W niniejszej pracy zawarta jest charakterystyka dwóch rodzajów umów cywilno-prawnych, a więc umowy zlecenia i umowy o dzieło. Umowa jest zgodnym oświadczeniem woli co najmniej dwóch stron. Każde zaś oświadczenie woli może być złożone w dowolnej formie: pisemne, ustnej lub innej. Zasada ta przewiduje jednak wyjątki. Określają one, że do ważności danej czynności prawnej ( umowy ) jest niezbędne zachowanie formy szczególnej: notarialnej, pisemnej, pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu itd.W artykule 29§ 1 k.p. określono obowiązek pisemnej formy umowy o pracę. Zasada ta jest generalna i dotyczy wszystkich umów o pracę, bez względu na jej rodzaj czy czas trwania umowy. Jeśli pracodawca jednak nie dotrzyma pisemnej formy umowy, wówczas na podstawie § 2 tego artykułu, "pracodawca powinien najpóźniej w rozpoczęcia pracy przez pracownika, potwierdzić pracownikowi na piśmie ustalenia co do rodzaju umowy i jej warunków” Nie może uchylać się od sformalizowania umowy ( maksymalnie w ciągu 7 dni od daty powiadomienia ustnego o nawiązaniu stosunku pracy ), a w przypadku uchylania - czynność prawna będzie ważna, a pracodawca może narazić się na karę grzywny za wykroczenie przeciwko prawom pracownika.
Nie ma obowiązku dokonywania czynności przy zachowaniu formy szczególnej według kodeksu cywilnego. Wystarczy, że zostaną zawarte w formie pisemnej. Jest to szczególnie istotne znaczenie dla celów dowodowych przy czynnościach, których wartość jest znaczna.
Jeśli umowa zawarta została na piśmie, jej zmiana, uzupełnienie albo rozwiązanie również powinno być w formie pisemnej.
Umowa zlecenia i umowa o dzieło to podstawowe kontrakty usługowe. Różnica między tymi dwoma rodzajami umów jest dla podmiotów zatrudniających bardzo istotna, bowiem wiąże się z różnymi konsekwencjami prawnymi.
Prawidłowa kwalifikacja zawieranej umowy nie zawsze jednak jest sprawą prostą -szczególnie w odniesieniu do różnych form działań i prac w sferze kultury. I tak np. podczas gdy umowy o dzieło rodzą określone obowiązki z punktu widzenia ubezpieczeń społecznych odnośnie naliczania i odprowadzania składek ubezpieczeniowych tylko wówczas, gdy są zawierane z własnymi pracownikami, to umowy zlecenia pociągają za sobą skutki ubezpieczeniowe bez względu na to, z kim są zawierane - z własnym pracownikiem czy z osobą z zewnątrz (za wyjątkiem uczniów, studentów do 26 roku życia). Zatem jeśli dana umowa zostanie błędnie uznana nie za umowę o dzieło, ale za umowę zlecenia, to naliczenie w stosunku do niej składek na ZUS będzie niedozwolone, podobnie jak brak naliczenia składek w przypadku umowy zlecenia, która niewłaściwie została zakwalifikowana jako umowa o dzieło. Decydująca jest treść, a nie nazwa umowy. Aby prawidłowo ustalić, z jaką umową mamy w danym przypadku do czynienia, tzn. czy jest to umowa zlecenia, czy umowa o dzieło, należy kierować się jej treścią, zadaniem, jakie osoba zatrudniana ma do wykonania, czyli istotą obowiązków umownych, jakie osoba ta na siebie przyjmuje.
Dlatego przed nazwaniem umowy należy się zastanowić, na czym ma polegać jej istota, aby w następstwie użycia błędnej nazwy nie doprowadzić do niewłaściwego zastosowania przepisów ubezpieczeniowych.
Umowa zlecenie została uregulowana w art. 734 - 751 Kodeksu Cywilnego i polega na tym, że przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonych czynności dla dającego zlecenie, za których ostateczny efekt nie jest odpowiedzialny (odmiennie od umowy o dzieło, która jest tzw. umową rezultatu).
Umowa zlecenie może być zależnie od woli stron, umową odpłatną lub nieodpłatną.
Jednakże jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie ma je wykonać nieodpłatnie, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Wysokość wynagrodzenia zależy od umowy stron. Jeżeli w umowie nie określono wysokości wynagrodzenia, to należy się wynagrodzenie "odpowiadające wykonanej pracy".
Przyjmujący zlecenie musi w zasadzie wykonać czynność do której się zobowiązał osobiście, powinien przy tym działać z należytą starannością. Dopuszcza się możliwość wykonania zlecenia przez osobę trzecią - zastępcę i jest to, można powiedzieć, niemalże podstawowa różnica pomiędzy umową o pracę a umową zlecenia. Powierzenie zlecenia osobie trzeciej jest możliwe wtedy gdy to wynika z umowy, następuje po zawiadomieniu o tym fakcie dającego zlecenie, a przyjmujący zlecenie odpowiada za niewłaściwe działanie zastępcy, ale tylko na zasadzie winy w wyborze.
Umowa zlecenia może być w każdej chwili wypowiedziana przez każdą ze stron. Jeżeli czyni to dający zlecenie powinien zwrócić poniesione przez drugą stronę wydatki, a w razie odpłatnego zlecenia uiścić odpowiednią część wynagrodzenia. Jeżeli umowę wypowiada przyjmujący zlecenie odpłatne, bez ważnego powodu, odpowiada wobec drugiej strony za powstałą z tego tytułu szkodę.
Umowa zlecenia powinna określać:
rodzaj zawartej umowy, która powinna wynikać z nazwy i treści,
datę rozpoczęcia jak i zakończenia wykonywania umowy,
oświadczenie zleceniobiorcy, o tym, czy ma inne tytuły do objęcia ubezpieczeniami społecznymi,
oświadczenie zleceniobiorcy czy z racji wykonywania umowy chce przystąpić do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego,
miejsce wykonywania umowy,
zasady ustalania wynagrodzenia.
Umowa o dzieło została uregulowana w art. 627 - 646 Kodeksu Cywilnego. Poprzez zawarcie tej umowy wykonawca zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, tj. do uzyskania pewnego wyniku swych działań, a zamawiający do wypłaty wynagrodzenia. Świadczenia te są ze sobą powiązane w ten sposób, że umowa przybiera postać umowy wzajemnej. Wysokość wynagrodzenia powinna być określona w umowie, choć nie koniecznie kwotowo, bowiem w umowie można wskazać także podstawy do ustalenia podstawy wysokości wynagrodzenia. W braku powyższych zapisów zwykle należeć nam się będzie jako wykonawcy wynagrodzenie za tego rodzaju dzieło, a gdy tej wysokości ustalić nie można wynagrodzenie odpowiadające nakładowi pracy oraz innym poniesionym nakładom.
Umowa o dzieło jest umową rezultatu, a zatem wykonawca dzieła odpowiada za rezultat swej pracy. Pamiętajmy, że ważne jest aby wykonawca wykonał dzieło zgodnie ze sposobem i terminem określonym w umowie. W przeciwnym wypadku zamawiający ma prawo wezwać wykonawcę do zmiany sposobu wykonania dzieła i wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić, bądź powierzyć wykonanie poprawek, albo dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt przyjmującego zamówienie - wykonawcy.
Podsumowując w odróżnieniu od umowy zlecenia, umowa o dzieło wymaga, by starania przyjmującego zamówienia doprowadziły do konkretnego, w przyszłości, indywidualnie oznaczonego rezultatu. Umowa zlecenia nie akcentuje tego rezultatu, jako koniecznego do osiągnięcia, nie wynik zatem (jak w umowie o dzieło), lecz starania w celu osiągnięcia tego wyniku, są elementem wyróżniającym dla umowy zlecenia, tj. przedmiotem istotnym.
Umowa o dzieło nie zobowiązuje zleceniodawcy do udzielania urlopów czy świadczeń takich jak odprawy, zasiłki itp. Dzięki temu ten rodzaj umowy jest wyjątkowo opłacalny, zwłaszcza że zleceniodawca nie musi odprowadzać składek na ubezpieczenia społeczne ani zdrowotne.
Umowa zlecenie i umowa o dzieło zamiast pracy i bez własnej działalności gospodarczej
Osoby, które nie są zatrudnione na etacie ani nie prowadzą działalności gospodarczej, uzyskują w ramach umów cywilnych dochody, które są klasyfikowane jako uzyskiwane ze źródła - działalność wykonywana osobiście. Rozliczane są przez zleceniodawcę, który w tym wypadku jest płatnikiem podatków i składek ZUS.
W przypadku umowy o dzieło do zapłacenia pozostanie jedynie podatek, bowiem składki na ubezpieczenia nie są wymagane.
Osoba zatrudniona na podstawie umowy zlecenia podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia umowy. Ubezpieczenie chorobowe będzie w tym wypadku dobrowolne.
Gdy zleceniobiorca wykonuje równocześnie dwie lub więcej umowy zlecenia, obowiązkowo podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z tytułu pierwszej wykonywanej umowy. Z pozostałych dobrowolnie. Zleceniobiorcy zawsze przysługuje prawo wyboru umowy, od której będzie miał obowiązek opłacać składki.
Osoba wykonująca umowę zlecenia podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu z każdej umowy.
Obowiązek ubezpieczenia wypadkowego istnieje wtedy gdy, wykonuje się pracę w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zleceniodawcy. Jeżeli natomiast praca wykonywana jest poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy - wówczas zleceniobiorcy w ogóle nie podlegają ubezpieczeniu wypadkowemu (art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Opodatkowanie
Przy opodatkowaniu umów zlecenia lub o dzieło pojawia się możliwość obniżenia podstawy opodatkowania o tzw. zryczałtowane koszty uzyskania przychodu. Fiskus pozwala tu zastosować 2 stawki: 20 i 50 procentową.
Generalnie koszy uzyskania przychodów wynoszą 20% uzyskanego przychodu, pomniejszonego o potrącone przez płatnika składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe oraz chorobowe, których podstawę wymiaru stanowi ten przychód (w celu ustalenia kosztów najpierw pomniejsza się przychód o składki, a następnie oblicza się od tej podstawy 20%). Jeśli z tytułu umowy zlecenia osoba nie podlega ubezpieczeniom społecznym, koszty te wynoszą 20% przychodu.
W przypadku korzystania przez zleceniobiorcę z praw autorskich i praw pokrewnych (w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych) tzn. gdy konkretne zlecenie ma charakter działalności twórczej, koszty uzyskania przychodów mogą być podwyższone
do 50%.
Zaliczkę na podatek dochodowy pobiera się w wysokości 19% należności pomniejszonej o koszty uzyskania przychodów oraz (gdy zleceniobiorca z tytułu umowy zlecenia czy umowy o dzieło podlega ubezpieczeniom społecznym) pomniejszonej o składki potrącone przez płatnika w danym miesiącu na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe.
Umowa zlecenia i umowa o dzieło wykonywana dla własnego pracodawcy.
Jeżeli pracownik wykonuje dodatkowo umowę zlecenia lub umowę o dzieło zawartą z własnym pracodawcą, to podlega z tytułu wykonywania tej umowy ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu na takich samych zasadach jak w przypadku umowy o pracę. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, a w konsekwencji na ubezpieczenie zdrowotne takiej osoby stanowi łączny przychód uzyskiwany z tytułu umowy o pracę oraz z tytułu umowy zlecenia.
Również osoby, które w ramach umowy zlecenia zawartej z innym podmiotem niż pracodawca wykonują pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostają w stosunku pracy podlegają z tytułu umowy zlecenia obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu oraz ubezpieczeniu zdrowotnemu. Zleceniodawca dokonuje wówczas zgłoszenia zleceniobiorcy do tych ubezpieczeń na druku ZUS ZUA z kodem tytułu ubezpieczeń właściwym dla pracownika. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne stanowi przychód uzyskiwany przez zleceniobiorcę z tytułu wykonywania umowy zlecenia.
Przerwa w wykonywaniu pracy spowodowana urlopem bezpłatnym, wychowawczym czy okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, powodują, że od wykonywanych w tym czasie umów o dzieło na rzecz własnego pracodawcy znów nie ma obowiązku płacenia składek
ZUS.
Pracownik jest stroną bierną w relacjach z urzędem skarbowym i ZUS. Jego rola sprowadza się do złożenia zeznania rocznego, w którym odrębnie wskazuje dochody z pracy i oddzielnie z umów zlecenia lub o dzieło od swojego pracodawcy. Obowiązki dotyczące rozliczeń z ZUS w całości obciążają pracodawcę zleceniodawcę.
Umowa zlecenia wykonywana dla innego podmiotu niż własny pracodawca.
Bardzo często osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, aby dorobić do pensji, zawierają umowy zlecenia. Od umów takich nie trzeba płacić składek na ubezpieczenie społeczne, gdy zostaną spełnione określone warunki. Po pierwsze umowa zlecenia nie może być zawarta z własnym pracodawcą ani na jego rzecz, a po drugie ważna jest wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z umowy o pracę (tj. z pewnymi wyjątkami wysokość wynagrodzenia z umowy o pracę) w przeliczeniu na okres miesiąca.
Uczniowie i studenci
W przypadku umowy - zlecenia i umowy o dzieło osoby do 26 roku życia, będącej uczniem lub studentem nie są odprowadzane do ZUS żadne składki.
ZUS wyjaśnił, że powyższa zasada ma zastosowanie do:
uczniów szkół bez względu na rodzaj szkoły (zawodowa, technikum, liceum) oraz bez względu na to, czy nauka jest prowadzona w systemie dziennym, wieczorowym czy zaocznym,
studentów bez względu na rodzaj szkoły (państwowa, prywatna) i typ studiów (dzienne, zaoczne, wieczorowe).
Z uwagi na to, że opłacanie składek od umów zlecenia z uczniami i studentami budziło wiele wątpliwości, ZUS wyjaśnił, kto ma status ucznia i studenta. I tak dla celów ubezpieczeń uznaje się, że uczniem do 31 sierpnia każdego roku jest osoba, która:
kontynuuje naukę w tej samej szkole,
skończyła szkołę i rozpoczyna naukę w szkole, w której rok szkolny rozpoczyna się 1 września,
ukończyła szkołę i nie kontynuuje nauki (np. ukończyła szkołę przed 31 sierpnia, ale zachowuje status „ucznia" do 31 sierpnia).
Za ucznia szkoły do 30 września uważa się również osobę, która przedstawi zaświadczenie o przyjęciu na studia wyższe.
Studentem jest natomiast osoba, która kształci się na studiach pierwszego, drugiego stopnia albo na jednolitych studiach magisterskich. Nie są studentami uczestnicy studiów doktoranckich oraz podyplomowych. Osoba jest studentem do daty ukończenia studiów bądź do daty skreślenia z listy studentów.
Podkreślić trzeba, że zwolniony z obowiązku ubezpieczeń w przypadku zawarcia umowy zlecenia może być każdy student do ukończenia 26 lat, bez względu na obywatelstwo i kraj odbywania studiów.
Osoby wykonujące pracę na podstawie umów zlecenia zawartych z własnymi pracodawcami albo na ich rzecz podlegają obowiązkowo wszystkim ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu i nie ma przy tym znaczenia fakt bycia studentem, uczniem, emerytem czy rencistą
UMOWA ZLECENIA
Treść oraz strony umowy zlecenia
Stroną umowy zlecenia jest zleceniodawca oraz zleceniobiorca. Dotyczy to zarówno osób fizycznych, jak i prawnych.
Artykuł 734 § 1 kc określa, iż "przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenia zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie". Umowa zawierana jest więc nie na wykonanie jakiejś pracy, ale tylko na wykonanie konkretnej czynności prawnej wskazanej w umowie. Przedmiotem tej umowy mogą być czynności prawne i czynności faktyczne. Istotnym wyróżnikiem umowy zlecenia jest to, że jej regulacje prawne mają praktyczne zastosowanie do różnego rodzaju umów nienazwanych, które dotyczą świadczenie usług w ogóle.
Granice pomiędzy umową o pracę a umową zlecenia mogą się czasem zacierać. Obie umowy wskazują na staranne wykonanie powierzonej pracy. Starania podjęte w celu osiągnięcia wyniku pracy, nie sam wynik, pozwalają odróżnić tę umowę od innych umów cywilnoprawnych . W umowie zlecenia nie chodzi o osiągnięcie rezultatu wynikającego z podjęcia danej czynności, ale chodzi o starania podjęte w celu osiągnięcia go. Jest to element wyróżniający ten rodzaj umowy.
Na podstawie umowy zlecenia powierza się zleceniobiorcy wykonanie określonych zadań lub czynności, które nie posiadają cech stosunku pracy wskazanych w kodeksie pracy ( nie są pracą na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, za którą przysługuje pracownikowi wynagrodzenie ).
Zleceniobiorca może również powierzyć wykonanie uzgodnionego zadania osobie trzeciej ( ale zleceniodawca może wyłączyć taką możliwość przez umieszczenie stosownego zapisu w umowie ). Jest to umowa starannego działania, nie rezultatu - chodzi o cykliczność wykonywanej czynności, a nie o powstanie konkretnego dzieła będącego wynikiem pracy, przedmiotu np. pani zatrudniona do sprzątania ma codziennie w godz. 18.00 - 19.00 sprzątać biuro.
Powierzając jednakże wykonanie dzieła osobie trzeciej, trzeba pamiętać, że odpowiedzialność za jego wykonanie spoczywa w równym stopniu na osobie, która podpisała umowę jako zleceniobiorca oraz osobie trzeciej wykonującej zlecenie.
Umowę zlecenia można wykonywać także nieodpłatnie, ale możliwość jest raczej niestosowna w praktyce.
Umowę zlecenia może być zawarta w formie ustnej, pisemnej lub w sposób dorozumiany. Do zawarcia tej umowy nie wymaga się specjalnej formy.
Obowiązki stron umowy zlecenia
W przypadku odpłatności zlecenia , zleceniodawca zobowiązany jest do zapłaty zleceniobiorcy należnego wynagrodzenia. Zapłata z reguły następuje po wykonaniu zlecenia, chyba że trony umówiły się inaczej, co zawarte jest w treści umowy lub w przepisach szczególnych.
Jeżeli wykonanie zlecenia związane jest z dodatkowymi wydatkami, zleceniodawca powinien dać zaliczkę zleceniobiorcy oraz zwrócić wydatki, które ten poniósł.
Podstawowym obowiązkiem zleceniobiorcy jest natomiast wykonanie zlecenia, będącego przedmiotem umowy. Musi on także składać relacje zleceniodawcy z przebiegu realizacji umowy, a po wykonaniu zlecenia albo wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć sprawozdanie.
Ustanie zlecenia
W Kodeksie Pracy określone są różne sposoby ustania umowy o pracę, poprzez wygaśnięcie bądź rozwiązanie. Rozwiązanie następuje z woli jednej lub obu stron stosunku pracy, w postaci wypowiedzenie umowy ( przez pracodawcę lub pracownika ), albo jej rozwiązania za porozumieniem stron.
Podobne sposoby rozwiązania występują przy umowie zlecenia. Może się ona zakończyć również poprzez wygaśnięcie lub rozwiązanie.
Umowa wygasa, gdy:
- zlecenie zostanie wykonane,
- śmierci zleceniodawcy,
-zleceniobiorca utraci pełną zdolność do czynności prawnych.
Gdy jednak umowa zawiera odrębne uregulowania, w dwóch ostatnich wymienionych wyżej przypadkach, umowa nie wygaśnie.
W przypadku natomiast śmierci bądź utraty zdolności do czynności prawnych przez zleceniodawcę, umowa nie wygasa, chyba że postanowienia umowy wskazują inaczej ( art. 747 kc). Jeżeli m miejsce taka sytuacja, zleceniobiorca powinien dalej wykonywać powierzone mu zlecenie, gdyby się okazało, że przerwanie wykonywania powierzonych mu czynności mogłaby spowodować szkodę u zleceniodawcy. Powinno tak być do momentu, kiedy spadkobierca ( w przypadku śmierci ) lub przedstawiciel ustawowy ( w przypadku utraty przez zleceniodawcę zdolność do czynności prawnych ) zleceniodawcy, nie postanowi inaczej.
Umowa zlecenia może także ustać przez wypowiedzenie jej warunków. Uprawnienia do wypowiedzenia umowy zlecenia z ważnych powodów nie można zrzec się z góry. Takie oświadczenie woli o wypowiedzeniu umowy złożone może być przez każdą ze stron ze skutkiem natychmiastowym. W wypadku wypowiedzenia umowy przez zleceniodawcę z ważnego powodu, powinien on zwrócić zleceniobiorcy poniesione przez niego wydatki oraz wypłacić mu należną część wynagrodzenia, gdy zlecenie jest odpłatne. W przypadku złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu bez podania ważnych powodów, powinien on naprawić zleceniobiorcy wyrządzone tym czynem szkody.
Naprawić szkodę ma także zleceniobiorca, gdy wypowiada on odpłatne zlecenie bez wskazani ważnych przyczyn ( art. 746 kc ).Jeśli zlecenie wygaśnie, przyjmuje się, że trwa ono nadal na korzyść zleceniobiorcy do momentu, aż on dowie się o wygaśnięciu zlecenia.
Według art. 751 k.c. istnieją dwa rodzaje roszczenia z umów zlecenia, przedawniające się upływie dwóch lat:
- roszczenie o wynagrodzenie i zwrot poniesionych wydatków; przysługuje osobom trudniącym się w sposób stały lub w zakresie działalności ich przedsiębiorstwa czynnościami danego rodzaju, a także roszczenie z tytułu zaliczek im udzielonych,
- roszczenie z tytułu wychowania, utrzymania, pielęgnowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom zawodowo trudniącym się takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady przeznaczone na taki cel.
Szczególny rodzaj umowy zlecenia to umowa agencyjna. Regulowana jest przez art. 758 i następne kc oraz art. 568 i następne ksh.
W wypadku zawarcia takiej umowy, agent ( tj. przyjmujący zlecenie ) zobowiązuje się za wynagrodzeniem ( prowizją ) do stałego pośrednictwa przy zawieraniu umów danego rodzaju na rzecz dającego zlecenie lub do zawierania takich umów w imieniu dającego zlecenie. Aktualnie umowa agencyjna zawierana jest tylko na podstawie przepisów prawa cywilnego. Ważne są, z praktycznego punktu widzenia, orzeczenia Sądu Najwyższego. w tym przedmiocie: "Stosownie do przepisów art. 568 k.h. ( obecnie kodeks spółek handlowych ) cechą charakterystyczną umowy agencyjnej (...) oprócz braku podporządkowania jest podjęcie się stałego pośrednictwa w zawieraniu umów na rzecz dającego polecenie lub zawieranie umów w jego imieniu przez kupca tzn. przez tego, kto we własnym imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe, a nie przez pracownika, czyli tego, który będąc zatrudnionym w cudzym zakładzie pracy jest ściśle podległy kierownictwu tego zakładu."
UMOWA O DZIEŁO
Treść, strony, forma umowy o dzieło
Umowa o dzieło jest rodzajem umowy konsensularnej, odpłatnej i wzajemnej. Ma charakter zobowiązujący. W kodeksie cywilnym bark szczególnych postanowień, które odnosiłyby się ściśle do umowy o dzieło.
Stronami umowy o dzieło są przyjmujący zamówienie oraz zamawiający. Przyjmujący zamówienie to osoba, która podejmuje się wykonania konkretnego dzieła, natomiast zamawiający to osoba, dla której to konkretne dzieło ma być wykonane. Podobnie jak w innych umowach cywilnoprawnych, między stronami umowy o dzieło nie występuje stosunek podporządkowania. Jej zasadą jest równość stron tego stosunku prawnego.
Art. 627 kc określa treść umowy o dzieło: "Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia". Umowa ta charakteryzuje się więc odpłatnością. Natomiast w przeciwieństwie do umowy zlecenia jest ona umową rezultatu, nie zaś umową starannego działania. Przedmiotem umowy o dzieło może być wytworzenie nowych przedmiotów - ogólnie powstanie nowego dzieła, jak również konserwacja, naprawa czy przerobienie starych maszyn, urządzeń itd.
Dziełem, które zobowiązuje się wykonać przyjmujący zamówienie, także może być np.: remont mieszkania, wykonanie rysunku, wyceny, sporządzenie bilansu, itd. Dzieło ma być przy tym dostosowane do indywidualnych potrzeb klienta. W przeciwnym razie mógłby on kupić je np. w sklepie a nie zawierać umowę na wykonanie tego dzieła. Istotą tej umowy jest więc pewien indywidualny wysiłek osoby to dzieło wytwarzającej, nie zaś sprzedaż dzieła. Jednakże osobiste wytworzenie dzieła ma tu znaczenie drugorzędne.
Brak jest w kodeksie cywilnym uregulowań co do szczególnej formy wymaganej przy zawarciu umowy o dzieło, stąd można wnioskować, że może on być zawarta w dowolnej, dopuszczalnej dla umów cywilnoprawnych, formie. Kodeks wskazuje jedynie wymóg tej umowy - przyjmujący zamówienie powinien rozpocząć wykonanie dzieła w odpowiednim czasie i zakończyć je w terminie oznaczonym w umowie.
Obowiązki stron umowy o dzieło
Głównym obowiązkiem przyjmującego zamówienie na określone dzieło jest jego wykonanie w wyznaczonym terminie. Może wykonywać je w dowolny, najlepszy dla siebie sposób, przy zastrzeżeniu że dzieło to ma mieć należytą jakość. Dzieło nie musi być wykonywane osobiście, chyba heco innego wynika z zapisów umowy. Jeśli przyjmujący zmówienie nie wykonuje osobiście dzieła, powinien sam kierować osobami wykonującymi zamiast niego to dzieło. Ponosi on równocześnie odpowiedzialność za właściwe wykonanie dzieła.
Strony powinny także ustalić, z czyich materiałów korzystać będzie wykonawca dzieła. Jeśli ma korzystać z materiałów dostarczonych przez zamawiającego, powinien ich używać w odpowiedni sposób, przedłożyć rachunek za nie, a nie zużytą część zwrócić zamawiającemu. Jeżeli materiał ten nie nadaje się do prawidłowego wykonanie dzieła lub zachodzą okoliczności uniemożliwiające prawidłowe jego wykonanie, wykonujący dzieło powinien o tym powiadomić zamawiającego.
Zamawiający zobowiązany jest zapłacić wynagrodzenie przyjmującemu zamówienie a wykonane dzieło, gdyż umowa o dzieło, tak jak umowa o pracę, jest umową odpłatną, wynagrodzenie zaś należy do essentialia negotii tej umowy. Wysokość wynagrodzenia najczęściej określona jest przez strony w umowie bądź też wskazują w umowie podstawy do jego ustalenia. Wynagrodzenie te może być:
- ryczałtowe,
- kosztorysowe.
Wynagrodzenie ryczałtowe to kwota pieniężna ustalona przez strony w momencie zawarcia umowy. Przyjmujący zamówienie zgadzając się na wynagrodzenie ryczałtowe, nie może później żądać jego podwyższenia, nawet gdy zawierając umowę nie można było przewidzieć całkowitych kosztów wykonania pracy. Z drugiej strony zamawiający nie może żądać obniżenia wcześniej ustalonego ryczałtu przez strony. Jeśli wykonanie dzieła zagrażałoby dużą stratą dla przyjmującemu zamówienie ze względu na taką zmianę stosunków, której nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, wówczas o warunkach umowy może zadecydować sąd. Ma on możliwość podwyższenia ryczałtu lub rozwiązania umowy, chyba że przyjmujący zamówienie spóźnia się z wykonaniem umowy z własnej winy
Drugi wymienionym rodzajem wynagrodzenia - wynagrodzenie kosztorysowe - ustalane jest na podstawie zestawienia planowanych prac i ich spodziewanych kosztów, szczególnie gdy w momencie zawierania umowy nie można było określić ich w sposób jednoznaczny ( tak art. 629 kc ). Taki sposób ustalania wynagrodzenia za dzieło stosowany jest najczęściej przy umowach długoterminowych, w których trudno jest z góry ustalić ostateczne koszty robocizny, materiałów itd. Zarówno zamawiający jak i przyjmujący zamówienie powinni wówczas uwzględnić możliwość całkowitej zmiany wynagrodzenia w stosunku do ustalonego w dniu zawarci umowy.
Przyjmujący zamówienie może zwiększać wynagrodzenie kosztorysowe przez dodanie do niego nieplanowanych kosztów prac. Ma miejsce wówczas, gdy wykaz czynności niezbędnych do wykonania dzieła sporządził zamawiający a nie przyjmujący. Jest to ochrona przed nieuczciwym zaniżaniem kosztorysu przy składaniu oferty przez przyjmującego, a następnie jego podwyższanie w trakcie trwanie umowy. Jeżeli niezbędne jest znaczne podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może w czasie trwania umowy niezwłocznie od niej odstąpić. Powinien zapłacić wtedy przyjmującemu zamówienie część wynagrodzenia ustalonego wcześniej, która powinna odpowiadać stopniowi zaawansowania wykonania dzieła.
Odstąpienie od umowy w tym przypadku jest możliwe tylko w sytuacji, gdy umowa nie wykonano jeszcze w całości. Nie ma takiej możliwości po wykonaniu umowy. Wynagrodzenie nie musi być określone w pieniądzu. Może być również świadczeniem innego rodzaju, które ma wartość majątkową.
Art. 628 § 1 kc określa, iż: "Jeżeli strony nie określiły wysokości wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia (...), należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie". Jeżeli dzieło nie zostało wykonane z winy zamawiającego, nie może on odmówić wypłacenia wynagrodzenia, jeśli tylko przyjmujący zamówienie był gotowy je wykonać. Zamawiający zobowiązany jest do współpracy z przyjmującym zamówienie, jeśli jest to konieczne do wykonania dzieła. W przypadku braku takiego współdziałania ze strony zamawiającego, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć mu termin do podjęcia współpracy, a w razie jego bezskutecznego upływu - odstąpić od wykonania dzieła.
Prawidłowa kwalifikacja zawieranej umowy nie zawsze jednak jest sprawą prostą - szczególnie w odniesieniu do różnych form działań i prac w sferze kultury. I tak np. podczas gdy umowy o dzieło rodzą określone obowiązki z punktu widzenia ubezpieczeń społecznych odnośnie do naliczania i odprowadzania składek ubezpieczeniowych tylko wówczas, gdy są zawierane z własnymi pracownikami, to umowy zlecenia pociągają za sobą skutki ubezpieczeniowe bez względu na to, z kim są zawierane - z własnym pracownikiem czy z osobą z zewnątrz (por. odpowiednio art. 6 ust. 1 pkt 4 i art. 8 ust. 2a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1).
Zatem jeśli dana umowa zostanie błędnie uznana nie za umowę o dzieło, ale za umowę zlecenia, to naliczenie w stosunku do niej składek na ZUS będzie niezgodne z powyższą ustawą, podobnie jak brak naliczenia składek w przypadku umowy zlecenia, która niewłaściwie została zakwalifikowana jako umowa o dzieło.
Decyduje treść, a nie nazwa umowy
Aby prawidłowo ustalić, z jaką umową mamy w danym przypadku do czynienia, tzn. czy jest to umowa zlecenia, czy umowa o dzieło, należy kierować się jej treścią, zadaniem, jakie osoba zatrudniana ma do wykonania, czyli istotą obowiązków umownych, jakie osoba ta na siebie przyjmuje.
Nie ma większego znaczenia nazwa nadana konkretnej umowie. Jeśli bowiem umowa będzie nazwana umową zlecenia, zaś z treści jej postanowień wynikać będzie, że de facto jest to umowa o dzieło, to powinna ona być potraktowana jako umowa o dzieło, także biorąc pod uwagę kontekst ubezpieczeniowy.
Dlatego przed nazwaniem umowy należy się zastanowić, na czym ma polegać jej istota, aby w następstwie użycia błędnej nazwy nie doprowadzić do niewłaściwego zastosowania przepisów ubezpieczeniowych.
Praktycznym ułatwieniem jest powszechnie akceptowana zasada, że umowami o dzieło są umowy, na podstawie których zamawiana jest realizacja dóbr niematerialnych chronionych prawami wyłącznymi. Najczęściej w grę wchodzą dwa rodzaje tych dóbr, czyli utwory oraz artystyczne wykonania, uregulowane w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.2
Jeśli zatem zamiarem danego podmiotu jest zaangażowanie osoby w celu np. napisania artykułu, wykonania utworu muzycznego, np. podczas koncertu, albo sfotografowania uroczystości w firmie to powinno ono nastąpić właśnie przez zawarcie z twórcą lub artystą umowy o dzieło. Będzie to tzw. autorska umowa o dzieło, ze względu na twórczy lub artystyczny charakter przedmiotu zamówienia. Zawieranie w takich okolicznościach umów zlecenia w ogóle nie powinno mieć miejsca.
Posługiwanie się określeniem umowa zlecenia stanowi najczęściej pewne uproszczenie, bowiem właściwe umowy zlecenia to (w myśl art. 734 k.c.) umowy na pośrednictwo prawne, czyli umowy, na podstawie których zleceniobiorca obowiązuje się do wykonania określonej czynności prawnej dla zleceniodawcy, np. do zawarcia w jego imieniu umowy kupna określonej nieruchomości, albo papierów wartościowych..
W praktyce większość umów zleceniowych to umowy o świadczenie usług, do których z mocy art. 750 k.c. przepisy o zleceniu stosuje się odpowiednio. Umowy o świadczenie usług to umowy, których przedmiotem jest wykonywanie przez zleceniobiorcę na rzecz zleceniodawcy określonych czynności faktycznych, np. w zakresie utrzymania czystości w konkretnym pomieszczeniu albo pilnowania konkretnego obiektu.
To, czy mamy do czynienia z właściwym, prawnym zleceniem czy też z umową o świadczenie faktycznych usług, dla obowiązków ubezpieczeniowych nie ma większego znaczenia, gdyż w powołanych powyżej przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (jej art. 6 ust. 1 pkt 4 i art. 8 ust. 2a) oba te rodzaje umów zleceniowych zostały wyraźnie powołane.
Umowy o dzieło są określane często jako umowy rezultatu. Celem zawarcia umowy o dzieło jest bowiem uzyskanie dającego się wyodrębnić efektu, niezależnie do tego czy ma on mieć materialny, czy też niematerialny charakter. Umową o dzieło będzie zatem zarówno umowa o napisanie książki, stanowiącej utwór w rozumieniu prawa autorskiego (por. uwagi wyżej), jak i umowa na wykonanie mebla, np. stołu, stanowiącego dobro materialne, czyli rzecz ruchomą w rozumieniu prawa cywilnego.
Inaczej przedstawia się sprawa z istotą umów zleceniowych, w realizacji których wyznacznikiem jest staranne działanie zleceniobiorcy. Zadaniem wykonawcy jest nie tyle uzyskanie efektu stanowiącego odrębne dobro prawne, ile podjęcie wszelkich starań, aby powierzona do wykonania praca została wykonana jak najsumienniej. Np. osoba, której zostanie powierzone (na podstawie umowy o świadczenie usług pilnowania) określone mienie, musi zadbać o to, aby mienie to nie uległo utracie czy uszkodzeniu.
Jeśli zadanie to będzie właściwie (tzn. z należytą starannością) wykonane, nie pozostanie po nim żaden trwały ślad w postaci namacalnego efektu, pomijając to, że pilnowane mienie nie zostanie uszczuplone. Można zatem przyjąć, że w sytuacji, gdy celem podmiotu zatrudniającego daną osobę jest uzyskanie konkretnego rezultatu w postaci określonego dobra, materialnego lub niematerialnego, powinna być zawarta umowa o dzieło, zaś w pozostałych przypadkach umowa zlecenia, a właściwie pokrewna w stosunku do niej umowa o świadczenie usług.
Wskazówki o charakterze systemowym
Niestety, nie w każdym przypadku także rozróżnienie jest dobrze widoczne. Zdarzają się sytuacje graniczne, pozostawiające wątpliwości odnośnie do wyboru między umową zlecenia a umową o dzieło. Warto wówczas skorzystać z sugestii ustawodawcy, który regulując inne stosunki umowne odwołuje się (mniej lub bardziej wyraźnie) do formuły zlecenia albo zamówienia, na której jest oparta duża część kontraktów usługowych.
I tak np. na umowie o dzieło wzorowana jest umowa o roboty budowlane, której odmianą jest umowa o przeprowadzenie remontu (por. art. 658 k.c.). Przy zatrudnianiu osoby do przeprowadzenia remontu zasadne jest zawarcie umowy o dzieło, nie zaś umowy zlecenia. Z kolei w przypadku różnego rodzaju usług pośrednictwa - właściwe jest zawieranie umów zleceniowych. Nie bez przyczyny agent, będący typowym pośrednikiem, określony został w kodeksowej definicji umowy agencji jako przyjmujący zlecenie (por. art. 758 § 1 k.c.). Zresztą umowa agencyjna została odrębnie powołana obok umowy zlecenia w art. 6 ust. 1 pkt 4 i w art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Takie pomocnicze korzystanie z odesłań systemowych okazuje się przydatne nie tylko odnośnie do umów nazwanych, uregulowanych odrębnie w kodeksie cywilnym, ale także do kontraktów nienazwanych, niewskazanych wyraźnie w przepisach. Dotyczy to np. umowy o prace projektowe czy też umowy o prace geodezyjne i kartograficzne, jakie są zawierane w związku z realizacją inwestycji budowlanych, które powszechnie uznawane są za odmiany umów o dzieło.
W takich wątpliwych sytuacjach bardzo pomocne mogą się okazać konkretne orzeczenia sądowe, rozstrzygające tego rodzaju dylematy. I tak np., zdaniem Sądu Najwyższego, jako umowa zlecenia powinien być traktowany stosunek powiernictwa inwestycyjnego (por. wyrok SN z 15 grudnia 1988 r., sygn. akt I CR 292/88, nie publikowany).
Wyróżniki czasowe
Umowy o dzieło różnią się od umów zlecenia także w układzie czasowym, co ułatwia ich rozpoznanie w obrocie.
Umowy o dzieło są z reguły zawierane na czas wykonania określonej pracy, czyli czas potrzebny na realizację dzieła. Data jego przedłożenia do akceptacji zamawiającemu (data odbioru dzieła) jest w umowie precyzyjnie określana, wyznaczając czasową perspektywę trwania (wykonywania) umowy. Zamawiającemu zależy na tym, aby w tym umownie wskazanym terminie dzieło zostało rzeczywiście zrealizowane, zaś nie jest on zainteresowany rozkładem czasu pracy przyjmującego zamówienie czy intensywnością tej pracy w poszczególnych okresach trwania umowy.
Natomiast umowy zleceniowe z reguły zawierane są na określony okres, np. na trzy miesiące albo pół roku, a nawet na czas nieokreślony, z możliwością wypowiedzenia zlecenia. W tym przypadku, w przeciwieństwie do umów o dzieło, zleceniodawcy zależy, aby zleceniobiorca przez cały czas trwania umowy pozostawał w jego dyspozycji i wykonywał przyjęte na siebie obowiązki, np. pilnując powierzonego mu mienia, co zbliża umowy zleceniowe do umów o pracę, zakładających gotowość świadczenia pracy przez pracownika na rzecz pracodawcy.
Naturalnie nie jest wykluczone zawarcie umowy zleceniowej na czas wykonania konkretnego zlecenia (np. usług przewozowych, których wykonanie jest równoznaczne z przewiezieniem określonej przesyłki w konkretne miejsce). W tym kontekście trzeba zwrócić uwagę na jeszcze jedną istotną okoliczność. Otóż zawarcie umowy zleceniowej na określony okres może oznaczać, że zleceniobiorca w tym okresie będzie realizował na rzecz zleceniodawcy konkretne zlecenia, np. przewozowe.
Podobnie może się sprawa przedstawiać w przypadku umów o dzieło. Mianowicie zamiast kilku odrębnych umów na każde z dzieł, zamawiający może zawrzeć z przyjmującym zamówienie jedną umowę, obejmującą wszystkie przewidziane do wykonania dzieła, co wymaga też odpowiedniego rozłożenia ich realizacji w czasie. Zawarcie takiej rozciągniętej w czasie umowy, obejmującej co najmniej dwa zamówienia, nie zmienia jednak tego, że co do istoty jest to umowa o dzieło, która nie powinna być traktowana jako zleceniowy stosunek prawny, także pod względem obowiązków ubezpieczeniowych (w zakresie rozliczania ubezpieczeniowych składek).
Inne różnice między dziełem a zleceniem
Zasygnalizowane główne różnice między umowami o dzieło a umowami zlecenia (o świadczenie usług) oczywiście nie stanowią pełnego wyliczenia ich odrębności pod innymi względami. Warto jednak wskazać na jeszcze dwie odmienne cechy, które dotyczą kwestii odpłatności obu powyższych umów oraz obowiązku osobistego ich realizowania.
Otóż umowy o dzieło są z natury umowami odpłatnymi, co wynika z ich ustawowej definicji (por. art. 627 k.c., w którym mowa jest o wykonaniu zamówienia za odpowiednim wynagrodzeniem). Można zatem wyobrazić sobie sytuację, w której nieodpłatnie wykonane dzieło potraktowane zostanie przez strony jako szczególnego rodzaju umowa darowizny (por. art. 888 k.c.).
Inaczej przedstawia się ta kwestia w przypadku umów zlecenia, odnośnie do których w sytuacji, gdy ani z treści kontraktu, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy (por. art. 735 k.c.). Innymi słowy - ustawową zasadę stanowi odpłatność umowy zlecenia, która nie przeszkadza temu, aby nadać zleceniu charakter nieodpłatny, co nie może powodować traktowania go jako umowy darowizny.
Umowa zlecenia jest stosunkiem prawnym opartym na zaufaniu między kontrahentami, dlatego kodeks cywilny stanowi, że przyjmujący zlecenie może powierzyć jego wykonanie osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju, albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności. W takim przypadku zobowiązany jest zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie o osobie i miejscu zamieszkania swego zastępcy i w razie zawiadomienia odpowiedzialny jest tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy (por. art. 738 § 1 k.c.).
Podobnego zastrzeżenia nie zawiera regulacja umowy o dzieło, w przypadku której obowiązek osobistego świadczenia powinien wynikać z wyraźnych ustaleń między stronami, gdyż w przeciwnym razie zamawiający może zażądać osobistego zrealizowania umowy przez swojego kontrahenta tylko wtedy, gdy to wynika z właściwości świadczenia (por. art. 356 § 1 k.c.), np. jeśli chodzi o przygotowanie określonego wyrobu rękodzieła artystycznego przez wysokiej klasy specjalistę, który nie może w celu wykonania zamówionego u niego dzieła scedować swojego obowiązku umownego na rzemieślnika nie posiadającego odpowiedniego fachowego przygotowania, co pozostawałoby w sprzeczności z poziomem wymagań zamawiającego.
Wypowiedzenie czy odstąpienie?
Umowa o dzieło i umowa zlecenia różnią się między sobą także co do sposobu ich rozwiązania przez strony, Podczas gdy dla umowy o dzieło właściwa jest zasadniczo formuła odstąpienia od umowy (por. art. 637 § 2 i art. 664 k.c.), dla umowy zlecenia przewidziany został mechanizm jej wypowiadania (por. art. 746 k.c.).
Zróżnicowanie takie jest związane z czasowym charakterem obu zestawianych rodzajów umów (por. uwagi wyżej). Analiza przepisów kodeksowych wskazuje mianowicie, że wypowiadane są umowy, których realizacja jest odpowiednio rozciągnięta w czasie, a więc także np. zawierane na czas nieoznaczony umowy zlecenia.
Odnośnie zaś do pozostałych rodzajów umów, których czas realizacji wyznaczony jest wykonaniem określonego świadczenia, czyli w rozpatrywanym okresie zakresie konkretnego dzieła, stosuje się odstąpienie od umowy. Może się jednak zdarzyć, że w przypadku umowy o dzieło bardziej właściwe będzie jej wypowiedzenie. Dotyczy to zasygnalizowanego powyżej przypadku zawarcia ramowej umowy o dzieło na pewien okres, z myślą o zamawianiu w tym okresie kolejnych dzieł zgodnie z zapotrzebowaniem zamawiającego.
W praktyce kontraktowej nie ma przy tym technicznych różnic między odstąpieniem od umowy a jej wypowiedzeniem. Każda z tych dwóch formuł rozwiązania umowy polega bowiem ba skierowaniu przez odstępującego od umowy lub wypowiadającego ją odpowiedniego oświadczenia woli (pisma) do drugiej strony umowy. Wypowiedzenie umowy uzależnione może być przy tym od upływu okresu wypowiedzenia. Istotne jest zatem, aby zawierając okresową umowę zlecenia zawrzeć w niej postanowienie na temat długości okresu wypowiedzenia.
W tym kontekście pamiętać należy o nowym art. 3651 k.c., zgodnie z którym zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.