15.10.07
Wykład 2 PRAWO KARNE I PRAWO WYKROCZEŃ
Sąd powszechny to sąd rozpatrujący sprawy karne. W Polsce mamy do czynienia z dwuinstancyjnością. Nie ma ona, jednak związku z hierarchią sądów. Mamy, bowiem do czynienia z następującą konstrukcją sądów:
Sąd Najwyższy
Sąd Apelacyjny
Sąd Okręgowy
Sąd Rejonowy
A więc dwuinstancyjność polega na tym, że od wyroku sądu I instancji może następować odwołanie do sąd II instancji.
Zasadą jest, że sąd np. I instancji zajmuje się sprawami, które są dla niego właściwe rzeczowo i miejscowo.
Właściwość rzeczowa - polega na tym, że został dokonany taki rodzaj przestępstwa, który jest zarezerwowany do rozpatrzenia przez konkretny sąd.
Właściwość miejscowa - polega na tym, że sąd rozpatruje tylko te przestępstwa, które zostały dokonane w obrębie terytorium, które podlega danemu sądowi
Czasami, są jednak wyjątki od tej reguły, np. przestępstwo zostało dokonane w Szczecinie, a sprawę rozpatruje sąd w Lublinie ze względu na to, że np. świadek mieszkający w Lublinie jest tak biedny, że nie może się dostać do Szczecina na rozprawę.
Jeśli sąd I instancji (uznajemy, że w tym przypadku będzie to sąd rejonowy) wydaje wyrok, to zaskarżeniem tego wyroku będzie apelacja, jeśli np. oskarżonemu ten wyrok się nie spodobał. Oskarżony i prokurator mogą w przeciągu 7 dni złożyć wniosek do sądu I instancji o uzasadnienie wyroku.
Okres 7 dni jest okresem niezmiennym i jeśli wniosek zostanie złożony później, to jest on odrzucany i wyrok staje się prawomocny, Jeśli wniosek zostaje złożony w terminie to sąd I instancji rozpatruje go, przy czym w prawie nie jest podana długość rozpatrywania wniosku. Po rozpatrzeniu wniosku sąd I instancji wydaje uzasadnienie, które dostarcza zarówno do oskarżonego, jak i do prokuratora.
Po otrzymaniu uzasadnienia prokurator i oskarżony mają 14 dni, żeby złożyć apelację do sadu II instancji (w tym przypadku będzie to sąd okręgowy) za pośrednictwem sądu I instancji. Jeśli apelacja jest wysyłana pocztą to liczy się data na stemplu pocztowym. Również w tym przypadku, jeśli apelacja nie zostanie złożona w terminie to jest ona odrzucana i wyrok sądu I instancji staje się prawomocny.
Jeśli apelacja zostaje złożona w terminie, to zostaje ona rozpatrzona przez sąd II instancji. Sąd II instancji rozpatruje apelację pod względem formalnym (zachowanie odpowiedniej formy itp.). Jeśli sąd II instancji uzna, że apelacja jest odpowiednio sporządzona, to sąd I instancji wysyła akty sprawy do
sądu II instancji. Następnie sąd II instancji bada wyrok sądu I instancji pod względem formalnym i jeśli sąd II instancji uzna, że wyrok sadu I instancji jest nieprawidłowy, to następuje jego uchylenie i następuje ponowne rozpatrzenie sprawy przez sąd II instancji. Jeśli jednak sąd II instancji uznaje, że wyrok sądu I instancji jest prawidłowy, to wyrok sądu I instancji staje się prawomocny.
Budowa sądu
Każdy sąd dzieli się na wydziały np.: w sąd rejonowy dzieli się m.in. na takie wydziały jak:
Wydział cywilny - rozwiązuje problemy cywilne
Wydział karny - rozwiązuje problemy karne
Sąd grodzki - zajmuje się sprawami „najdrobniejszymi”
Wydział wykonawstwa - realizuje wyroki sądowe i inne.
Prokuratura
Prokuratura ma taką samą strukturę jak sądy:
Prokuratura Krajowa
Prokuratura Apelacyjna
Prokuratura Okręgowa
Prokuratura Rejonowa
Prokurator ma do czynienia najczęściej ze sprawami nie idącymi do sądu (tylko 10% spraw idzie do sądu).
Prokurator prowadzi postępowanie, które może umorzyć. Jeśli prokurator umorzy postępowanie to wysyła pouczenie na piśmie do obywatela. Obywatel po otrzymaniu pouczenia ma 7 dni aby za pośrednictwem prokuratury złożyć zażalenie do sądu rejonowego. W zależności od tego, czego dotyczyła sprawa, zażalenie jest rozpatrywane przed odpowiedni wydział sadu rejonowego. Sąd może wtedy uchylić zażalenie i jeśli to zrobi, to przesyła z powrotem akta sprawy do prokuratury wraz z pouczeniami i wskazówkami, do których prokuratura musi się dostosować. Jednakże prokuratura może po raz kolejny umorzyć postępowanie i ten cykl może się powtarzać w nieskończoność. Jednakże po złożeniu drugiego zażalenia, obywatel może wnieść prywatny akt oskarżenia.
29.10.07
Wykład 3
Organy wymierzające kary za przestępstwa i tryby postępowania karnego
Organami wymierzającymi kary za przestępstwa są sądy powszechne i wojskowe. W sprawach o wykroczenia decyzję podejmują sądy rejonowe (czasami są to wydziały sądów rejonowych - sądy grodzkie). Wyróżniamy 3 szczeble sądów powszechnych:
Sądy rejonowe
Sądy okręgowe
Sądy apelacyjne
Sądy wojskowe natomiast to:
Sądy wojskowe
2 sądy okręgowe
Nad wszystkimi sądami w Polsce stoi Sąd Najwyższy (z wyjątkiem sądów administracyjnych, nad którymi stoi Naczelny Sąd Administracyjny). Możemy powiedzieć, że sądy w Polsce mają monopol na stosowanie Prawa Karnego i Prawa Wykroczeń. Aby sądy mogły jednak zastosować to prawo, potrzebne jest wniesienie aktu oskarżenia. Akt oskarżenia może wnieść prokurator, który może także prowadzić śledztwo. Polskie sądy karne rozpatrują rocznie około 1 000 000 spraw. Sędzią może być osoba, która ukończyła 29 lat, ukończyła studia prawnicze i jest po określonej praktyce prawnej. Sędziów powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Obecnie w Polsce jest około 7000 sędziów i 1600 asesorów sądowych. Zasadniczy tryb postępowania karnego to postępowanie publicznoskargowe. Istnieje także postępowanie prywatnoskargowe, które może być przeniesione w tryb postępowania publicznoskargowego jeśli wymaga tego interes społeczny. W zdecydowanej większości przypadków kara za wykroczenie jest wymierzana w trybie mandatowym. W sprawach karnych rozpatrywanych przed sądem rejonowym, szczególnie po 2003 roku, większość wyroków zapada po postępowaniu uproszczonym (bez przeprowadzenia dowodów). Taki rodzaj postępowania wg badań następuje w 2/3 przypadków w sprawach karnych. Czasami sąd ogłasza wyrok w trybie ugodowym. Oskarżyciel wydaje wniosek o wydanie jakiegoś wyroku a oskarżony może wyrazić nań zgodę. W USA 9/10 spraw karnych jest rozpatrywanych w taki sposób. Dzisiaj w Polsce pełna rozprawa (z postępowaniem dowodowym) to raczej wyjątek niż reguła.
Podstawowe zasady Prawa Karnego i Prawa Wykroczeń
Podstawowe zasady Prawa Karnego i Prawa Wykroczeń są zawarte w Konstytucji. Są to przede wszystkim przepisy Art. 40 - 46. Przepisy te dotyczą Prawa Karnego Materialnego, Procesowego i Formalnego, (a także Prawa Wykroczeń). Podstawy zasady prawa Karanego można też znaleźć w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i w paktach Prawa Człowieka. Z zasad tych wynika, że jeśli ustawodawca uchwala Kodeks Karny, to jest on związany z tymi zasadami.
Art. 40.
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Art. 41.
1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia.
O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.
5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.
Art. 42. - NAJWAŻNIEJSZY!!! (ZASADA ZASAD)
1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.
2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
Art. 43.
Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu.
Art. 44.
Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn.
Art. 45.
1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
2. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.
Art. 46.
Przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
Większość tych zasad to zasady procedury karnej, ale część to zasady Prawa Karnego.
Zasada Nullum crimen sine lege i wyjątki od tej zasady
Według podstawowej zasady (Art.42) można wymierzyć karę:
za czyn określony w ustawie
karę odpowiednią, określoną w ustawie
za czyn w chwili popełnienia
Wynika z tego, że nie można stanowić ustawodawstwa z mocą wsteczną (Nullum crimen sine lege-
„Nie ma przestępstwa bez ustawy” ). Ustawa karna nie może działać wstecz. Zasada nie działania Prawa Karnego wstecz unormowała się w konwencji Prawa Człowieka. Jednakże, jeśli od czasu popełnienia czynu do orzeczenia sądowego weszła nowa ustawa, to jeśli stara ustawa jest korzystniejsza dla sprawcy, to sąd musi się do niej zastosować. Jeśli nawet np. w chwili popełnienia czynu obowiązywała pierwsza ustawa, potem druga, trzecia, czwarta i z chwilą wyroku obowiązuje piąta ustawa, to sąd musi wybrać spośród 5 ustaw, ustawę najkorzystniejsza dla sprawcy. Nie jest to łatwe, gdyż trzeba zważyć sumę korzyści i strat. Tak, więc ustawodawca nie usuwa zasady stosowania Prawa Karnego wstecz.
Źródłem Prawa Karnego jest tylko ustawa karna. Nie można więc stosować norm prawa Karnego w aktach typu rozporządzenia. Nie można także wymierzać kary na podstawie Konstytucji czy umowy międzynarodowej. Więc jeśli jakaś umowa międzynarodowa mówi, że jakieś zachowania należy zwalczać pod groźbą kary, to sam przepis tej umowy nie wystarczy. Trzeba uchwalić odpowiednią ustawę.
Zasada Nullum crimen sine lege powtarzana jest w Art. 1 §1 K.K. i Art. 1 §1. K.W.:
Art. 1. K.K.
§ 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Art. 1. K.W.
§ 1. Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5 000 złotych lub nagany.
Wyjątek od zasady tej zawarty jest w Art. 4 K.K. i w Art. 2 K.W.
Art. 4. K.K.
§ 1. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
§ 2. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie.
§ 3. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując, że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności.
§ 4. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa.
Art. 2. K.W.
§ 1. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia wykroczenia, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
§ 2. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty orzeczeniem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, ukaranie uważa się za niebyłe.
Zakres terytorialny obowiązywania Prawa Karnego oraz miejsce i czas popełnienia przestępstwa
Zakres terytorialny działania Prawa Karnego zawarty jest w Art. 5 K.K.
Art. 5.
Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba, że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.
Z kolei odpowiedź na pytanie o czas i miejsce popełnienia przestępstwa zawarte jest w Art. 6 K.K.
Art. 6.
§ 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
§ 2. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić.
Terytorium Rzeczpospolitej Polskiej
Terytorium Polski reguluje Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej oraz Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. Wg tych ustaw terytorium Polski jest:
Obszar wytyczony granicami państwa
Głąb ziemi pod tym obszarem, bez ograniczeń
Słup powietrza nad tym obszarem (ok.40 km)
Morskie wody terytorialne, obejmujące obszar 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej (linia brzegowa lub wewnętrzna granica wód wewnętrznych)
Głąb ziemi i słup powietrza nad tymi wodami.
Statek morski
O polskiej przynależności statku morskiego decyduje rejestracja w porcie macierzystym. Jeśli statek jest zarejestrowany w Gdyni, a przestępstwo zostało popełnione na statku to właściwym sądem jest sąd w Gdyni.
Popełnienie przestępstwa za granicą
Sprawę tę regulują Art. 109-114 K.K.
Art. 109.
Ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą.
Art. 110.
§ 1. Ustawę karną polską stosuje się do cudzoziemca, który popełnił za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o charakterze terrorystycznym.
§ 2. Ustawę karną polską stosuje się w razie popełnienia przez cudzoziemca za granicą czynu zabronionego innego niż wymieniony, w § 1, jeżeli czyn zabroniony jest w ustawie karnej polskiej zagrożony karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a sprawca przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie postanowiono go wydać.
Art. 111.
§ 1. Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie takiego czynu za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia.
§ 2. Jeżeli zachodzą różnice między ustawą polską, a ustawą obowiązującą w miejscu popełnienia czynu, stosując ustawę polską, sąd może uwzględnić te różnice na korzyść sprawcy.
§ 3. Warunek przewidziany w § 1 nie ma zastosowania do polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji, ani do osoby, która popełniła przestępstwo w miejscu nie podlegającym żadnej władzy państwowej.
Art. 112.
Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia:
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej,
1a) przestępstwa pomówienia Narodu Polskiego,
przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym,
przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym,
przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,
przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 113.
Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestępstwa, ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca, którego nie postanowiono wydać, w razie popełnienia przez niego za granicą przestępstwa, do którego ścigania Rzeczpospolita Polska jest zobowiązana na mocy umów międzynarodowych.
Art. 114.
§ 1. Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim.
§ 2. Sąd zalicza na poczet orzeczonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz wykonywaną tam karę, uwzględniając różnice zachodzące między tymi karami.
§ 3. Przepisu § 1 nie stosuje się:
1) jeżeli wyrok skazujący zapadły za granicą został przejęty do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również wtedy, gdy orzeczenie zapadłe za granicą dotyczy przestępstwa, w związku z którym nastąpiło przekazanie ścigania lub wydanie sprawcy z terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej,
2) do orzeczeń międzynarodowych trybunałów karnych działających na podstawie wiążącego Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego,
3) do orzeczeń sądów państw obcych, jeżeli wynika to z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej.
§ 4. Jeżeli nastąpiło przejęcie obywatela polskiego, skazanego prawomocnie przez sąd obcego państwa, do wykonania wyroku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, sąd określa według polskiego prawa kwalifikację prawną czynu oraz podlegającą wykonaniu karę lub inny środek przewidziany w tej ustawie; podstawę określenia kary lub środka podlegającego wykonaniu stanowi wyrok wydany przez sąd państwa obcego, kara grożąca za taki czyn w polskim prawie, okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz wykonana tam kara lub inny środek, z uwzględnieniem różnic na korzyść skazanego.
Przepisy te mają coraz większe znaczenie, z tego względu, że znikają granice między państwami i obywatele naszego i innych krajów przemieszczają się swobodnie między państwami.
Pojęcie przestępstwa
Wg norm Prawa Karnego - jest to określony rodzaj zachowania się człowieka, zabroniony pod groźbą kary np. kradzież, gwałt, zabójstwo.
Nauka o przestępstwie
Początek nauki o przestępstwie to XVII wiek. Zaczęto wtedy zwracać uwagę na czyn zewnętrzny, jego późniejsze skutki a także na psychikę człowieka dokonującego tego czynu.
Wyróżnić można formalną, materialną i mieszana definicję przestępstwa.
Formalna definicja przestępstwa - Opiera się ona na zasadzie „nie ma przestępstwa bez ustawy”.
Po raz pierwszy została ona sformułowana w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela w 1789 roku. Zasada pojawiała się później w kolejnych aktach prawnych. W ujęciu formalnym przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę mający znamienia czynu zabronionego przez ustawę. Definicja ta abstrahuje od społecznych powodów uznania czynu za przestępstwo.
Materialnej (społeczna) definicja przestępstwa. W XIX wieku zaczęto myśleć o przestępstwie w kategoriach moralnych. Jednakże już w XVIII wieku w myśl filozofów oświeceniowych dałoby się znaleźć próbę sformułowania materialnej (społecznej) definicji przestępstwa, np. Monteskiusz uważał, że ustawa powinna zakazywać czynów społecznie szkodliwych. Cesare Beccaria, najwybitniejszy przedstawiciel nauk prawa karnego w XVIII wieku za miarę ciężkości przestępstwa uważał szkodliwość dla dobra ogólnego.
W dzisiejszych czasach dominuje definicja formalna, bowiem nie można dopuścić, aby sądy karały za czyny nie zabronione w ustawie. Jednakże w konkretnych przypadkach należy brać pod uwagę społeczną szkodliwość czynu. Także samo ujecie formalne w dzisiejszych czasach jest niewystarczające.
Tak więc idziemy w kierunku mieszanej definicji przestępstwa. Niektórzy uważają, że nie należy mówić o materialnej definicji przestępstwa. Drudzy są za definicją materialnio-formalną przestępstwa i uważają, że nie należy karać człowieka, jeśli jego czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa, ale nie jest on szkodliwy dla społeczeństwa.
Kodeks Karny z 1932 roku definiował przestępstwo jako czyn zabroniony przez ustawie w momencie jego popełnienia. Opierał się on, więc na formalnej definicji przestępstwa. Z kolei Kodeks Karny z 1969 roku przyjął materialno-formalną definicję przestępstwa, bo definiował przestępstwo jako czyn zabroniony przez ustawę i społecznie niebezpieczny w stopniu większym niż znikomy. Obecny Kodeks Karny (z 1997 roku) przestępstwo definiuje podobnie, ale nie identycznie w Art.1 §1 i 2:
Art. 1.
§ 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
§ 2. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Jest to nadal definicja materialno-formalna, jednak mówi się tutaj nie o społecznym niebezpieczeństwie, ale o społecznej szkodliwości. Czyli aby czyn był uznany za przestępstwo, to musi być on opisany w ustawie i musi być społecznie szkodliwy. Jeśli czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa i jest on najwyżej w znikomym stopniu społecznie szkodliwy to nie kara się za niego. Reguluje to dodatkowo Art. 17 § 1 pkt. 3 Kodeksu Postępowania Karnego:
Art. 17.k.p.k.
§ 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
Kodeks karny nie podaje definicji przestępstw wprost tzn, nie mówi, że przestępstwo to jest „to, to i to”. Jednakże elementy definicji przestępstwa można zrekonstruować z przepisów kodeksowych. i na ich podstawie stworzyć pełną definicję przestępstwa. Z Art. 1 §1 K.K. wynika, że przestępstwo to:
Art. 1.
§ 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Przy czym uzupełniając ten przepis Art. 115 §1 wyjaśnia, że:
Art. 115.
§ 1. Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.
Chodzi tutaj o czyn, który jest pośrednio określony w Art. 6 §1:
Art. 6.
§ 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
Zgodnie z Art. 1 §3 przestępstwo jest czynem zawinionym:
Art. 1.
§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Z kolei Art. 7 §1,2,3 wyraźnie określa, że przestępstwo obejmuje 2 rodzaje czynów:
Art. 7.
§ 1. Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.
§ 2. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.
§ 3. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
Należy też dodać, że przestępstwo musi być czynem społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomy.
Art. 1.
§ 2. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Podsumowując, możemy powiedzieć, że z Kodeksu Karnego wynika, że w naszym prawie definiuje się przestępstwo poprzez wskazanie elementów materialnych. Połączenie tych elementów pozwala nam zrekonstruować pełną definicję przestępstwa.
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą w czasie jego popełnienia ustawę, która określa jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
A więc podstawowymi elementami tak sformułowanej definicji są:
Czyn człowieka poprzez wykonanie lub zaniechanie czynu, do którego człowiek był zobowiązany
Czyn wyczerpujący znamiona czynu zabronionego określonego w ustawie
Czyn bezprawny
Czyn społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy
Czyn zawiniony
Elementy te składają się na strukturę przestępstwa.
Art. 115 §2 określa sposób oceniania społecznej szkodliwości czynu przez sąd:
Art. 115.
§ 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Pojęcie czynu
Wiemy już, że czyn wg. Prawa Karnego to działanie lub zaniechanie działania, do którego człowiek był zobowiązany. Jednakże nie jest to definicja wyczerpująca. Możemy być pewni, że czyn to działanie człowieka.
Główne koncepcje czynu w literaturze
Naturalistyczne
Celościowe
Socjologiczne
Każda z tych koncepcji ma swoje wady i zalety.
Andrzej Marek proponuje, aby reasumując rozważania na temat czynu prowadzone przez te koncepcje uznać, że istota czynu polega na takim zachowaniu człowieka (działaniu lub zaniechaniu), które jest zależne od jego woli i ma znaczenie społeczne. Jeśli na czyn składa się kompleks ruchów mimowolnych to mówimy o technicznym działaniu człowieka. Tak więc w tej definicji jest zawarty zarówno psychiczny (zależne od woli człowieka) jak i socjologiczny (wpływające na społeczeństwo) aspekt czynu.
Wg tej definicji przestępstwo to czyn, który ma negatywną wartość społeczną. Trudno więc uznać np. rzucanie czarów za przestępstwo, skoro nie oddziałuje ono negatywnie na społeczeństwo.
Wg definicji czynu, czynem nie jest zachowanie człowieka niezależne od jego woli.
Na czyn człowieka można wpływać. Wyróżnia się, zatem
przymus bezpośredni
przymus pośredni
Przymus bezpośredni - polega na psychicznym i fizycznym oddziaływaniu na wolę człowieka, na które człowiek nie może się oprzeć, np. jeśli ktoś napadnie na dróżnika i go zwiąże lub poda mu narkotyki,
w wyniku czego dróżnik nie zamknie przejazdu kolejowego i wywoła katastrofę kolejową, to wtedy zachowanie dróżnika nie będzie uważane za czyn, bo dróżnik nie działał zgodnie z własną wolą, gdyż był związany lub odurzony.
Przymus pośredni - polega na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, które jednakże nie wyklucza zachowania się człowieka zgodnie z jego wolą (np. torturowanie, stosowanie groźby), np. jeśli ktoś napadnie na bank i weźmie sobie za zakładnika kasjera, który pod groźbą zastrzelenia współpracuje z napastnikiem i wyjmuje pieniądze z sejfu i wkłada je do torby to zachowanie kasjera traktowane jest jako czyn, bo przecież kasjer mógł odmówić współpracy. Jednakże nie mówi się wtedy, że „kasjer popełnił przestępstwo” tylko, że „kasjer dopuścił się czynu”.
Fakt, że kasjer popełnił czyn pod przymusem pośrednim nie oznacza, że poniesie on odpowiedzialność karną. Wykluczenie odpowiedzialności karnej nie będzie spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności.
Jeśli nawet działanie kasjera pod przymusem pośrednim przekroczyło granice wyższej konieczności to kasjer poniesie mniejszą odpowiedzialność karną w stosunku do napastnika lub nie będzie jej ponosił wcale.
Innym przykładem działania wbrew woli jest potknięcie się i stłuczenie szyby.
Bezprawność czynu
Można powiedzieć, że czyn jest bezprawny, jeśli wyczerpuje znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary określonej w ustawie. Jeśli ustawodawca dopisze do ustawy jakiś czyn zabroniony, to wtedy czyn tej staje się czynem bezprawnym. Ogólnie można powiedzieć, że bezprawność czynu oznacza jego sprzeczność z normami prawnymi. W zależności od tego, z jakimi normami czyn wchodzi w kolizję, wyróżnia się bezprawność cywilną, karną i administracyjną. Jednakże sprzeczność czynu z normami jednej gałęzi prawa nie oznacza automatycznie sprzeczności z normami innej gałęzi prawa.
Także sprzeczność czynu z normami Prawa Administracyjnego czy Prawa Cywilnego nie oznacza wcale bezprawności karnej. Bezprawność karna dotyczy najbardziej sprzeczności czynu z normami Prawa Karnego (np. zabójstwo itp.). Można powiedzieć, że wyczerpanie przez czyn znamion przestępstwa, skutkuje jego bezprawnością karną, chyba że zachodzą okoliczności wyłączające bezprawność. Bezprawność czynu wyraża jego dokonanie pod groźbą kary.
Czyn zawiniony
Należy zauważyć, że nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem. Sygnalizuje to Art. 6 §1 oraz
Art. 1 §3 K.K.
Art. 6.
§ 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
Art. 1.
§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
K.K. przyjmuje zasadę tradycyjną, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie a występek można popełnić także nieumyślnie. Na umyślności i nieumyślności zbudowana jest wina.
Ustawowe znamiona przestępstwa
Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć 4 stron:
Podmiotu
Strony podmiotowej
Przedmiotu
Strony przedmiotowej
Ustawowe znamiona podmiotu decydują, kto ponosi odpowiedzialność za jakiś czyn. Może to być podmiot ogólny, albo bardziej konkretny (np. każdy człowiek, obywatel polski, żołnierz, policjant)
Ustawowe znamiona strony podmiotowej - decydują o umyślności, bądź nieumyślności działania podmiotu (Art. 9)
Ustawowe znamiona przedmiotu - jest to np. życie drugiego człowieka, mienie, wolność itp.
Ustawowe znamiona strony przedmiotowej - określają zachowanie się, skutek, okoliczności miejsca i czasu oraz sytuację działania
Ustawowe znamiona czynu na przykładzie Art. 148 §1 K.K.:
Art. 148.
§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Ustawowe znamiona podmiotu - każdy człowiek
Ustawowe znamiona strony podmiotowej - umyślne działanie
Ustawowe znamiona przedmiotu - życie drugiego człowieka
Ustawowe znamiona strony przedmiotowej - spowodowanie śmierci drugiego człowieka poprzez jego zabicie
Żeby określić ustawowe znamiona przestępstwa, ustawodawca musi posługiwać się słowami.
Ze względu na dobór słów rozróżnia się:
znamiona opisowe
znamiona wartościujące
Znamiona opisowe - są to znamiona konkretnie określające dany czyn (np. Art. 148 §1 lub Art. 278 §1)
Art. 278.
§ 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Znamiona wartościujące - są to znamiona podlegające ocenie. Np. Art. 216 §1 K.K.
Art. 216.
§ 1. Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
Pojęcie „zniewaga” nie jest jednoznaczne dla wszystkich, bo dla jednych zniewaga oznacza jedno, a dla innych oznacza drugie.
Dodatkowo można wyróżnić znamiona normatywne - są to znamiona opisywane językiem prawnym.
Tak więc ustawodawca powinien częściej stosować znamiona opisowe ze względu na ich bardziej bezpośredni, konkretny charakter. Z kolei ze znamion wartościujących ustawodawca powinien korzystać rzadziej, chyba że kryteria wartościowania są jasne i oczywiste np. Art. 135 §2
Art. 135.
§ 2. Kto publicznie znieważa Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Każdy mniej więcej wie na czym polega zniewaga Prezydenta.