, który miał u siebie rzecz należąca do właściciela ponosił odpowiedzialność za jej zniszczenie bądź uszkodzenie zawinione, bądź za tzw. zwykły przypadek (ale nie z powodu siły wyższej)

• prawo klasyczne - odpowiedzialność obiektywna oparta nie na winie a na ryzyku

• Justynian - pojecie szczególnej staranności w strzeżeniu rzeczy - zaniedbanie jej oznaczało winę

• naprawa szkody - przywrócenie stanu poprzedniego w naturze bądź w pieniądzach

• powództwo ścisłego prawa, rzecz określona (certum) i z winy dłużnika to zwyczajna wartość rzeczy

• powództwo dobrej wiary, incertum - szeroko interes poszkodowanego - rzeczywisty uszczerbek majątkowy + utracony zysk (najczęściej - pokrycie uszczerbku majątkowego i zapłata utraconego zysku)

• odszkodowawczy charakter kar prywatnych - z zobowiązań kontraktowych można było dochodzić tylko należnej rzeczy, ale z deliktów jeszcze - osobnym powództwem - kary; kary prywatne - przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w zwyczajnym procesie cywilnym - 2x a nawet 4x wartości będącej przedmiotem deliktu

• kara umowna - warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia (dołączony warunek był zawieszający i negatywny); w formie stypulacji, w bonae fidei zwykłe porozumienie; funkcja represyjna, dochodzono ich niekiedy dodatkowo, obok odszkodowania

• zwłoka - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron

• zwłoka dłużnika - należność była już wymagalna - dojrzała do dochodzenia w procesie, a opóźnienie świadczenia nie było usprawiedliwione - wina dłużnika; następowało wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia (kiedy termin był nie ustalony) - powstanie zwłoki - następuje uwiecznienie zobowiązania (ryzyko przechodzi z wierzyciela na dłużnika); sticti iuris - tylko odszkodowanie od litis contestatio; w bonae fidei - rozliczenie z pożytków, odsetki zwłoki, wynagrodzenie poniesionej szkody; usunięcie skutków zwłoki - przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia- wierzyciel odmawia przyjęcia - sam popada w zwłokę

• zwłoka wierzyciela - jeśli odmawia przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, nie zwalnia dłużnika z zobowiązania ale obniżała się miara jego odpowiedzialności, zwrot kosztów - prawo sprzedaży rzeczy dłużnej (pieniądze składane w świątyniach)

KONTRAKTY

Definicja:

• kontrakt - rodzaj zobowiązania, które zawiązywało się przez czynność prawną, ale niekoniecznie przez umowę, umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile

Podział:

• ze względu na sposób zawarcia:

• kontrakty realne - dochodziły do skutku (były wiążące i zaskarżalne) gdy pomiędzy stronami nastąpiło przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy, nie wystarczyło samo wcześniejsze porozumienie

• pożyczka (mutuum)

• użyczenie (commodatum)

• przechowanie (depositum)

• kontrakt zastawniczy (pignus)

• kontrakty werbalne - aby dojść do skutku wymagały wypowiedzenia określonych słów pomiędzy osobami równocześnie obecnymi, nie wystarczało wcześniejsze porozumienie

• stypulacja (stipulatio)

• przyrzeczenie posagu (dotis dictio)

• zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług na rzecz patrona (iurata promissio liberti)

• kontrakty literalne - polegały na tym, że osiągnięte wcześniej porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej

• wpisy do ksiąg rachunkowych (codicies acceptu et ezpensi)

• skrypty dłużne (syngraphae, chirographum)

• kontrakty konsensualne - dochodziły do skutku przez porozumienie stron, objawione na zewnątrz bez jakichkolwiek wymogów.

• sprzedaż (emptio venditio)

• najem (locatio conductio)

• spółka (societas)

• zlecenie (mandatum)

• ze względu na obowiązywanie

• jednostronnie zobowiązujące

• dwustronnie zobowiązujące

• ze względu na „rodzaj prawa”

• zobowiązania stricti iuris - powstawały tylko z jednego kontraktu realnego - pożyczki oraz ze wszystkich werbalnych i literalnych

• zobowiązania bonae fidei - z pozostałych kontraktów realnych i wszystkich konsensualnych

• rozszerzeniem kontraktów konsensualnych są pacta vestita - umowy, które dochodziły do skutku tak samo jak kontrakty konsensualne, a przy tym korzystały z ochrony prawnej: przez rozszerzenie zastosowania normalnych środków procesowych prawa cywilnego albo na podstawie prawa pretorskiego lub prawa cesarskiego - różniły się od konsensualnych nazwa i kręgiem zastosowania.

• Umowy musiały mieć zapewnioną sankcję zaskarżalności i typowe sformułowania.

• Ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i umożliwiały lepsza organizacje produkcji.

• Umowa raz zawarta wiązała ściśle obydwie strony pod rygorem procesu i surowej egzekucji (tylko w wyjątkowych sytuacjach można się było z niej wycofać decyzją jednej tylko strony)

Kontrakty nazwane

• Indywidualne typy zobowiązań

• Określony krąg zastosowania

• Osobna ochrona procesowa

• Własna nazwa

• Regulowały podstawowe stosunki ekonomiczne

• Zaspokajały najważniejsze potrzeby w zakresie wymiany dóbr i usług

Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

Definicja:

• Nexum - starsza - dochodziła do skutku przy świadkach, oprocentowana, wierzyciel, który nie otrzymał swojwj należności w terminie, mógł przystąpić wprost do egzekucji, bez potrzeby prowadzenia procesu

• Mutuum - przedmiotem rzeczy które się waży i mierzy, przedmiotem zwrotu będą nie te same rzeczy ale inne o tej samej naturze (Justynian dodał wymóg tej samej jakości) - był to więc kontrakt, w którym dłuznik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości

Konstrukcja:

• Zobowiązanie powstawało dopiero przez wręczenie przedmiotu pożyczki

• Wręczenie rzeczy pożyczonych i ich zwrotu dokonywano nieformalnie - na przyjmującego przechodziła własność, wystarczyło wręczenie rzeczy niezamiennej z upoważnieniem jej sprzedania i do zatrzymania ceny jako pożyczki

• Kontrakt realny

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące

• Zobowiązanie z tytułu pożyczki było oceniane według ścisłego prawa - można domagać się zwrotu tylko pożyczonej sumy, o ewentualne odsetki trzeba było się umawiać osobno- najczęściej w formie stypulacji

• Strony umawiały się o termin zwrotu pożyczki, kiedy bezterminowo - wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zwrotu

• Ryzyko na dłużniku

• Wymóg bezpłatności

Ochrona procesowa wierzyciela:

• actio certae creditae pecuniae - powództwo gdy nie ma zwrotu pożyczki pieniężnej

• condictio triticaria (actio certae rei) - powództwo gdy nie ma zwrotu pożyczki (inne rzeczy zamienne)

• actio ex stipulatu - powództwo w sprawie umówionych odsetek

• senatus consultum Macedonianum - ryzyko udzielenia pożyczki synowi pod władzą zostało w całości przerzucone na wierzyciela, nie mógł on dochodzić swojej należności ani od ojca, ani od syna (nawet gdy ma wydzielone peculium), chociażby ten odziedziczył już majątek po ojcu - ukrócenie spekulacji na przyspieszenie sukcesji po ojcu

Pożyczka morska:

• specyfika żeglugi - bardzo ryzykowna, trudności techniczne, piractwo,

• rozkład ryzyka - ryzyko na wierzycielu !!!

• wysokie odsetki

Funkcje i znaczenie:

• forma prawna korzystania z cudzego kapitału

• forma prawna organizowania kredytu

• zaspokojenie doraźnych potrzeb konsumpcyjnych

• bezpłatna pomoc między bliskimi

• charakter handlowy

Użyczenie (commodatum)

Definicja:

• bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy, a żeby były one bardziej bezpieczne - kreowano tę druga stronę właścicielem z obowiązkiem zwrotnego przeniesienia własności po upływie terminu czy po osiągnięciu umówionego celu

Konstrukcja:

• kontrakt realny

• dwustronnie zobowiązujący niezupełny

• wymóg dobrej wiary

• treścią - bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony bez prawa do pobierania pożytków

• przedmiotem rzeczy nie zużywalne (najczęściej nieruchomości)

Uprawnienia i obowiązki stron:

• komodant - oddający w użyczenie

• dalej pozostał właścicielem

• nie miał korzyści z kontraktu

• odpowiadał za dolus i culpa lata

• nie mógł domagać się wcześniejszego zwrotu rzeczy użyczonej

• komodatariusz - przyjmujący

• uzyskiwał tylko w dzierżenie

• obowiązek strzeżenia rzeczy użyczonej z największą starannością

• odpowiadał za wszystkie stopnie winy

• ciążyła nad nim custodia

• odpowiedzialność za „kradzież używania” - gdy używał rzeczy niezgodnie

• ponosił koszty zwyczajne utrzymania

• mógł domagać się zwrotu kosztów nadzwyczajnych

Ochrona procesowa:

• actio commodati directa - komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej lub jej wartości

• contrarium commodati iudicium - komondariusz

• ponadto komandariusz mógł zatrzymać rzecz użyczoną aż do chwili zwrotu swoich należności z tytułu kontraktu

Funkcje i znaczenie:

• forma pomocy między bliskimi

• ułatwiał wykorzystanie zbędnych dla właścicieli środków produkcji

Precarium:

• prośba petenta - druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania (z możliwością odwołania w każdej chwili)

• podobieństwo - używanie cudzej rzeczy, bezpłatnie

• różnice - przejaw łaski użyczającego, stosunek faktyczny pozbawiony prawnej ochrony

• początkowo tylko na wsi - potem i ruchomości a nawet prawa majątkowe

Przechowanie (depositum)

Konstrukcja:

• kontrakt realny

• dwustronnie zobowiązujący niezupełny

• bonae fidei

• treścią - bezpłatny obowiązek przechowania cudzej rzeczy ruchomej (odpłatne było już rodzajem najmu)

Uprawnienia i obowiązki stron:

• deponent - składający rzecz na przechowanie

• nie musiał być właścicielem (można było oddać na przechowanie rzecz cudzą)

• oddanie rzeczy tylko w dzierżawę, posiadaczem pozostawał dalej deponent

• może zadąć zwrotu rzeczy w każdej chwili (nawet gdy umówiono się na termin)

• miał korzyść z kontraktu, odpowiadał omnis culpa (np. za złożenie rzeczy niebezpiecznej dla otoczenia)

• depozytariusz - biorący na przechowanie

• nie miał korzyści z kontraktu - odpowiedzialność za dolus i culpa lata (w tych granicach zobowiązany do troszczenia się o rzecz)

• wg Justyniana sam deponent powinien troszczyć się o rzecz i dobrze dobierać depozytariusza

• nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać pożytku z niej

• nie mógł jej przywłaszczyć (kradzież) ani samowolnie używać (kradzież używania)

• odpowiedzialność depozytariusza obejmowała także obowiązek strzeżenia przed przypadkowym zaginięciem lub uszkodzeniem

Ochrona procesowa:

• actio depositi directa - deponent mógł dochodzić zwrotu rzeczy lub jej wartości, zasądzenie opiewało na pojedynczą wartość, ale łączyło się to z infamią - ujmą czci obywatelskiej za nadużycie zaufania; dlatego starano się ograniczać przedmiot depozytu (niewolnik ale bez szat)

• depozytariusz nie mógł przeciwstawić żadnych własnych pretensji

• contrarium depositi iudicium - depozytariusz mógł dochodzić swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków i szkód - osobne powództwo, nie powodowało infamii

Szczególne rodzaje depozytu:

• depozyt konieczny - dochodził do skutku w wyjątkowych sytuacjach 9zamieszki, pożar, zawalenie budynku). Deponent miał z reguły wybór ograniczony, a wykorzystanie jego przymusowego położenia przez depozytariusza uważano za rażącą nieuczciwość - stąd podwójna wysokość kary

• depozyt nieprawidłowy - przedmiotem były przedmioty zamienne, głównie pieniądze, złożone na przechowanie, ale z możliwością używania ich przez depozytariusza i z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy; różnice od pożyczki - depozyt nieprawidłowy zachodził w interesie obydwóch stron, pożyczka tylko w interesie przyjmującego, bonae fidei - dawało możliwość pobierania odsetek na podstawie zwykłego pactum, bez potrzeby stypulacji, zasądzenie powodowało infamię; różnice od depozytu zwykłego - różnica w przedmiocie, co powodowało zasadniczą zmianę ryzyka przypadkowej utraty - przechodziło tutaj wraz z własnością na depozatyriusza.

• Depozyt sekwestrowy - dotyczył rzeczy spornej, która na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy, zwycięzca w procesie mógł wydobyć od niego rzecz przy pomocy actio depositi sequestraria

Funkcje i znaczenie:

• Zasadnicza bezpłatność ograniczała funkcje i krąg zastosowania do wąskiej sfery stosunków między osobami bliskimi lub od siebie zależnymi

Zastaw (pignus)

Definicja:

• Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w razie spłaty długu lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad dług uzyskana ze sprzedaży tej rzeczy

Konstrukcja:

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne

• Bonae fidei

• konstrukcja: (tylko 2 i 3 węzeł obligacyjny !!!)

• 1. pierwotny węzeł obligacyjny, który ma być zabezpieczony przez zastaw

• 2. dla zabezpieczenia pierwotnego węzła obligacyjnego następuje wydanie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi

• 3. wraz z wydaniem rzeczy wywiązuje się drugi węzeł obligacyjny (osoby występują w rolach odwróconych)

• 4. może powstać trzeci węzeł obligacyjny (ale nie musi) ponownie z odwróconymi

Uprawnienia i obowiązki stron:

• zastawnik otrzymywał ograniczone prawo rzeczowe (zapewnia ono ochronę posesoryjną, możliwość wydobycia rzeczy od kogokolwiek i zadysponowania nią na pokrycie zabezpieczonej należności)

• zastawca - ten zastawiał rzecz

• zastawnik - u niego zostawała rzecz

• dochodzi do skutku w interesie obydwóch stron - jedna otrzymuje kredyt, druga - zabezpieczenie

• równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa

• zastawnik ma rzecz - musi się nią starannie opiekować

• zastawnik nie może samowolnie używać rzeczy (kradzież używania)

• zastawnik nie był upoważniony do pobierania dla siebie owoców, chyba że chodziło o zastaw antychretyczny

• zastawca był zobowiązany do zwrócenia zastawnikowi ewentualnych nakładów i wydatków poczynionych w celowy sposób na rzecz zastawioną i do wyrównania wyrządzonych szkód

Ochrona procesowa:

• actio pigneratica directa - zastawca (po uregulowaniu należności) dochodzi zwrotu rzeczy zastawionej lub nadwyżki ze sprzedaży tej rzeczy - to powództwo ma charakter personalny

• contrarium pigneratica iudicium - zastawnik dochodził ewentualnych pretensji, a to było wsparte prawem zatrzymania rzeczy zastawionej aż do chwili otrzymania przypadających mu należności

Funkcja i znaczenie:

• udoskonalenie zastawu ręcznego przez dokładne określenie sytuacji prawnej zastawcy i zastawnika

Kontrakty werbalne

Stypulacja (stipulatio)

Definicja:

• ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, kontrakt werbalny, jednostronnie zobowiązujący

Strony:

• stipulator - przyjmujący przyrzeczenia

• promissor - składający przyrzeczenie

• pomiędzy tymi osobami zawiązał się przez stypulację najściślej osobisty węzeł obligacyjny; oni nie tylko zawierali kontrakt ale musieli być w nim osobiście zainteresowani

• osobisty charakter po stronie wierzyciela: zasada „nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego” - jedynie alieni iuris, niewolnicy, wolni członkowie rodziny nabywali bez przeszkód dla swego zwierzchnika oraz osobisty charakter po stronie dłużnika - mógł on skutecznie przyrzec świadczenie tylko za siebie, pod obciążeniem karą

• inne osoby:

• adstipulator - wierzyciel uboczny - mąż zaufania, miał prawo przyjąć świadczenie od dłużnika, mógł go dochodzić w procesie a nawet zwolnić dłużnika z zobowiązania, jeśli uczynił to na własną rękę odpowiadał wobec wierzyciela głównego za szkody, jego uprawnienia ściśle osobiste, używano go głównie do stypulacji post mortem - po śmierci głównego wierzyciela ściągał należność i wręczał spadkobiercom

• solutionis causa adiectus - otrzymywał w akcie stypulacji nieodwołalne uprawnienia do przyjęcia świadczenia od dłużnika, nie był uprawniony do dochodzenia należności w procesie ani do umorzenia świadczenia

• adpromissor - występował po stronie dłużnika jako poręczyciel za jego dług

Forma:

• stypulacja ustna - dawnego i klasycznego prawa, dochodziła do skutku pomiędzy osobami równocześnie obecnymi i przez bezpośrednią wymianę ustnego pytania i odpowiedzi, pytanie zadawał stipulator, odpowiadał promissor, używano formułek słownych, w których decydujące słowo musiało paść i w pytaniu i odpowiedzi, nie była potrzebna obecność świadków, nie trzeba było sporządzać żadnej dokumentacji; (dari spondes? spondeo - czy przyrzekasz dać? przyrzekam - to tyczy się tylko obywateli rzymskich; czy dasz? dam , czy obiecujesz? obiecuję, czy uczynisz? uczynię - także innych, cesarz Leon uznał stypulację zawarte przy użyciu dowolnych słów, byle tylko wynikał z nich zgodny zamiar stron.

• stypulacja poświadczona na piśmie - od końca republiki praktyka potwierdzania stypulacji na piśmie w celach czysto dowodowych, nie umniejszała znaczenia kontraktu słownego, umieszczano wzmiankę o odbytej stypulacji, poklasyczna stypulacja przerodziła się w niemal zupełne zobowiązanie pisemne

Treść:

• przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy (od zawsze)

• dostarczenie określonej rzeczy (poza pieniędzmi) - od prawa klasycznego

• działanie lub zaniechanie (facere, non facere)

• w tych dwóch ostatnich powstawało zobowiązanie nie określone (stipulatio incerta), Justynian zalecił z góry sprecyzowanie tego przedmiotu i ustanowił karę umowną w pieniądzach w przypadku niewykonania obowiązku przez dłużnika

Ochrona procesowa:

• powództwa (zróżnicowane co do treści) przysługują tylko wierzycielowi (bo zobowiązanie jednostronnie wiążące)

• condictio (actio) certae creditae pecuniae - dochodzenie określonej sumy pieniężnej

• condictio (actio) certae rei - dochodzenie określonej rzeczy

• actio ex stipulatu - dochodzenie świadczeń bliżej nie określonych (określał je sędzia w procesie)

• oceniane wg ścisłego prawa - dłużnik był zobowiązany tylko do tego, co było ściśle objęte jego przyrzeczeniem

• w dodatkowej klauzuli - dłużnik przyrzekał powstrzymać się przy wykonaniu zobowiązania od wszelkiego działania w złym zamiarze

Stypulacja abstrakcyjna:

• stypulację zawierano ze względu na konkretna przyczynę (causa) - stypulacja kauzalna (podano przyczynę)

• stypulacja była ważna i skuteczna gdy w formule przyrzeczenia nie umieszczono wzmianki o przyczynie uzasadniającej powstanie zobowiązania - stypulacja abstrakcyjna (korzystna dla wierzyciela - nie podano przyczyny) - zwrot pożyczki choć nie było wydania pieniędzy itp.; środek obrony - exceptio doli - przeciw powództwom bez realnego pokrycia, zabezpieczenie niewystarczające, ponieważ dłużnik musiał udowadniać podstęp wierzyciela - exceptio nom numeratae pecuniae (zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy) - podniesiony przez dłużnika przeciw powództwu wierzyciela, sama treść stypulacji już nie wystarczała do żądania świadczeń, i querella nom numeratae pecuniae (skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy) - środek ofensywny, dłużnik wnosił ją w celu stwierdzenia,, że jego formalne zobowiązanie jest pozbawione rzeczywistej podstawy, mógł nawet żądać zwrotu wyłudzonego dokumentu, Justynian - wierzyciel ze stypulacji abstrakcyjnej był zawsze zobligowany do wykazania rzeczywistej podstawy swego żądania (stypulacja z okresu justyniańskiego stała się praktycznie kontraktem kauzalnym, zależnym od istnienia uznanej przyczyny prawnej

Funkcja;

• prostota formy i abstrakcyjny charakter powodował, że była używana do nawiązywania węzłów obligacyjnych o najrozmaitszej treści, także do ich umorzenia i zmiany poprzez nowacje

• każda typowa i nietypowa umowa mogła mieć postać stypulacji

• pretorowie używali jej aby osoby prywatne zawierali stypulacje gwarancyjne w procesie i poza nim

• sposób zawiązywania zobowiązań solidarnych (czynnych i biernych)

• ustanawiała obowiązek płacenia odsetek (stypulacja odsetkowa)

• ustanawiała kary umowne (stipulatio poenae) i ważne obowiązki poręczyciela

Znaczenie:

• generalny sposób zobowiązywania się (od XII Tablic do Justyniana zarówno w teorii i praktyce)

• udostępniona peregrynom i jako ius gentium używana na terytorium całego imperium

• należy do jednych z najbardziej charakterystycznych i najważniejszych instytucji rzymskiego prawa prywatnego (nadała mu ona piętno formalizmu i rygoryzmu)

Przyrzeczenie posagu (Dotis dictio)

• dochodzi do skutku przez samo tylko ustne przyrzeczenie dłużnika nie poprzedzone pytaniem wierzyciela

• zastąpiło je nieformalne przyrzeczenie pollicitatio dotis

Zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług na rzecz patrona

(Iurata promissio liberti):

• dochodzi do skutku przez samo tylko ustne przyrzeczenie dłużnika nie poprzedzone pytaniem wierzyciela

• niewolnika trzeba było związać przyrzeczeniem przed wyzwoleniem

• niewolnik składał przyrzeczenie usług w formie przysięgi sakralnej, po czym już jako wyzwolony ponawiał ją ze skutkiem wobec prawa świeckiego

• był to jedyny kontrakt rzymski zawierany pod przysięgą

• na podstawie tej przysięgi otrzymywał patron ochronę procesową - iudicium operarum

Kontrakty literalne

Rodzaje:

• zobowiązania dochodzące do skutku przy użycia pisma (nie były jednolite ani ściśle określone)

• oparte na wpisach do domowych ksiąg rachunkowych, były stosowane wcześniej pomiędzy obywatelami rzymskimi

• w postaci skryptów dłużnych pojawiły się później pomiędzy peregrynami i dotrwały do Justyniana

Funkcja i znaczenie:

• wzbogaciły rzymskie prawo obligacyjne o dalsze elementy jasności i precyzji

• można je było zawierać także pomiędzy nieobecnymi

• dla dłużników kryły w sobie takie same niebezpieczeństwa jak abstrakcyjne zobowiązania ze stypulacji.

Wpisy do ksiąg rachunkowych (codies accepti et expensi)

• zobowiązanie według ius civile

• w okresie republiki i pryncypatu zamożni Rzymianie prowadzili u siebie domowe księgo rachunkowe

• dokonywane wpisy miały dwojaki charakter prawny:

• do powstania nowych zobowiązań prowadziły niektóre tylko wpisy zwane nomina transcripticia, były to jednak tylko formalnie nowe zobowiązania, transcriptio była rodzajem przeksięgowania zobowiązania istniejącego już poprzednio i jeszcze nie zrealizowanego - operacja ta mogła mieć dwojaka postać:

• z przedmiotu na osobę (transcriptio a re in personam) - dokonywała się między wierzycielem a dłużnikiem za obopólnym porozumieniem, wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przetwarzając w ten sposób dotychczasową należność w pieniężny dług literalny

• z osoby na osobę (transcriptio a persona in personam) - dokonywała się między trzema osobami za zgodą wszystkich uczestników, dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę, tym samym pierwszy dłużnik zwolniony został ze swego zobowiązania.

Praktyczna wartość tych operacji księgowych polegała na tym, że wierzyciel otrzymywał na miejsce dawnej wierzytelności nową, udokumentowaną, ściśle określoną w pieniądzach i łatwą do dochodzenia za pomocą condictio (actio) certae creditae pecuniae, środka procesowego ścisłego prawa; dłużnik mógł otrzymać np. odroczenie terminu zapłaty

• w tych samych księgach rachunkowych stosowano też inne wpisy, o mniejszym znaczeniu, po stronie wydatków notowano mianowicie udzielone istotne pożyczki, te zapisy kasowe nie stwarzały nowego zobowiązania, lecz potwierdzały tylko zobowiązania już istniejące

• domowe księgi rachunkowe wyszły z użycia pod koniec okresu prawa klasycznego (dłużej utrzymały się tylko w praktyce bankierów rzymskich)

Skrypty dłużne (chirographum, syngrapha)

• rodzaj zobowiązania literalnego peregrynów

• dłużnik wystawiał akt pisemny zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu, chociaż nie było stypulacji

• rodzaje:

• chirographum - wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu

• syngrapha - sygnowana przez obie strony i każda otrzymywała egzemplarz, niekiedy zawierała oświadczenia fikcyjne, poświadczenia długów nieistniejących ale mimo to były skuteczne, nawet jeszcze za Justyniana (jeśli ktoś stwierdził na piśmie istnienie długu bez realnego pokrycia i nie skorzystał w terminie dwuletnim z możliwości zakwestionowania własnego oświadczenia, był zobowiązany do wykonania owego fikcyjnego skryptu dłużnego

Kontrakty konsensualne

Sprzedaż (emptio veditio)

Powstanie:

• operacja z jednej strony nazywana kupnem (eptio) z drugiej sprzedażą (venditio) jest prawna forma wymiany rzeczy wszelkiego rodzaju na rzeczy szczególnego rodzaju, jakimi są pieniądze

• wcześniej regulowana była różnymi sposobami:

• zamiana (permutatio) - najprostsza forma wymiany dóbr jest zamiana, tzn. bezpośrednia wymiana rzeczy, najstarsza postać sprzedaży

• sprzedaż gotówkowa (odręczna) - po pojawieniu się pieniądza jako ogólnego środka wymiany odpadły trudności z szukaniem osoby do zamiany barterowej, ale sprzedaż pierwotna nadal funkcjonowała jako postać sprzedaży bezpośredniej, jej forma prawna była mancypacja, początkowo połączona z wydaniem rzeczy sprzedanej i odważeniem zapłaty

• sprzedaż kredytowa - problemy przyniosła sprzedaż z odroczeniem świadczenia, jeśli nie wystarczyło samo zaufanie można było uciec się do gwarancji w postaci stypulacji bądź kontraktu literalnego, dwie przeciwstawne stypulacje umożliwiały nawet sprzedaż kredytową po obydwóch stronach

• kontrakt konsensualny - powstał w okresie nasilania się kontaktów z cudzoziemcami i gwałtownego wzrostu wymiany towarowo - pieniężnej - nowa, bardzie swobodna i elastyczna forma obrotu

Definicja:

• dochodził do skutku przez osiągnięcie porozumienia co do ceny, było to równoczesne porozumienie co do rzeczy sprzedanej, do zawarcia kontraktu wystarczyła sama tylko wymiana obietnic po jednej i po drugiej stronie

• zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne, według wymogów dobrej woli (jak wszystkie kontrakty konsensualne), oparte na zasadzie odpłatności

• był to kontrakt, w którym sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówiona rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić za nią ustaloną cenę (chodzi o definitywne przesunięcie majątkowe)

Przedmiot:

• sprzedawać i kupować można było wszystko co było dopuszczone do obrotu (rzeczy ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne)

• wyjściem naprzeciw potrzebom było dopuszczenie rzeczy jeszcze nie istniejących do obrotu

• kupno rzeczy spodziewanej (emptio rei speratae) - charakter warunkowy - jeśli rzecz spodziewana bez winy dłużnika nie powstała kontrakt nie wywierał skutków prawnych - płody rolne, płód niewolnicy

• kupno szansy majątkowej (emptio spei) (nadziei) - bezwarunkowe, zapłata należy się chociaż w ogóle nie ma towaru, ustalona cena niezależnie od ilości towaru musi być zapłacona (np. połów ryb)

• można sprzedać rzecz cudzą, do chwili wykonania umowy sprzedawca mógł jeszcze zalegalizować ten krok przez nabycie rzeczy cudzej u właściciela, w innym przypadku narażał się na surową odpowiedzialność wobec kontrahenta

• nie wywierało żadnych skutków prawnych kupno rzeczy swojej - nawet nieświadome (przypadek prawnej niemożliwości świadczenia)

Cena:

• ustalenie ceny jako świadczenia należało do samych stron, ale ograniczały ich pewne wymogi:

• cena musiała być ściśle oznaczona (Justynian: kontrakt był ważny i skuteczny jeżeli ewentualnie powołana trzecia osoba istotnie oznaczyła cenę - jeżeli nie sprzedaż w ogóle nie doszła do skutku)

• cena musiała być oznaczona w pieniądzach liczonych (a nie pieniądzach ważonych)

• cena musiała być rzeczywista, przedstawiać realną wartość ekonomiczną (transakcje zawierane za symbolicznego jednego sesterca nie były uważane za emptio venditio, zaś jeśli dotyczyły jednostronnych przesunięć majątkowych, traktowano je jak darowizny

• nie było ogólnego pojęcia i wymogu ceny słusznej, niedopuszczalny był tylko podstęp (Dioklecjan ogłosił szczegółową taryfę cen maksymalną na ważniejsze towary i usługi - ponad 1000 pozycji - nie spełnił zadania i wyszedł z życia, Justynian - jeżeli ktoś sprzedał nieruchomość za cenę niższą od połowy jej rzeczywistej wartości, ponosił nadmierny uszczerbek i mógł żądać dopłaty do pełnej wartości albo też rozwiązania umowy za zwrotem wzajemnych świadczeń)

Porozumienie:

• porozumienie stron co do rzeczy i ceny mogło być osiągnięte w dowolny sposób, ponieważ sprzedaż należała do kontraktów konsensualnych

• przy większych transakcjach celowe było dokładne ustalenie momentu dojścia stron do porozumienia i zabezpieczenie na przyszłość dowodu:

• zadatek (arra) - kupujący wręczał sprzedawcy przy zawarciu kontraktu jakiś wartościowy przedmiot albo sumę pieniężną, charakter wręczenia nie był jednolity, zadatek stanowił tylko dowód zawarcia kontraktu, kontrakt musiał być wykonany - przy wykonaniu zadatek podlegał zwrotowi lub zaliczeniu na cenę kupna (arra confirmatoria), Justynian wprowadził tez zadatek typu greckiego - kupujący może odstąpić od kontraktu, ale za cenę utraty zadatku, sprzedawca również, ale wtedy musiał zwrócić otrzymany zadatek i dodać od siebie jego równowartość - kara za zawód (arra poenitentialis)

• forma pisemna - dla celów dowodowych, Justynian wprowadził dwa rozróżnienia - na tradycyjne kontrakty „bez użycia pisma” (sine scriptura) i pisemne (quae scriptura conficiuntur), wybór formy należał do stron, jeżeli strony decydowały się na formę pisemna kontrakt obowiązywał dopiero od chwili definitywnego sporządzenia dokumentu

Zawarcie a wykonanie:

• moment zawarcia dzielił od momentu wykonania odstęp czasu

• węzeł obligacyjny stwarzał bardzo silna więź prawną (jak wszystkie zobowiązania z umów), normalnie węzeł ten rozwiązał się dopiero przez wykonanie po obydwóch stronach, rozwiązanie w inny sposób było zawsze możliwe za obopólnym porozumieniem stron, możliwości jednostronnego wycofania się z przyjętego zobowiązania były bardzo ograniczone, trzeba było osobnego upoważnienia w umowie, albo ustaleń ustawowych (okres późniejszy)

• przy sprzedaży obydwie strony były dłużnikami, a ich świadczenia były w zasadzie równoważne, jeżeli nie było odmiennej umowy, świadczenia powinny być wykonane równocześnie „z ręki do ręki”, każda ze stron mogła się wstrzymać od spełnienia świadczenia jeżeli druga strona żądająca sama nie spełniła swojego obowiązku

Obowiązki sprzedawcy (venditor):

• zawarcie kontraktu sprzedaży polegało na samej tylko wymianie obietnic i nie zmieniało jeszcze istniejących stosunków własności czy posiadania

• obowiązek wydania rzeczy kupującemu był związany z wykonaniem kontraktu - aby ten obowiązek wykonać, sprzedawca musiał od chwili zawarcia kontraktu czuwać nad zachowaniem rzeczy w stanie nie pogorszonym, ponieważ miał korzyść z kontraktu odpowiadał za omnis culpa a także za custodia, w prawi justyniańskim jeśli odpowiedzialność za custodia przyjmował osobno

• obowiązek wydania rzeczy wykonywał sprzedawca przez przeniesienie na kupującego posiadania, ale posiadania spokojnego, nie zakłóconego z zewnątrz (obowiązek ten polegał na facere a nie na dare) - ograniczenie do tego wymogu jest oryginalną właściwością rzymskiej sprzedaży, była to jednak konieczność, zasadniczy wymóg przeniesienia własności w każdym akcie sprzedaży byłby uciążliwy ze względu na dużą liczbę odmian własności

• przy res mancipi - mancypacja bez osobnej umowy

• przy res nec mancipi - samo wydanie kupującemu przenosiło na niego własność (jeżeli rzecz należała do sprzedawcy)

Obowiązki kupującego (emptor):

• podstawowym obowiązkiem kupującego polegał na zapłaceniu ceny 9trescią tego świadczenia było dare, bo następowało tu przeniesienie własności sumy na sprzedawcę, a dopiero zapłata ceny powodowała przejście własności rzeczy nabytej na kupującego

• kupujący mógł popaść w zwłokę:

• jako dłużnik - gdy po otrzymaniu towaru opóźniał się z zapłatą ceny, obowiązany był wtedy do płacenia odsetek zwłoki

• jako wierzyciel - gdy nie odebrał prawidłowo świadczonego towaru, ponosił wtedy koszty jego dalszego przechowywania przez sprzedawcę

• kupujący miał korzyść z kontraktu i wobec sprzedawcy odpowiadał za wszystkie stopnie winy

Niebezpieczeństwa:

• okres między zawarciem kontraktu a jego wykonaniem - rzecz sprzedana a jeszcze nie wydana mogła ulec zniszczeniu lub uszkodzeniu przez siły wyższe:

• rzecz oznaczona indywidualnie - ryzyko ponosi kupujący, kupujący musiał zapłacić ustaloną cenę, chociaż nie otrzymał od sprzedawcy niczego albo otrzymał rzecz uszkodzoną (jest to odchylenie od znanej zasady ogólnej, że ryzyko przypadkowej utraty czy uszkodzenia rzeczy ponosił właściciel, prawo justyniańskie - od chwili zawarcia kontraktu należały się korzyści z rzeczy kupionej, a korzyść należy do tego kto ponosi ryzyko, tak ukształtowana zasada był bodźcem do szybszego odebrania kupionej rzeczy i pozbycia się ryzyka (przyspieszenie obrotu)

• rzecz oznaczona gatunkowo - przedmiot sprzedany podlegał indywidualizacji dopiero przez odliczenie, odważenie albo odmierzenie, dopóki to nie nastąpiło i towar nie został wydany kupującemu, ryzyko obciążało sprzedawcę

• inne wyjątki - kontrakt zawarty pod warunkiem zawieszającym - dopóki warunek się nie ziścił nie było jeszcze wiadomo, czy kupno stanie się definitywne i w tym okresie zawieszenia ry7zyko ponosił sprzedawca

Ochrona procesowa:

• obydwie strony miały osobne powództwa (w ramach iudicium bonae fidei)

• actio venditi - powództwo, którym sprzedawca dochodził zapłaty ceny, także bez własnego świadczenia (w przypadku ryzyka kupującego), mógł też żądać zwrotu nakładów koniecznych poniesionych po zawarciu kontraktu

• actio empti - powództwo, którym kupujący dochodził rzeczy kupionej, ewentualnie z przeniesieniem własności (jeżeli się tak umówiono albo jeżeli chodziło o res mancipi), w przypadku utraty lub uszkodzenia rzeczy z winy sprzedawcy na miejsce rzeczy wchodziło odszkodowanie.

• Obydwa powództwa formalnie przysługiwały od chwili zawarcia kontraktu, ale skuteczne były dopiero po spełnieniu się warunków lub po nadejściu terminu

• Exceptio rei venditae et traditae - powództwo, którym kupujacy walczył ze sprzedającym, gdy ten sprzedał i wydał rzecz bez przeniesienia własności, a potem jako właściciel domagał się jej zwrotu

Rękojmia za wady prawne:

• Gdy sprzedawca sprzedał i wydał rzecz cudzą lub gdy rzecz była jego ale ciążyło na niej ograniczone prawo rzeczowe (była dotknięta wadą prawną), ponosił odpowiedzialność zwaną rękojmią

• Wówczas sprawa rozgrywała się między trzema osobami - sprzedawcą, nabywcą i osobą trzecią - ona nie uczestniczyła w sprzedaży, ale z racji swego prawa rzeczowego, skutecznego wobec wszystkich stanowiła potencjalne zagrożenie dla nabywcy

• Odpowiedzialność z tytułu wad prawnych była skonstruowana na zasadzie ewikcji

Ewikcja (evictio):

• Następowała wtedy, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wada

• Dopiero wtedy nabywca, który poniósł podwójna stratę, dochodzić swoich pretensji od niesumiennego sprzedawcy

• Sposoby rozwiązywania problemu odpowiedzialności:

• Przy kupnie mancypacyjnym nabywca (pozwany przez osobę trzecią) zawiadamiał o procesie sprzedawcę i wzywał go do wzięcia udziału w procesie, jeśli mimo to nastąpiła ewikcja mógł za pomocą actio auctoritatis domagać się od sprzedawcy zapłaty podwójnej wysokości ceny kupna

• Do kupna konsensualnego actio auctoritatis nie miała zastosowania, ale wprowadzono odpowiedzialność za pomocą stypulacji gwarancyjnych (w okresie prawa klasycznego - typowy dodatek do kontraktu i jeśli nie została złożona można to było wymusić za pomocą actio empti

• Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została również włączona do kontraktu sprzedaży, zastosowanie actio empti rozszerzyło się mianowicie do tego stopnia, że można było przy jej pomocy, bez potrzeby stypulacji, domagać się wprost od sprzedawcy pełnego odszkodowania w każdym przypadku ewikcji; kupujący miał do wyboru - albo wymusić stipulatio duplae (zwrot podwójnej ceny) albo dochodzić odszkodowania indywidualnie wymierzonego w procesie (ale Justynian ograniczył to do podwójnej wysokości)

Rękojmia za wady fizyczne:

• Problem ten istniał tylko przy rzeczach oznaczonych indywidualnie (gatunkowo - dostawę towaru wadliwego uważano za niewykonanie umowy i dochodzono normalnych należności odszkodowawczych z tego tytułu)

• Ale sprzedaż rzeczy oznaczonych indywidualnie miała ogromne rozmiary (chociażby handel niewolnikami)

• Problem dotyczył wad ukrytych - niedostrzegalnych dla kupującego (wady jawne powinny być zauważone przez kupującego (ślepota niewolnika) - wg ius civile (punktem wyjścia przypadek szczególny)

• Przy mancypacji gruntu sprzedawca złożył fałszywe zapewnienia co do obszaru, nabywca za pomocą actio de modo agri dochodzić podwójnej wartości brakującej powierzchni

• W innych przypadkach można było przyjąć od sprzedawcy gwarancje, że rzecz nabyta nie ma wad, przez stypulację

• W konsensualnym kontrakcie sprzedaży obydwie strony powinny postępować z wymogami dobrej wiary, sprzedawca nie powinien składać zalet których nie ma, albo zatajać wady - kupujący miał przeciwko niemu wtedy actio empti

• Edylowie - ius honorarium (oni jako pomocnicy pretorów sprawowali nadzór nad targowiskami - prawo wydawania edyktów

• Sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i jej wady ujawnić kupującemu. Katalog typowych wad niewolników obejmował choroby, skłonność do ucieczki, włóczęgi, ten który wad nie ujawnił odpowiadał za nie bez względu na to czy wiedział , czy nie; nabywca miał do wyboru dwa powództwa - actio redhibitoria (skuteczna w ciągu 6 miesięcy, umożliwiała odzyskanie zapłaconej ceny i zwrot rzeczy) i actio quanti minoris (skuteczna w ciągu 1 roku, zawierała żądanie obniżenia ceny do rzeczywistej wartości nabytku

• Justynian - rozciągnął zasady odpowiedzialności według edyktu edylów na sprzedaż rzeczy wszelkiego rodzaju a obok powództw specjalnych stosowano także actio empti, miała ona charakter wieczysty i chroniła nabywców przez cały czas

Umowy dodatkowe:

• Normalne skutki kontraktu nie zawsze odpowiadały stronom, czasem chciano mieć jednostronną możliwość zerwania kontraktu (a ten wiązał bardzo stanowczo) - dążono do uelastycznienia, dostosowania do koniunktury gospodarczej i uzależnienia od strony silniejszej

• Umowy dodatkowe (pacta adiecta) - dodane do kontraktu, będące jego integralna częścią, podlegające actio empti i actio venditi

• In diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty - strony ustalały termin, do którego sprzedawcy wolno było odstąpić od kontraktu i sprzedać rzecz osobie trzeciej oferującej wyższą cenę; pierwszy kupiec mógł kupić rzecz o ile sam zapłacił nową cenę (sprzedawca dochodził zwrotu rzeczy sprzedanej od pierwszego kupca za pomocą actio venditi)

• Lex commissoria - sprzedawca zastrzegał sobie zapłatę ceny lub reszty ceny do określonego terminu i jeżeli zapłata nie nastąpi - będzie się uważało, że kontrakt w ogóle nie doszedł do skutku, a cząstkowa zapłata na rzecz sprzedawcy przepadała

• Pactum displicentiae - sprzedaż na próbę, kupujący mógł sobie zastrzec, że do ustalonego terminu będzie mógł odstąpić od kontraktu, jeżeli rzecz nie będzie mu się podobała, zwrotu ceny dochodził za pomocą actio empti (ale tylko w warunkach silnej podaży towarów, zaś najczęściej dochodziły przy sprzedaży niewolników)

• Dodawano także klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników, sprzedawano ich np. z określeniem miejsca pobytu, z obowiązkiem wyzwolenia lub niewyzwolenia, z zastrzeżeniem, że niewolnica nie będzie używana do nierządu

Funkcje i znaczenie:

• Dawały możliwość dalszego kształtowania treści w umowach dodatkowych

• Podstawowy regulator obrotu w gospodarce

• służyła głownie potrzebom wymiany

• swoboda zawierania i określania jego warunków przy rygoryzmie w egzekwowaniu obowiązków służyły interesom silniejszych uczestników obrotu

• to najważniejszy ze wszystkich kontraktów

• jest szczytowym osiągnięciem jurysprudencji rzymskiej

Najem (locatio conductio)

Definicja:

• prawna forma odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług

• chodzi o oddanie rzeczy w odpłatna fiducję, precarium jak również wynajmowanie usług osób alieni iuris w postaci oddania w okresowe mancipium, najem rzeczy przynoszącej pożytki konstruowano jako sprzedaż pożytków

Konstrukcja:

• kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny, przy zachowaniu zasad bonae fidei (dobrej woli)

• obydwie strony miały korzyść z kontraktu i odpowiadały za omnis culpa

• oparty na zasadzie odpłatności, należności nazywały się czynszem lub wynagrodzeniem (tak jak cena - musiały być realne, ustalane przez strony, ewentualnie przez osobę trzecią, jest możliwość wzajemnego podchodzenia się, natomiast nie ma zastosowania nadmierny uszczerbek - laesio enormis, zazwyczaj wyrażane w pieniądzach)

• przy najmie trwającym dłuższy czas czynsz ustalano i pobierano zazwyczaj sukcesywnie po upływie kolejnych odcinków czasowych

• treścią były rzeczy i usługi (sama praca, bądź praca + efekt końcowy)

• przy najmie rzeczy następowało tymczasowe przesunięcie własności bez zmiany własności a nawet bez zmiany posiadania

Strony:

• locator - on coś lokuje, czyli umieszcza u drugiego - swoją rzecz, swoją osobę do pracy czy swój materiał do obróbki

• conductor - on cos odprowadza, zabiera ze sobą: cudzą rzecz, osobę ...

Ochrona procesowa:

• actio locati - powództwo, którym swoich praw dochodził locator

• actio conducti - powództwo, którym swoich praw dochodził conductor

Najem rzeczy (locatio conductio rei):

• wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy (conductor) określoną rzecz do czasowego użytkowania (ewentualnie z prawem pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się wzajemnie do płacenia umówionego czynszu

• przede wszystkim rzeczy materialne: ruchomości (niewolnicy, zwierzęta) i nieruchomości: grunty, budynki, poszczególne lokale); były to rzeczy niezużywalne, rzeczy zużywalne tylko wtedy gdy najęte na pokaz

• zakres korzystania z rzeczy najpierw wyznaczały właściwości, a potem był ustalany przez strony w umowie

• czynsz należał się za czas, kiedy najemca korzystał z rzeczy, ale także kiedy mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy

• w latach nieurodzaju dopuszczono żądanie obniżki czynsz, odroczone należności trzeba było spłacić w późniejszych latach urodzaju

• colonia partiaria - tutaj czynsz określony był w naturze np. 1/3 dla wydzierżawiającego a 2/3 dla dzierżawcy

• umowy najczęściej na czas określony (zazwyczaj 5 lat, jednostronne odstąpienie tylko wyjątkowo - np. dzierżawca przez 2 lata nie płacił czynszu, jeśli termin upłynął, a żadna ze stron nie wycofała się kontrakt przedłużał się milcząco; jeśli terminu w ogóle nie określono - obydwie strony mogły rozwiązać kontrakt w każdej chwili

• wynajmujący (locator)

• strona silniejsza

• wydawał rzecz do używania samego lub z pobieraniem pożytków i utrzymanie jej w stanie zdatnym do spełniania tego celu przez cały czas trwania kontraktu

• ponosił ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy z powodu siły wyższej (ale w umowie mógł przerzucić je na kontrahenta)

• miał silny środek nacisku - prawo zastawu na rzeczach wniesionych do najętego lokalu i na zbiorach (najemca miał za pomoc interdykt migracyjny)

• najemca (conductor)

• słabsza strona

• rzecz otrzymywał tylko w dzierżenie a więc był pozbawiony ochrony posesoryjnej (całą jego gwarancję stanowił węzeł kontraktowy)

• miał do dyspozycji tylko swoja personalna actio conducti przeciw nieuczciwemu kontrahentowi, ale za jej pomocą mógł dochodzić tylko odszkodowania

Najem pracy (locatio conductio operarum):

• najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonych prac, a pracodawca zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia umówionego wynagrodzenia

• wąskie zastosowanie, bo większość prac wykonywali niewolnicy na zasadach prawa własności, natomiast najem niewolników obcych to był najem rzeczy (kontrakt zawierany przez właścicieli bez udziału niewolników)

• wolni najemnicy, którzy wynajmowali swoje nisko wykwalifikowane prace fizyczne, najczęściej dorywcze i sezonowe, usługi intelektualne świadczono bezpłatnie w ramach zlecenia

• najemnik wywiązywał się z kontraktu przez wykonywanie pracy osobiście pod nadzorem i według wskazówek pracodawcy

• wynagrodzenie należało się za pracę efektywnie wykonaną i czas gotowości do pracy (np. czekanie na lepszą pogodę), nie należało się za przerwy niezależne od pracodawcy

Najem dzieła (locatio conductio operis):

• wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło, a zamawiający zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia

• chodziło nie o ilość pracy ale o efekt końcowy

• usługi o wyższych kwalifikacjach, w dużej mierze o prace rzemieślników (wyrób przedmiotów na zamówienie, naprawa odzieży, transport, przyuczenie do zawodu, wychowanie dziecka)

• zamawiający składał u wykonawcy materiał lub osobę do obróbki

• wykonawca musiał reprezentować odpowiedni poziom fachowych kwalifikacji

• wykonawca odpowiadał za wszystkie stopnie winy, ale do powstania odpowiedzialności wystarczyło, że szkodę spowodował swoją nieumiejętnością

• osobiste wykonanie dzieła nie było wymagane, chyba że w umowie było inaczej

• wykonawca odpowiadał też za swoich pomocników i podwykonawców

• wykonawców jako stronę słabszą obarczano odpowiedzialnością za przypadkową utratę powierzonego mienia (custodia), na nich też spadło ryzyko otrzymania zapłaty, należała się ona po wykonaniu i oddaniu dzieła.

Prawo rodyjskie o zrzucie morskim (lex Rodia de iactu):

• umowa o transport morski

• w sytuacjach krytycznych ratunek przynosił zrzut ładunków lub części wyposażenia do morza - powstawały stad nierówności w stratach pomiędzy właścicielami poszczególnych ładunków i przewoźnikiem

• zasada podziału ryzyka przy zrzucie - straty powstałe przez zrzut należało rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika, rozdziału dokonywał przewoźnik

• poszkodowani właściciele ładunków mogli dochodzić swej straty za pomocą actio locati od przewoźnika

• przewoźnik występował z actio conducti przeciwko właścicielom ładunków, które ocalały, o odpowiedni udział w stratach

Funkcja i znaczenie:

• forma organizowania produkcji

• utrwalał i pogłębiał rozwarstwienie

• łatwość zawierania i swoboda ustalania warunków umów

Spółka (societas)

Consortium:

• wspólnota spadkobierców => spółka (ale ta była dostępna dla wszystkich a nie tylko dla obywateli rzymskich)

Konstrukcja:

• kontrakt ius gentium

• związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów (z reguły majątkowych) przy użyciu połączonych środków (personalnych i rzeczowych)

• porozumienie wspólników musiało określać środki do realizacji i cele

• cele usiały być godziwe i dopuszczalne w przeciwnym razie spółka nie powstawała

• kontrakt konsensualny, zobowiązujący dwustronnie zupełny, oparty na zasadach dobrej wiary

• jeżeli było więcej wspólników, każdy z nich stawał się od razu dłużnikiem i wierzycielem w stosunku do pozostałych

• spółki różniły się zakresem celów i stopniem zaangażowania środków, ale struktura prawna była jednakowa

• spółka polegająca na połączeniu całych majątków wspólników (societas omnium bonorum) - od consortium różniła się tym, że udziały wspólników były wyraźnie oznaczone, a także na zewnątrz wspólnicy występowali we własnym imieniu - długotrwała i kompleksowa działalność zarobkowa

• inne spółki miały cele bardziej skonkretyzowane i zarazem ograniczone - np. handel niewolnikami, handel zbożem - do takich spółek wspólnicy przystępowali zazwyczaj tylko z częścią swego majątku

• nie jest osobą prawną

Zawiązanie i rozwiązanie:

• zawiązywały się w obrębie niewielkich grup osób (zazwyczaj 2), na zasadzie osobistego zaufania przez nieformalny konsens (ale musiał on być trwały)

• formalne przyczyny rozwiązania były natury osobistej: wycofanie się wspólnika, śmierć wspólnika, capitis deminutio, bankructwo wspólnika

• przez odpadnięcie jednego ze wspólników następowało rozwiązanie spółki (za Justyniana można się było z góry umówić, że po śmierci jednego ze wspólników spółka pomiędzy pozostałymi trwa nadal)

Obowiązki i uprawnienia stron:

• podstawowym obowiązkiem wspólnika było wniesienie umówionego wkładu (mogły być różnorodne i nierówne)

• sprawy spółki mógł prowadzić ktoś z zewnątrz na zasadzie zlecenia

• podstawowym uprawnieniem był udział w zyskach (stratach) - w zasadzie równe - chyba że inaczej w umowie

• niedopuszczalna była tzw. lwia spółka (societas leonina) - jeden same zyski a drugi same straty

Ochrona procesowa:

• dopóki spółka istniała osobna ochrona procesowa nie była potrzebna, bo do likwidacji doraźnych sporów między wspólnikami wystarczało wzajemne zaufanie i droga pozasądowa

• każdemu wspólnikowi przysługiwało powództwo przeciw pozostałym o dokonanie rozliczenia ze spraw spółki - actio pro socio - miało ono drastyczny skutek bo jego zasądzenie pociągało za sobą infamię, już samo wniesienie tego powództwa traktowano jako objaw woli rozwiązania spółki

• actio pro socio należało do iudicias bonae fidei, w sprzeczności z dobrą wiarą był podstęp (dolus), ostatecznie Justynian ustalił odpowiedzialność na poziomie culpa in concreto - wspólnicy powinni dokładać takiej staranności jak we własnych sprawach

• przy societas omnium bonorum zasądzenie następowało z zachowaniem podstawowych środków utrzymania

• actio communi dividundo - tam gdzie chodziło o zniesienie wspólnego majątku - zwykłe powództwo działowe i nie pociąga za sobą infamii a tylko bezkonfliktowe rozejście się wspólników

Korporacja:

• korporacja nie prowadziła działalności zarobkowej (spółka tak)

• inna struktura prawna

• istniały bez względu na zmienną ilość członków (spółka nie)

• występowała na zewnątrz jako osobny podmiot, różny od swoich członków - reprezentował ją organ (a spółka nie jest osoba prawną)

Funkcja i znaczenie:

• umożliwiała rozwijanie szerszej i skuteczniejszej działalności gospodarczej przez łączenie kapitału i umiejętności osobistych

• łatwość rozwiązywania

• zawiązywane przez osoby zamożne dla osiągnięcia poważnych celów gospodarczych

• w czasie wojen organizowały zaopatrzenie armii

• spółki dzierżawców podatków łupiły całe prowincje

• zajmowały się handlem i produkcja

Zlecenie (mandatum)

Konstrukcja:

• przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandator, mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności

• kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujące niezupełnie, oparte na zasadach dobrej woli

• forma prawna korzystania z usług innych osób wolnych (usługi, czynności prawne i faktyczne, ciągłe i jednorazowe, prace umysłowe i fizyczne)

• czynności musiały być jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami (kradzież, zniewaga - nie !!!)

• miał służyć własnym interesom mandanta

• musiało nastąpić osobiście (na rzecz spadkobierców - nie !!! - dopiero za Justyniana)

• dopuszczalny był mandat w interesie osoby trzeciej

• zlecenie udzielone w interesie mandatariusza nie pociągało za sobą skutków mandatu bo uważano je za radę - nie można dochodzić straty

• wymóg bezpłatności - w praktyce przyjmowano honorarium, ale nie można było dochodzić zapłaty

Zawiązanie i rozwiązanie:

• opierał się na zaufaniu ze strony mandanta i na powinności mandatariusza

• formalnie wystarczył konsens, w praktyce, po wezwaniu ze strony mandanta mandatariusz przystępował od razu do wykonania zlecenia i dawał wyraz swej woli przyjęcia

• prawidłowe rozwiązanie dokonywało się przez wykonanie zlecenia, gasł także przez śmierć którejkolwiek ze stron

• obydwie strony mogły się wycofać z kontraktu, dopóki nie przystąpiono jeszcze do wykonania mandatu

• w trakcie wykonywania mandatariusz mógł się wycofać jedynie gdy w ten sposób nie utrudnił sytuacji mandanta

Obowiązki stron:

• podstawowy obowiązek mandatariusza polegał na dokładnym wykonaniu mandatu, jeżeli nie zastrzeżono osobistego wykonania, mógł się posłużyć kimś innym

• mandatariusz musiał ściśle przestrzegać granic mandatu - ich przekroczenie narażało go na utratę roszczeń do mandanta

• za jego straty wynikłe przez siły wyższe mandant nie odpowiadał

• podstawowy obowiązek mandanta - zwolnienie mandatariusza z przyjętych przez niego zobowiązań wobec osób postronnych i na zwróceniu mu poniesionych przy wykonaniu wydatków

Ochrona procesowa:

• actio mandati - powództwo, którym mandant dochodził wykonania zlecenia, obrachunku i wydania wszystkiego, co mandatariusz dla niego otrzymał

• mandatariusz odpowiadał za dolus - Justynian podniósł stopień jego odpowiedzialności aż do culpa levis, zasądzenie jego powodowało infamię

• contrarium mandati iudicium - powództwo, którym mandatariusz dochodził zwolnienia go z zaciągniętych zobowiązań i zwrotu wydatków związanych ze zleceniem - nie pociągało infamii

• oba należały do bonae fidei iudicia

Zlecenie kredytowe (mandatum pecuniae credendae; mandatum qualificatum):

• A (mandant) zlecał B (mandatariusz) udzielenie pożyczki C; B uzyskiwał podwójne zabezpieczenie - wobec C z tytułu pożyczki i wobec A z tytułu mandatu (A poręczycielem za dług C)

• Zlecenie kredytowe rozwijało się jako nowa forma zabezpieczenia zobowiązań, wzbogacona elementami ogólnego kontraktu zlecenia i dlatego swobodniejsza niż zwykłe stypulacje

• Powstawało w drodze nieformalnego porozumienia (także z nieobecnymi), było odwołalne aż do chwili udzielenia kredytu, umożliwiało zabezpieczanie długów dopiero zaplanowanych na przyszłość i stwarzało zobowiązanie elastyczniejsze oparte na dobrej wierze

Pełnomocnictwo:

• Mandat regulował wewnętrzne stosunki między mandantem i mandatariuszem

• Mandat nie był pełnomocnictwem do działania na zewnątrz, ze skutkiem spadającym wprost na mandanta

• Mandatariusz występował w imieniu własnym, sam nabywał prawa i zaciągał zobowiązania i dopiero skutki swego działania przenosił w drodze wtórnych czynności na mandanta

• Mandatariusz - prokurator w Rzymie przełamał tą zasadę niedopuszczalności zastępstwa bezpośredniego (przedstawicielstwa); w tym tez przypadku możemy mówić o ścisłym związaniu w prawie rzymskim instytucji zlecenia z instytucją pełnomocnictwa

Funkcja i znaczenie:

• nie służył bezpośrednio organizowaniu produkcji i wymiany (jak wszystkie inne kontrakty konsensualne) lecz przyczyniał się do tego pośrednio - możliwość działania za pośrednictwem innych osób

• bezpłatne usługi dla wpływowych ze strony klienteli i wyzwoleńców

Kontrakty nienazwane (contracus innominati)

• nowe operacje ekonomiczne polegały na tym, że strony umawiały się, z pominięciem jakichkolwiek formalności, o wzajemne świadczenie rzeczy bądź usług, przy czym jedna strona już wykonała swoje świadczenie i oczekiwała tego od drugiej

• uformowały się w prawie justyniańskim, różnorodne w treści, nie pozbawione ważnych cech wspólnych

Konstrukcja:

• dochodziły do skutku podobnie jak realne (porozumienie + jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie - dopiero w tym momencie zawiązywał się węzeł obligacyjny i powstawała podstawa do żądania wypełnienia obowiązku skierowana wobec drugiej strony

• świadczenia mogły polegać albo na dare albo facere - wymiana dóbr i usług

• do ut des (daję abyś dał) - przeniesienie własności jednej rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy => zamiana

• do ut facias (daję, abyś uczynił) - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usługi

• facio ut des (czynię, abyś dał) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy

• facio ut facias (czynie, abyś czynił) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie wykonania innej usługi

Ochrona procesowa:

• umowy nietypowe - specjalne powództwa - actiones in factum - z formułkami opartymi na opisie stanów faktycznych - ochrona doraźna, od przypadku do przypadku, a jedynie kontrakt estymatorski w edykcie pretorskim - actio de aestimato, poza tym strona, która domagała się świadczenia wzajemnego, mogła zawsze dochodzić zwrotu rzeczy jako wydanej bezpodstawnie na podstawie odpowiedniej condictio

• actio praescriptis verbis - powództwo za pomocą którego po spełnieniu własnego świadczenia można było dochodzić świadczenia wzajemnego, środek elastyczny, oparty na dobrej wierze,, służył także do wyrównywania strat jakie powstawały gdy dłużnik ze swej winy nie spełnił przyrzeczonego świadczenia (do kontraktów nienazwanych zaliczamy wszystkie umowy chronione tym powództwem)

• ponadto nadal funkcjonuje condictio - jako środek dochodzenia do zwrotu świadczenia własnego

• przy kontraktach nienazwanych (inaczej niż przy nazwanych) wierzyciel miał prawo wyboru pomiędzy żądaniem dopełnienia umowy przez druga stronę a żądaniem zwrotu własnego świadczenia)

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum):

• jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, przy czym odbiorca zobowiązywał zapłacić sumę wynikającą z oszacowania bądź zwrócić rzecz (np. hurtownik detaliście a ten zarabia na nadwyżkach)

• przyjmujący ponosili ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy

• ważna i częsta umowa w codziennym obrocie towarowym

• chroniona przez actio praescriptis verbis

• schemat facio ut des - jeśli sprzedaż i zapłata ceny

• schemat facio ut facias - jeśli odbiorca zwrócił rzecz

Zamiana (permutatio rerum):

• dwie osoby wymieniają bezpośrednio (bez użycia pieniędzy) jedna rzecz na inną

• od konsensualnej sprzedaży różni się: realnym sposobem zawarcia; kredytowym charakterem po jednej stronie; wymogiem przeniesienia własności po obu stronach (nieważna była zamiana rzeczy cudzej) i odmienna ochrona procesowa

Ugoda (transactio):

• umowa, w której jedna strona zrzekała się wątpliwego uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenia niepewnego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony

• schemat facio ut facias

Funkcja i znaczenie:

• ukształtowane na szerszej podstawie

• w oparciu o ogólną zasadę - każda dowolna umowa, poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje powstanie zaskarżalnego zobowiązania

• została osłabiona surowa dyscyplina obligacyjna dawnych kontraktów (w kontraktach nienazwanych dłużnik mógł często nie dopełnić świadczenia wzajemnego i ograniczyć się do zwrotu świadczenia otrzymanego

• rozszerzyły możliwości prawnego regulowania wymiany dóbr i usług bez pośrednictwa pieniądza

• krok do przodu na drodze do nowoczesnej zasady swobody umów

Pacta (uzupełnienie kontraktów)

Pacta:

• pacta - umowy, które nie były kontraktami, ale pozostawały w silnym z nimi związku

• mogły być podniesione do rangi kontraktu przez nadanie mu formy stypulacji

• gdy były częste i ważne dla społeczeństwa uzyskiwały ochronę procesową

• umowy nieformalne

• dochodziły do skutku solo consensu - przez osiągnięcie prostego porozumienia (to jest specyficzna cecha kontraktów konsensualnych) - różnica - pacta były pozbawione ochrony procesowej

Pacta nuda:

• gołe umowy - pacta nuda - nie były pozbawione praktycznego znaczenia, mimo braku regularnej sankcji procesowej (na podstawie pactum nie można wnieść actio i występować w roli powoda), bywały faktycznie wykonywane w oparciu o wierność złożonym przyrzeczeniom

• Ulpian - będę chronił pacta, które nie maja podstępu, nie są sprzeczne z ustawami, plebiscytami, uchwałami senatu, dekretami i edyktami i nie są skierowane na obejście któregoś z przepisów => ochrona procesowa dwojaka: ofensywna i defensywna - pacta nuda dawały podstawę do obrony pozwanego w procesie

Pacta vestita:

• pacta adiecta - wspólne dzieło pretorów jurysprudencji i cesarzy - dołączane do kontraktów i chronione powództwami z tych kontraktów

• pacta praetoria - niektóre pacta nuda zostały wyposażone przez pretorów w ofensywna ochronę procesową - podstawa do actio

• pacta legityma - uzyskały sankcje zaskarżalności w oparciu o przepisy prawa cesarskiego

Pacta adiecta:

• umowy dodatkowe

• największe znaczenie przy sprzedaży

• służyły do modyfikowania treści kontraktów bonae fidei

• musiały być dodane natychmiast po zawarciu kontraktu i przynosić korzyść jednej lub drugiej stronie; jeśli się zwiększały obowiązki dłużnika to powód mógł dochodzić swojego prawa za pomocą zwyczajnego powództwa z kontraktu, gdy zmniejszała - bronił się przez exceptio

• dodane do kontraktu w terminie późniejszym mogły już tylko umniejszać obowiązki dłużnika i pozwalały się bronić przez exceptio (z samego pactum nie rodzi się actio)

Pacta praetoria:

• nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorów

• treść bardzo rozmaita

• jedna wspólna właściwość - wszystkie sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona

• pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi - strony mające sprawę sporna mogły uniknąć procesu, gdyż umawiały się między sobą o prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę, jedna strona składała przysięgę - kandydat na powoda że nie wytoczy procesu jeśli przeciwnik stwierdzi przysięgą nieistnienie długu, kandydat na pozwanego że zapłaci należność jeśli przeciwnik przysięgnie jej istnienie, gdy któraś strona nie dotrzyma tego, pretor drugiej daje ochronę prawną: exceptio iurisiurandi - pozwany, który złożył przysięgę, natomiast actio de iureiurando - powód, który złożył przysięgę; nie trzeba było wskazywać istnienia samej należności lecz tylko złożyć przysięgę co do jej istnienia

• constitutum debiti - nie stworzenie nowego zobowiązania ale potwierdzenie już istniejącego - przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego, wierzyciel otrzymywał podwójne zabezpieczenie, świadczenie należało się tylko raz i jeśli osiągnięto je za pomocą jednego środka procesowego drugi stawał się bezprzedmiotowy, pretor chronił takie pactum za pomocą actio de pecunia constituta, a jego skuteczność można było spotęgować przez stypulację, której dłużnik zobowiązywał się dodatkowo zapłacić połowę sumy dłużnej za niedotrzymanie ponownego przyrzeczenia (pierwotne zobowiązanie 1/3)

• przyrzeczenie zapłaty długu własnego - służyło do przedłużania terminów realizacji (szczególnie tam gdzie chroniły powództwa czasowe)

• przyrzeczenie zapłaty długu cudzego - umacniało zobowiązania - dochodziło nowe zobowiązanie innej osoby dotyczące tego samego świadczenia

• recepta - zobowiązanie gwarancyjne, przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia

• receptum argentarii - gwarancja bankiera że cudzy dług istniejący lub przyszły zostanie zapłacony, trzy osoby - bankier, klient bankiera i osoba postronna, klient miał u bankiera wkłady gotówkowe lub zapewnienie otwarcia kredytu - wtedy mógł uzyskać od osoby trzecie kredyt pieniężny bo bankier udzielał gwarancji że w razie potrzeby sam zapłaci za dług, klient do realizacji tego miał actio receptica

• receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - zobowiązanie gwarancyjne że rzeczy klientów statku, gospody czy stajni zajezdnej pozostaną nietknięte, forma ochrony procesowej - actio de recepto odpowiedzialność za szkody była absolutna (włączając siły wyższe) potem zmniejszona do strzeżenia przed zwykłym przypadkiem (custodia), za szkody wyrządzone przez personel odpowiadał właściciel jeszcze surowiej w ramach odpowiedzialności quasi - deliktowej

Pacta legitima:

• uzyskały ochronę procesową późno - w czasach dominatu, w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy

• formą ochrony - condictio ex lege - środek procesowy (jak wszystkie condictiones) o charakterze prawa ścisłego

• trzy główne rodzaje

• kompromis - umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra z pominięciem normalnego trybu ochrony państwowej, było niezaskarżalne więc stosowano wraz ze stypulacją albo przysięgą na wypadek niedotrzymania przyrzeczenia; Justynian uznał jego skuteczność i wystarczyło pisemne uznanie wyroku albo pozostawienie go bez zaczepienia przez 10 dni, arbiter który przyjął obowiązek wydania wyroku a tego nie zrobił narażał się na pretorskie środki nacisku a nie na postępowanie sądowe

• nieformalne przyrzeczenie posagu

• nieformalne przyrzeczeni darowizny

Darowizna (donatio)

• ukształtowana jako pacta legitimum za Justyniana

• dwustronna czynność prawna

• do jej dokonania musi być wola obdarowania po stronie darczyńcy ale i przyjęcie darowizny przez obdarowanego

• porozumienie w sprawie darowizny stanowiło przyczynę prawną nabycia własności

• nieformalne przyrzeczenie darowizny stanowiło (w prawie klasycznym) jedynie pactum nudum i żeby nabrały sankcji zaskarżalności trzeba je było ubrać w formę stypulacji albo kontraktu literalnego; czasem chodziło też o zwolnienie dłużnika ze zobowiązania (darowanie długu)

• ale w Rzymie traktowano jednostronne przesunięcie majątkowe jako bez uzasadnienia ekonomicznego - była zabroniona

• pretorowie: osoby które przyrzekały darowiznę zabroniona umożliwiono uchylenie się od realizacji przyrzeczenia

• dominat - darowizna na cele pobożne

• nowy wymóg rejestracji większych darowizn w aktach publicznych - chodzi o utrzymanie kontroli państwa nad kierunkami poważnych przesunięć majątkowych i o pobór podatków

• darowizna podlegająca rejestracji a nie zarejestrowana nie była ważna

• wg Justyniana - nieformalna umowa darowizny zobowiązuje darczyńcę do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu (w ten sposób przyrzeczenie darowizny zostało zrównane w skutkach z kontraktami

• wymóg insynuacji ograniczony do wielkich darowizn ponad 500 solidów

• darczyńca miał beneficium competentiae wobec obdarowanego

• możliwość odwołania darowizny w przypadku niewdzięczności obdarowanego

• darowizny szczególnego rodzaju (między małżonkami, z poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci)

Funkcja i znaczenie:

• przyczyniły się do rozszerzenia i rozluźnienia klasycznego systemu kontraktowego

• istotna różnica pozostała między kontraktami i pacta nuda, natomiast między kontraktami i pacta vestita różnica się stopniowo zacierała

• utrzymała się odrębna nomenklatura, ale skutki były praktycznie podobne

• duże podobieństwo kontraktów konsensualnych i paktów zaskarżalnych

Zobowiązania jak gdyby z kontraktu

(obligationes quasi ex contractu)

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotorium gestio)

• najbardziej zbliżona do zlecenia

• prowadzenie cudzych spraw, ale bez zlecenia (chodziło o doraźne załatwianie spraw licznych osób nieobecnych i zmarłych)

Konstrukcja:

• węzeł obligacyjny zawiązywał się przez podjęcie czynności przez jedną osobę, a więc bez porozumienia stron (inaczej niż w kontraktach), a najczęściej bez wiedzy zainteresowanego (dominus negotii), jeżeli zainteresowany zaaprobował działanie gestora, negotorium gestio przeradzała się w zlecenie

• było to zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne

• czynności gestora musiały dotyczyć spraw cudzych, które nie wynikały z jego obowiązków - czynności wszelkiego rodzaju

• było to bezpłatne świadczenie usług

Obowiązki stron:

• gestor był zobowiązany zakończyć rozpoczętą sprawę, nawet po śmierci drugiej strony (inaczej niż przy zleceniu), powinien złożyć rozliczenie ze swego działania i wydać zainteresowanemu wszystkie korzyści uzyskane przy prowadzeniu jego spraw, Justynian wprowadził obowiązywanie zachowania najwyższej staranności - nie wystarczyła już staranność jakiej zwykł przestrzegać we własnych dobrach bo działał samorzutnie, bez instrukcji - dlatego dominus negotii mógł to działanie krytykować

• główny obowiązek zainteresowanego to zwrócenie gestorowi celowych wydatków i na zwolnieniu go ze zobowiązań, zaciągniętych wobec osób postronnych - obowiązek ten istniał też gdy nie przyniósł pozytywnego efektu ale była rozpoczęta w sposób użyteczny (np. gdy gestor rozpoczął leczenie niewolnika, ale on mimo to zmarł)

Ochrona procesowa:

• wzajemne powództwa oparte na dobrej wierze

• dominus negotii dochodził od gestora rozliczenia, wydania nabytków i ewentualne odszkodowania za pomocą actio negotorium gestorum directa - i nie posądzało ono za sobą infamii (inaczej w zleceniu)

• gestor mógł wytoczyć actio negoiorium gestorum contraria - o zwrot należnych wydatków, odmianą tego powództwa była actio funeraria, przysługująca gestorowi, który zajął się cudzym pogrzebem, przeciw spadkobiercom zmarłego o zwrot poniesionych kosztów

Funkcja i znaczenie:

• jest to forma wzajemnej pomocy wszystkich ludzi wolnych, ale w specyficznych stosunkach rzymskich był to także wyraz solidarności koniecznej ludzi majętnych, których fortuny pozostawały tymczasowo bez opieki

• potrzeba utrzymania niewolników w ryzach

• jedna z najważniejszych instytucji rzymskiego prawa prywatnego

Bezpodstawne wzbogacenie

• zbywca, który przez pomyłkę lub w sytuacji przymusowej tracił normalne środki ochronne, bo przestawał być właścicielem

• można domagać się zwrotu tego, co znalazło się u drugiej osoby z niesłusznej przyczyny

• nie powstała ani wspólna nazwa ani jednolita instytucja prawna

• cecha wspólna - wszystkie podlegały likwidacji przy pomocy takich samych środków procesowych, zwanych condictiones (powództwa prawa ścisłego, nie miały charakteru karnego, nie miały dawać pełnego odszkodowania, prowadziły jedynie do zwrotu rzeczy bezpodstawnie otrzymanej z cudzego majątku

Condictio indebiti:

• najważniejszy przypadek

• jest to niezależne świadczenie

• zwrotu niezależnego świadczenia można było dochodzić tym powództwem, ale było ono skuteczne jeśli spełniono warunki:

• nastąpiło przesuniecie majątkowe w celu umorzenia długu

• rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne

• strony były błędnie przekonane o istnieniu długu

Condictio ob rem dati:

• służyło do dochodzenia zwrotu rzeczy, którą oddano na własność na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeżeli kontrahent nie dotrzymywał przyrzeczenia (wg schematu do ut des i do ut facias)

• potem rozszerzono i także schematy facio ut des i facio ut facias => zmiana nazwy na condictio data causa non secuta

Condictio ob turpem vel inistam causam:

• służyło do dochodzenia zwrotu świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego

• jego skuteczność była ograniczona do tego przypadku

Condictio sine causa:

• żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego bez przyczyny

• charakter najbardziej ogólny i niejako uzupełniający

• można nim było objąć rzeczy nietypowe

Funkcje i znaczenie:

• służyły do realizacji ogólnego postulatu słuszności dokonywanych przesunięć majątkowych

• przyczyniały się do rozgraniczania majątków

• przyczyniały się do utrwalania indywidualistycznej ekonomiki rzymskiej

• majętni baczyli, aby jeden nie wzbogacił się bezpodstawnie kosztem drugiego

Inne zobowiązania jak gdyby z kontraktu:

• najważniejsze to negotorium gestio i bezpodstawne wzbogacenie

• Justynian - ani z kontraktów ani z deliktów ale bliższe kontraktom

• Zobowiązania z tytułu opieki, chronione za pomocą actio tutelae

• Zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej - communio

• Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariuszy, zawiązane przez objecie spadku

Zobowiązania z deliktu

Cechy charakterystyczne:

• Kierować powództwo można tylko wobec sprawcy

• Sprawca niekoniecznie musiał mieć pełną zdolność

• Bardzo rzadko odpowiedzialność była dziedziczna

• Skargi miały charakter kumulatywny

• Powództwa można było kierować przeciwko kilku współdłużnikom

Przestępstwa publiczne (crimina publica):

• Przestępstwa, które godziły w interesy ogółu, podlegały represji ze strony organów państwowych i to w osobnym procesie karnym - zdrada państwa, uchylanie od wojska, morderstwo człowieka wolnego, umyślne podpalenie - sprawców karano przeważnie śmiercią, niekiedy wygnaniem, należały do dziedziny prawa publicznego

Przestępstwa prywatne (delicta privata, maleficia):

• tzw. delikty prywatne, kierowały się bezpośrednio przeciw interesom jednostkowych, majątkowym i osobistym (kradzież, zniewaga), państwo pozostawiło dochodzenie deliktów prywatnych poszkodowanym a samo ograniczało się do ustalania środków dopuszczalnej represji i do kontrolowania sposobu ich dochodzenia na drodze zwykłego procesu cywilnego, należały do prawa prywatnego

• tylko delikty prywatne były źródłem powstania zobowiązań

Odpowiedzialność sprawcy deliktu:

• odpowiedzialność była ściśle określona i kontrolowana przez państwo

• odpowiedzialność była zindywidualizowana

• ustawa XII Tablic - prawo zabicia złodzieja, prawo odwetu

• państwo eliminuje zemstę prywatną przez wyznaczenie obowiązujących stawek kary prywatnej

• stawki karne zawsze w pieniądzach, kwoty te albo ustalone sztywno, albo elastycznie np. 2-, 3-, lub 4-krotna wartość rzeczy skradzionej

• kary pieniężne miały charakter prywatny bo przypadały wyłącznie poszkodowanemu

Ochrona procesowa poszkodowanego:

• poszkodowani przez delikty prywatne mogli dochodzić swoich należności za pomocą trzech powództw:

• karnych (actio poenales) - służyły do dochodzenia kar prywatnych - najczęstsze i najbardziej charakterystyczne

cechy :

• powództwo karne można było wytoczyć tylko przeciw samemu sprawcy a już nie jego spadkobiercom

• jeżeli szkodę wyrządzono z majątku, odczuwali ją również spadkobiercy poszkodowanego i mogli wnieść powództwo (jedynie zniewaga nie bo była ściśle osobista)

• można był się domagać należności od sprawcy jako osoby fizycznej - capitis deminutio nic nie powoduje

• można je wnosić kumulatywnie przeciwko współsprawcom

• odszkodowawczych (actio reipersecutoriae) - służyły do dochodzenia odszkodowań

• mieszanych (actio maxtae) - służyły do dochodzenia kar i zarazem odszkodowań, nie dopuszczały kumulacji z innymi

Rodzaje:

• w obrębie prawa cywilnego:

• kradzież (furtum)

• rabunek (rapina)

• bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum)

• zniewaga (iniura)

• w obrębie prawa pretorskiego:

• bezprawne przymuszenie innej osoby (metus)

• rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej (dolus)

• działanie na szkodę wierzycieli (fraus creditorum)

• gorszenie niewolnika (servi corruptio)

Funkcja i znaczenie:

• służyły do ochrony osobistych i majątkowych interesów klasy panującej jako całości

• chroniły układ istniejących stosunków majątkowych przed gwałtownymi zmianami, dobra produkcyjne przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, obrót prawny przed zakłóceniami z powodu oszustwa, wymuszeń czy poszkodowania wierzycieli

W obrębie prawa cywilnego

Kradzież (furtum)

Definicja:

• jest to umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, albo samej rzeczy albo też jej używania lub posiadania

• złodziejem był też fałszywy wierzyciel, poplecznik, paser

• to jest sam zabór jak i przywłaszczenie kiedy już rzecz znajdowała się w rękach sprawcy

• na równi ze złodziejem odpowiadali pomocnicy

• wymogiem koniecznym było działanie rozmyślne wbrew woli właściciela i chęć zysku

• kradzież używania - bezprawne posługiwanie się rzeczą

• kradzież posiadania - chodzi tu o kradzież rzeczy własnej , popełniał ja właściciel, lecz formalnie zabierał samowolnie swoją rzecz np. zastawnikowi

Furtum manifestum:

• kradzież oczywista - ktoś przyłapany na gorącym uczynku a także w trakcie odnoszenia łupów, oczywisty charakter miała kradzież także wtedy jeśli rzecz znaleziono u sprawcy w wyniku rewizji (przepaska na biodrach i misa w rękach aby niczego nie podrzucić)

• poszkodowany mógł zabić na miejscu (jeśli nocą z bronią) ale sąsiedzi musieli być świadkami, w innych przypadkach sprawcę odprowadzano do magistratury jurysdykcyjnej po uprzednim biciu rózgami

• poczwórna wartość rzeczy skradzionej

Furtum nec manifestum:

• kradzież wykryta w inny sposób,

• sankcja - podwójna wartość rzeczy skradzionej

Procesowa ochrona poszkodowanego:

• o charakterze penalnym:

• actio furti manifesti - o poczwórną wartość

• actio furti nec manifesti - o podwójną wartość

• każdego z uczestników kradzieży można było pozwać o to samo oddzielnie i ich odpowiedzialność była kumulatywna

• prawo wniesienia actio furti powinien mieć każdy, kto ponosił odpowiedzialność z tytułu custodia (strzeżenia rzeczy przed kradzieżą)

• zasądzenie a nawet zlikwidowanie sprawy kradzieży przez ugodę pociągało za sobą infamię

• o charakterze odszkodowawczym:

• zwrot rzeczy skradzionej

• przy furtum manifestum - natychmiast

• przy furtum nec manifestum trzeba było zapewnić mu pomoc sądową

• właściciel miał normalne środki obrony - rei vindicatio, actio Publiciana

• ale także condictio furtiva (condictiones prowadziły do likwidacji bezpodstawnego wzbogacenia) - przypadek osobliwy !!! - właściciel występował tu jako wierzyciel ze względu na własną rzecz, uzupełnienie ochrony właściciela

• sprawca deliktu jako dłuznik był w zwłoce już od chwili popełnienia przestępstwa

• właściciel musiał wybierać między windykacją a condictio bo one się ze sobą nie kumulowały

• pośrednim zabezpieczeniem właściciela była niedopuszczalność zasiedzenia rzeczy skradzionych

Znaczenie furtum i jego represji:

• korzystne dla ludzi zamożnych

• ochrona przed naruszeniami

• wysokie, pieniężne stawki karne => uzależnienie sprawcy od poszkodowanego

Rabunek (rapina)

• rodzaj furtum

• kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy

• zawsze poczwórna wartość ale przez rok - potem pojedyncza wartość

• Justynian - jako czwarty delikt

• Actio vi bonorum raptorum - czysto penalny charakter więc się kumulowało z powództwami odszkodowawczymi

• Justynian - charakter mieszany - czterokrotna wartość z czego pojedyncza wartość to odszkodowanie, a potrójna - kara

• Zasądzenie i odstąpienie poprzez ugodę powodowało infamię sprawcy

Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum)

Lex Aquilla:

• Jeden z pierwszych plebiscytów obowiązujących wszystkich obywateli

• Zabicie cudzego niewolnika lub czworonożnego zwierzęcia domowego żyjącego w stadzie - szkody dotkliwe dla małych rolników

• Sprawca był zobowiązany zapłacić poszkodowanemu sumę pieniężną odpowiadającej najwyższej wartości niewolnika lub zwierzęcia w ciągu roku

• Inne szkody w majątku cudzym - odszkodowanie pieniężne - najwyższa wartość przez ostatnie 30 dni

Rozszerzenie ustawy:

• Sztywno określony sposób działania sprawcy i związek przyczynowy pomiędzy jego działaniem a szkodą (powstaje bezpośrednio po działaniu sprawcy, namówienie niewolnika aby wszedł na drzewo i on się zabił !!! też, potem zrezygnowano nawet z pozytywnego działania natomiast wystarczyło zaniechanie które spowodowało szkodę

• Działanie sprawcy miało być tylko obiektywnie bezprawne - subiektywna wina sprawcy, pojęcie winy akwiliańskiej, obejmowała także nieumiejętność i wszelkie nawet najlżejsze niedbalstwo

• Stawka należności uelastyczniona

• Rozszerzony podmiotowy i przedmiotowy krąg ustawy - objęła wszystkich posiadaczy w dobrej wierze

Ochrona procesowa poszkodowanego:

• Poszkodowany ma do dyspozycji actio legis Aquiliae - powództwo o charakterze karnym, służyło kumulatywnie przeciw współsprawcom, ale było bezskuteczne wobec dziedziców sprawcy

• Kara mieściła się w kwalifikowanej wartości rzeczy - nadwyżce ponad rzeczywistą wartość zniszczenia czy uszkodzenia

• Jeśli sprawca bronił się przez zaprzeczenie - zaprzeczenie kwalifikowano jako infitiado i pozwanego zasądzano na duplum, natomiast jeśli sprawca uznał powództwo a kwestionował wysokość - simplum => cel odszkodowawczy

Funkcja i znaczenie:

• Ochrona plebejuszy przed patrycjuszami

• Na straży interesów majątkowych klasy posiadającej

• W oparciu o nią pierwsze związki przyczynowe, winy i odszkodowania

Zniewaga (iniura)

Definicja:

• Bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego

• Chodziło o ochronę osoby przed fizycznymi naruszeniami a od prawa klasycznego także o ochronę godności i dobrego imienia przed wszelką zniewagą

• Zwierzchnik rodzinny mógł dochodzić zniewagi doznanej pośrednio

Ustawa XII Tablic:

• Regulowała kazuistycznie trzy odrębne przypadki:

• Ciężkie i trwałe okaleczenie - upoważniało poszkodowanego do żądania talionu (odwetu), poszkodowany mógł z tego zrezygnować i ugodzić się o odszkodowanie

• Złamanie kości - poszkodowany musiał się zadowolić ustawową sumą pieniężną: człowiek wolny 300 asów a niewolnik 150 asów

• Pozostałe naruszenia cielesne bez trwałych śladów - 25 asów

Reformy pretorskie:

• Na miejsce sztywnych stawek wprowadzili jednolity i elastyczny środek procesowy - actio iniuriarum aestimatoria - pretor dopuszczał poszkodowanego jako powoda do oszacowania doznanej zniewagi w pieniądzach, tej granicy sędzia nie mógł przekroczyć, ale mógł ją obniżyć, powództwo karne o charakterze najbardziej osobistym, nie przechodziła na dziedziców ani z jednej ani z drugiej strony, powód narażał się na zapłatę dziesiątej części dochodzonej sumy pozwanemu gdy nie doprowadził do jego zasądzenia

• W przypadku ciężkiej zniewagi (dokonana w miejscu publicznym, gdy ktoś ze stanu niższego znieważył kogoś ze stanu wyższego) sam pretor dokonywał oszacowania i wtedy sędzia nie śmiał obniżać kwoty

Funkcja i znaczenie:

• Zapewnienie nietykalności osobistej i ochrona godności górnych warstw społecznych

• Przeciwdziałała powstawaniu niepożądanych konfliktów i przyczyniało się do ich likwidacji

W obrębie prawa pretorskiego

• Dostosowanie istniejących deliktów prawa cywilnego do zmienionych warunków (rozszerzali ich zastosowanie na peregrynów)

• Tworzyli nowe środki ochrony

• Ich skutki zrównane w skutkach z deliktami prawa cywilnego

Dolus (rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej)

• Przestępstwo prawa pretorskiego polegające na rozmyślnym wyrządzeniu szkody majątkowej innej osobie przez podstępne wprowadzenie jej w błąd

• Actio doli - charakter penalnyn - odszkodowanie pojedyncze pociągające za sobą infamię, w ciągu roku i subsydiarne - gdy nie było innego środki do dyspozycji, przeciw niektórym osobą w ogóle nie była dopuszczalna - rodzice, patroni

• Każdy pozwany mógł uniknąć infamii jeśli zaspokoił powoda (actio arbitaria)

Metus (bezprawne przymuszenie innej osoby)

• Delikt prawa pretorskiego, polegający na bezprawnym przymuszeniu innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej

• Actio quod metus causa - charakter penalny, przeciw sprawcy wymuszenia, ale i każdej osobie, która z wymuszonej czynności uzyskała korzyść, powód mógł żądać poczwórnej wartości poniesionej szkody ale tylko przez rok, potem już tylko pojedynczej, jako actio arbitraria pozwany mógł uniknąć zasądzenia na poczwórną wartość, ponad to nie pociągało za sobą infamii

Fraus creditorum (działanie na szkodę wierzycieli)

• Czynności fraudacyjne - sprzedaż, darowizna, ustanowienie posagu - pozorne czynności prawne organizowane przez fraudatora w zmowie z powiernikami w celu zachowania części majątku dla siebie

• Pretorowie umożliwiali wierzycielom likwidowanie umniejszeń majątku dłużników za pomocą restitutio in integrum

• Osobne powództwo actio Pauliana - przez rok, powodowało zwykły zwrot dokonanego umniejszenia do majątku dłużnika, ale aby anulować te akty musiały one być odwracalne, powodowały zubożenie dłużnika, musiały wywoływać szkodliwe skutki dla wierzyciela

Servi corruptio (gorszenie niewolnika)

• Problem ochrony przed gorszeniem (np. namową do ucieczki) niewolników - chodzi o nie podsycanie tych tendencji oraz o nie ukrywanie zbiegłych i nie udzielanie im pomocy

• Actio servi corrupti - umocnienie i ochrona władzy nad niewolnikami, charakter wieczysty, charakter penalny, podwójna wartość poniesionej szkody

Funkcje i znaczenie:

• Uzupełniały system prawa cywilnego

• Quadruplum było wyjątkowo przy metus, duplum przy servi corrupti - pozostałe stawki miały charakter odszkodowawczy

Zobowiązania jak gdyby z deliktu

(quasi ex delicto)

Charakterystyka:

• Uformowane w prawie justyniańskim

• Zwalczanie zjawisk niepożądanych

• Pewne podobieństwo do deliktów i jednakowa odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym

• Zjawiska mniej częste i mniej ważne

Odpowiedzialność sędziego

• Sędzia, który prowadził proces niewłaściwie i w ten sposób jedną za stron naraził na szkody, ściągał spór na siebie - odpowiadał za szkody wobec strony poszkodowanej, nawet gdy nie działał rozmyślnie

• Duże znaczenie gdy nie było jeszcze apelacji (proces formułkowy i legisakcyjny)

Wyrzucenie bądź wylanie z budynku

• Actio deiectis effusis - przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca, umożliwiał poruszanie się po drogach bez obawy i ryzyka

• Jeżeli nastąpiła śmierć człowieka wolnego każdy obywatel mógł wystąpić o karę prywatną 50000 sesterców = 50 aurei - powództwo popularne (actio popularis), ale w praktyce dopuszczano osoby najbliższe zmarłego, w przypadku zranienia - sam poszkodowany dochodził, w przypadku zniszczenia rzeczy - podwójna wartość

Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu

• Przeciw osobom, które w budynkach przylegających do dróg umieszczały lub zawieszały coś, co mogło wyrządzić szkodę przechodniom, udzielali pretorowie actio de positio aut suspenso - o zapłatę 10000 sesterców na rzecz powoda - którym mógł być każdy obywatel

• Odpowiedzialność sprawcy powstawała już przez samo powstanie zagrożenia

Odpowiedzialność właścicieli statków, gospody i stajen za szkody wyrządzone przez personel

• Jeżeli szkoda była spowodowana przez personel zatrudniony - podwójna wysokość szkody

• Rodzaj kary za zły dobór personelu

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta

Zobowiązania z kontraktu i quasi-kontraktu:

• Problem odpowiedzialności zwierzchnika familijnego za zobowiązania osób alieni iuris - osoby alieni iuris mogły nabywać dla swego zwierzchnika bez ograniczeń, nie mogły obciążać go długami

• Actiones adiecticiae - powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych, zainteresowany mógł czekać z powództwem cywilnym na usamodzielnienie syna lub wyzwolenia niewolnika lub skorzystać z powództwa pretorskiego przeciw zwierzchnikowi - zaspokojenie pewne i natychmiastowe - intentio - występowała osoba podległa władzy w comdenatio - jej zwierzchnik, nie było ogólnej zasady odpowiedzialności za kontrakty alieni iuris a uregulowali potrzeby naglące

• Actio de peculio - odpowiedzialność ograniczona do wartości peculium, zwierzchnik miał przy tym przywilej dedukcji - własne wierzytelności wobec prowadzącego peculium zaspokoić w pierwszej kolejności

• Actio de in rem verso - podwładny zawarł kontrakt z osobą postronną a z niego korzyść dla zwierzchnika - ale osoba postronna mogła dochodzić swojej należności wprost od zwierzchnika

• Actio tributoria - podwładny mógł za zgodą zwierzchnika obrócić peculium na cele handlowe, przy przekroczeniu wartości peculium zwierzchnik miał obowiązek wszystkich wierzycieli i proporcjonalnie wg wierzytelności podzielić peculium - jeżeli nieprawidłowy podział poszkodowani mogli dochodzić tym powództwem dopłaty ich właściwych udziałów

• Actio quod iussu - gdy osoba postronna dostała upoważnienia od zwierzchnika do zawarcia kontraktu z podwładnym - dochodzenie np. zwrotu kredytu od zwierzchnika

• Actio exercitoria - właściciel statku udzielał kierowania statkiem osobie postronnej - kapitanowi - za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel na podstawie tego powództwa w pełnej wysokości

• Actio institoria - przedsiębiorcy powierzali innym osobom inne placówki działalności zarobkowej - za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę takiej filii, związane z prowadzoną działalnością odpowiadał przedsiębiorca za pomocą tego powództwa

• Funkcja i znaczenia

• Otworzyły kredyt osobom podległym

• Swobodniejsza i szersza działalność zarobkowa dla zwierzchników i osób podległych

• Decentralizacja zarządu gospodarczego

• Aktywizacja osób podległych władzy i lepszej eksploatacji ich umiejętności intelektualnych

• One spowodowały że nie funkcjonowało zastępstwo bezpośrednie

• Specyficzne urządzenie związane z niewolnictwem i władzą ojcowską

Zobowiązania z deliktów osób alieni iuris - odpowiedzialność noksalna:

• Za delikty popełnione za wiedzą i zgodą lub na polecenie zwierzchnika odpowiadał on sam

• Za delikty popełniane bez ich wiedzy też odpowiadali ale w specyficzny sposób - poszkodowani występowali przeciw nim za pomocą zwyczajnych powództw z deliktów lub quasi deliktów ale stosowane jako actiones noxales

• Zwierzchnik miał do wyboru - albo zapłacić zwyczajne należności z tytułu deliktu (karę prywatną, odszkodowanie) albo wydać sprawcę (wtedy nie musiał ponosić odpowiedzialności ponad wartość sprawcy

• Odpowiedzialność noksalna szła za głową sprawcy (obciążenie tą odpowiedzialnością było wadą za którą zbywca odpowiadał wobec nabywcy

• W prawie klasycznym nie stosowano jej do córek a Justynian zacieśnił tylko do niewolników

Szkody wyrządzone przez zwierzęta:

• Także charakter noksalny miała odpowiedzialność właściciela za szkody zwierzęcia

• Poszkodowany dochodził odszkodowania za pomocą actio de pauperie

• Właściciel odpowiadał za szkody jeżeli postępowało ono wbrew swojej naturze

• Odpowiedzialność ograniczona do wartości zwierzęcia - wydanie sprawcy zastępowało odszkodowanie

• Utrzymywanie zwierząt szczególnie niebezpiecznych dla otoczenia zakazane w pobliżu uczęszczanych dróg - tutaj zaostrzenie odpowiedzialności właściciela - osobne powództwo karne przeciw właścicielowi - pojedynczej - jeśli doszło do zranienia osoby wolnej, podwójnej - jeśli szkody rzeczowe wartości wyrządzonej szkody.

Sposoby umocnienia, przeniesienia i umorzenia zobowiązań

Sposoby umocnienia:

• Normalną gwarancją - ochrona procesowa z jej efektem końcowym - surową egzekucja

• Poręczenie stypulacyjne

• Intercesja

• Rzeczowe prawo zastawu

• Ustanowienie kary umownej

• Wręczenie zadatku

• Ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego

• Poręczenie za dług cudzy (prawo cywilne - zlecenie kredytowe; prawo pretorskie - przyrzeczenie zapłaty długu cudzego, gwarancja bankiera

Poręczenie stypulacyjne (adpromissio):

• Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem

• Trzy rodzaje - w zależności od słowa, które padło w pytaniu i odpowiedzi (współistniały w prawie klasycznym a Justynian zostawił tylko fideiussio)

• Sponsio - najstarsza, tylko dla obywateli rzymskich, zabezpieczała długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców poręczycieli i wygasała po upływie 2 lat

• Fidepromissio - naśladowała sponsio, otwarta dla także peregrynów, zabezpieczała długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców poręczycieli i wygasała po upływie 2 lat

• Fideiussio - powstała najpóźniej, powszechnie dostępna, zabezpieczała również zobowiązania z innych źródeł, przechodziła na dziedziców poręczyciela i nie gasła z upływem czasu

• Akcesoryjny charakter poręczenia - jako dodatek, warunkiem powstania istnienie zobowiązania dłużnika

• Odpowiedzialność współporęczycieli - większa liczba dłużników na zasadzie solidarności

• Posiłkowy charakter poręczenia (zobowiązania poręczycieli) - w razie zwłoki dłużnika szukali zaspokojenia wprost od poręczycieli (dopóki istniał litis contestatio (proces o zwrot mógł być tylko jeden więc wybierano osobę najbardziej pewną) Justynian usunął litis contestatiio i odtąd rzeczywiste zaspokojenie zwalniało dłużnika i poręczycieli - można było bez ryzyka prowadzić proces przeciwko dłużnikowi

• Prawo regresu - poręczyciel zapłaciwszy ług cudzy mógł dochodzić zwrotu wyłożonej sumy, poręczyciel mógł zawsze żądać odstąpienia mu actiones wierzyciela przeciw dłużnikowi

Intercesja (intercessio):

• Wszelkiego rodzaju przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy

• Najważniejszym przypadkiem poręczenie ale także zabezpieczenie długu zastawem, przyjęcie obowiązku współdłużnika solidarnego, przejecie na siebie długu cudzego, zaciągnięcie zobowiązania własnego dla kogoś innego

• Łączyło się z nią ryzyko ponoszenia odpowiedzialności majątkowej bez gospodarczego uzasadnienia

• Osłaniano kobiety - nieważna była intercesja żony na rzecz męża

Zmiana podmiotów zobowiązań:

• Przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną

• Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy to cesjonariusz

Sposoby zmiany:

• Nowacja - odnowienie istniejącego zobowiązania, nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi, ale odpadały środki zabezpieczające dawną wierzytelność takie jak zastaw czy poręczenie (one mają charakter akcesoryjny)

• Zastępstwo procesowe in rem suam - dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu (cesjonariusz) zlecenia ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym, upoważnienie to opiewało też na zatrzymanie świadczenia dla siebie (tego nie było przy normalnym zastępstwie), zabezpieczenia się nie zmieniały, nie potrzebna był też zgoda i współudział dłużnika, ale cedent nadal pozostawał wierzycielem więc mógł sam przyjąć świadczenie i dochodzić go w procesie, cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo, jego sytuacja była niepewna i wymagała dodatkowego zabezpieczenia, umacniała się dopiero po dokonaniu litis contestatio z dłużnikiem

• Actio utilis cesjonariusza - cesarz przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych, nie wywodziła się od zbywcy, ale była tylko wzorowana na jego ochronie, zbywca mógł przyjąć świadczenie od dłużnika, zwolnić go z zobowiązania wytoczyć proces za pomocą swej actio directa, dokonać dalszej cesji wierzytelności, dopiero zawiadomienie dłużnika o dokonanej cesji paraliżowało ewentualne powództwa cedenta i sprawiało, że dłużnik mógł się zwolnić z zobowiązania już tylko poprzez świadczenie na rzecz cesjonariusza, potem rozszerzano je również na inne przypadki - kupno pojedynczej wierzytelności, darowizna

• Ograniczenie obrotu wierzytelnościami - za Justyniana - cesjonariusz nabył wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej to dłużnik miał zapłacić tylko tę niższą sumę (ograniczenie spekulacji)

• Zmiana dłużnika - wymaga zgody wierzyciela (musi być rzetelny), dokonywała się przy pomocy nowacji, wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika dawne zobowiązanie gasło wraz ze wszystkimi prawami akcesoryjnymi a na jego miejsce powstała nowa wierzytelność - możliwa zmiana dłużnika ale nie ma właściwego przejęcia długu

Umorzenie zobowiązań według ius civile:

• Dokonywało się z mocy samego prawa

• Powodowało definitywne rozwiązanie węzła obligacyjnego ze skutkiem wobec wszystkich zainteresowanych

• Zobowiązanie przestawało istnieć

Sposoby umorzenia zobowiązań:

• Rozwiązanie przez solutio - rzeczywiste wykonanie zobowiązania ale tylko prawidłowe:

• Wykonawca - dłużnik, ale osobiste świadczenie wymagane tylko gdy taki był istotnie interes wierzyciela

• Przyjmujący - wierzyciel albo osoba upoważniona

• Treść - świadczenie zwalniało dłużnika gdy odpowiadało treści zobowiązania, tylko za zgodą wierzyciela mogło zwolnić zastępcze świadczenie

• Czas - zupełne zwolnienie przez spełnieni świadczenia we właściwym czasie, zwłoka powodowała powstanie kolejnych zobowiązań (termin ustalony w interesie dłużnika)

• Miejsce - spełnienie świadczenie w odpowiednim miejscu wynikającym z zobowiązania, kiedy nie wiadomo miejsce zamieszkania

• Zwolnienie z zobowiązania - wykonanie zobowiązania, ale także inne czynności prawne między wierzycielem a dłużnikiem wyrażające zwolnienie z zobowiązania

• Formalne akty zwolnienia - w okresie archaicznym oprócz spełnienia świadczenia potrzebny był formalny akt prawny w treści przeciwny do aktu zawiązującego węzeł obligacyjny

• Acceptilatio - akt przeciwny do stypulacji, strony w odwróconych rolach - dłużnik pytał wierzyciela czy otrzymał swą należność i po potwierdzeniu był wolny z zobowiązania (stypulacja akwiliańska polegała na tym, że zobowiązania z różnych tytułów istniejące pomiędzy tymi samymi osobami sprowadzono najpierw przez nowację do jednego zobowiązania stypulacyjnego a potem umarzano aktem akceptylacji); od akceptylacji odróżniano ściśle pisemne pokwitowanie wierzyciela, które zwalniało dłużnika gdy zapłata istotnie nastąpiła

• Solutio per aes libram - rzeczywisty akt odważania zapłaty przy zastosowaniu formalności analogicznych do mancypacji (zwolnienie z nexum)

• Contarius consensus - rozwiązanie przez akt przeciwny do aktu zawarcia zobowiązania, jeżeli zobowiązanie nie było wykonane możne je było rozwiązać przez zgodne porozumienie stron

• Nowacja - dotychczasowe zobowiązanie ulegało rozwiązaniu, ale na jego miejsce powstawało natychmiast inne, z jakimś nowym elementem, przeprowadzana za pomocą jednego aktu - głównie stypulacji, miała charakter kauzalny bo w jej treści wymieniano dług podlegający odnowieniu, dzięki niej można było lepiej zabezpieczyć istniejące zobowiązania ale: żeby można ją przeprowadzić:

• Musi istnieć poprzednie zobowiązanie

• Nowe zobowiązanie musi powstać zamiast nowego

• Nowe zobowiązanie musi wnosić coś nowego

Nowacja między tymi samymi osobami - zmiana podstawy i charakteru zobowiązań, nowacja między nowymi osobami - nowy wierzyciel bądź dłużnik

• Confussio - zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie (np. dziedziczenie dłużnika po wierzycielu)

• Concurus causarum lucrativarum - zbieg tytułów nieodpłatnych, gdy ktoś już otrzymał nieodpłatnie rzecz oznaczoną indywidualnie, a ponadto ta sama rzecz należała się mu nieodpłatnie z innego tytułu (np. drugiego testamentu)

• Przez śmierć jednej ze stron (zobowiązania z deliktów)

• Przypadkowe zniszczenie rzeczy oznaczonej indywidualnie

Umorzenie zobowiązań według ius honorarium:

• Dłużnik pozwany o spełnienie świadczenia bronił się na zasadzie zarzutu i w ten sposób paraliżował powództwo

Sposoby umorzenia:

• Pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności (ten sposób wg ius civile tylko do kradzieży i zniewagi)

• Potrącenie (compensatio) - wtedy gdy pomiędzy dwiema osobami istnieją dwa przeciwstawne zobowiązania i następuje potrącenie wzajemnych należności (potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności

• Dobrowolna - nie wymagała osobnego regulowania, dosyć swobody aby wzajemne pretensje doprowadzić do salda

• Przymusowa - jedna strona chce, a druga nie

• W iudicia bonei fidei - dochodzenie w procesie czegoś, co i tak trzeba zwrócić uważano za postępowanie nierzetelne- powinno się uwzględniać wzajemne pretensje z tego samego stosunku prawnego i zasądzić tylko na różnicę (z czasem i na należności z innych tytułów)

• W iudicia sticti iuris - powództwa nastawione w sposób formalistyczny na dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń

autor: Michał Różalski

3

autor: Michał Różalski

30

---