Agresja, w psychologii określenie skłonności do zachowań agresywnych, ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprywacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej (np. w zakładach karnych), intoksykacji (zatrucia organizmu toksynami), presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet błędów dietetycznych. Często współwystępuje w sytuacji grupowej jako działanie imitacyjne (naśladowcze), będące wyrazem dostosowania się do wymagań i zasad obowiązujących np. w grupie rówieśniczej, subkulturze (także patologicznej). Agresja może być skierowana na zewnątrz (środowisko, otoczenie, rodzina, rywal, drużyna sportowa lub nawet przypadkowy przechodzień) lub do wewnątrz, jako tzw. autoagresja.

Wyróżnia się również agresję odroczoną, pozornie nie mającą związku z aktualną sytuacją, a także agresję indukowaną, powstającą w efekcie oddziaływań o charakterze psychomanipulacji. Agresja może przybierać rozmaite formy: od aktów fizycznych, jak przemoc czy gwałt w rozmaitych (indywidualnych lub grupowych) postaciach, do bardziej subtelnych zachowań, m.in. krzyku, agresji słownej, złośliwości zachowania (jawnej lub ukrytej), mimiki czy gestykulacji. Współczesne badania wykazują, że zjawiskiem agresji można dowolnie sterować, zarówno w skali jednostkowej, jak i społecznej. Pierwotnie agresja była pozytywną cechą, pozwalającą na przetrwanie gatunku ludzkiego. Współczesne pozytywne rozumienie agresji interpretowane jest, zwłaszcza w tradycji cywilizacji amerykańskiej, jako nieunikanie rywalizacji (walki), pozwalające zaspokoić potrzeby i zabezpieczające osobę czy grupę przed niekorzystnymi wpływami otoczenia, także społecznymi. Tak pojęta agresji cechuje dynamiczną osobowość.

Agresja, złość

 Dziecko agresywne jest niewątpliwie kłopotem dla rodziców, nauczycieli, wychowawców. Często też i jemu wcale z tą postawą nie jest najlepiej. Co więc można zrobić, aby wszystkim zainteresowanym pomóc w tej sytuacji? To jest główne pytanie, na które chciałabym odpowiedzieć.

 Są różne teorie agresji. Wyjaśniają one mechanizmy powstawania agresji u człowieka. W jednych koncepcjach jest mowa o wrodzonych popędach, w innych o istotnym znaczeniu frustracji a w najnowszej chyba, akcentuje sie czynniki środowiskowe.Teoria społecznego uczenia się, bo o niej mowa jest dla praktyków, czyli nauczycieli, wychowawców i rodziców chyba najbardziej przydatna. Z badań bowiem wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie!
Więcej na temat teorii agresji polecam przeczytać w artykule Sylwi Kluczyńskiej "Dlaczego krzywdzimy?"


 Najpierw zastanówmy się dlaczego dzieci przejawiają agresję?
 Możliwości wydają się być następujące:
1. dziecko zachowuje się agresywnie, bo takie zachowanie przynosi mu korzyść. Dziecko dostaje nagrodę, najczęściej w postaci akceptacji grupy podobnych sobie. Na drodze tzw. wzmocnień - zachowania te są utrwalane
2. drugą przyczyną takich zachowań jest naśladownictwo.. Dziecko, które żyje w świecie przemocy, widzi ją na codzień w domu, w szkole, w telewizji - będzie te zachowania naśladować jako zachowania wzorcowe. W tym przypadku brak umiejętności prospołecznych jest powodem zachowań agresywnych.
 Przyjęcie teorii behawioralnej, mówiącej, że agresja jest wyuczona - daje nam możliwość wyeliminowania zachowania na dokładnie podobnej zasadzie - trzeba dziecko oduczyć agresji i nauczyć zachowań akceptowanych społecznie, dających jednocześnie satysfakcję dziecku, czyli tzw. zachowań prospołecznych. Jeśli dziecko będzie umiało zachować się inaczej niż agresywnie, będzie miało wybór!
 Jeśli jednak młody człowiek przez lata reagował agresją, czy możliwe jest oduczenie go takich zachowań i nauczenie prospołecznych? Odpowiedz brzmi : tak, jeśli zastosujemy skuteczną metodę . Metodą, którą chcę tu polecić jest Trening zastępowania agresji Arnolda Goldsteina .Znają ją już polscy pedagodzy i mają sukcesy nawet wśród tak specyficznej grupy jak więźniowie a efekty zauważalne są już po paru tygodniach spotkań. Myślę, że to najbardziej dowodzi jej skuteczności
Metoda ta obejmuje Trening umiejętności prospołecznych, Trening kontroli złości i Trening wnioskowania moralnego i wartości. Niestety nie znalazłam opisu metody w internecie, poza ofertami szkoleń dla profesjonalistów.
Metodę polecam, jako skuteczną, pod warunkiem, że będzie prowadzona przez fachowca z certyfikatem na prowadzenie zajęć tą metodą! Jeśli zdecydujecie się państwo namówić własne dziecko na udział w takich zajęciach pytajcie o ten certyfikat. Nie jest to formalność, tylko gwarancja, że prowadzący będzie stosował skuteczną metodę a nie jej elementy!


 Pytanie, które pewnie często się nasuwa, to czy karać zachowania agresywne dzieci?
Jeśli jest to tzw. agresja instrumentalna, czyli skierowana na jakiś cel (może nim byc jakaś korzyść, np. zdobycie piórnika kolegi i/lub dominacja), poziom emocji jest niski (tzw. zimny drań, pełne wyrachowanie) a działania agresywne są zaplanowane właściwa interwencja to rzeczywiście:

• konsekwentne karanie zachowania agresywnego

• konsekwentne nagradzanie zachowań prospołecznych i

• trening tychże umiejętności

Przy czym karanie zachowań agresywnych to nie odpowiedź agresją na agresję. Chodzi tu o to, że zawsze musimy reagować na agresję. Agresor musi dostawać za każdym razem od nas informację, że jego zachowanie jest naganne i musi odczuć konsekwencje swoich działań. Zniszczyłeś coś - musisz odkupić (dołożyć z kieszonkowego, pojść do sklepu, itp, w zależności od realnych możliwości, muszę rozmawiać z rodzicami pobitego przez Ciebie chłopca - pójdziesz do nich ze mną itp.)
Jeśli agresja ma charakter reaktywny czyli skierowana jest przeciw osobie, celem jest wyrządzenie tej osobie krzywdy, szkody a złość jest przemijająca i działanie afektywne (tak działają często np. cholerycy) właściwą interwencją będzie trening kontroli złości i trening empatii. Takie zachowania są często uwarunkowane naszymi przekonaniami i mitami. Nie opieramy się na faktach, tylko na tym co nam się wydaje. Dziecku może wydawać się, że nauczyciel uwziął się na nie, bo nie powiedział mu dzień dobry, że kolega nie chce mu pożyczyć zeszytu, bo go nie lubi itp.- dlatego reaguje agresywnie. Oprócz treningu odpowiednich umiejętności nie wolno zapominać o konieczności reagowania (patrz wyżej).

  W ramach szkoleń Rady Pedagogicznej odbyło się spotkanie na temat "Nauczyciel wobec zaburzeń wychowania u uczniów". Zajęcia przeprowadził pan dr Piotr Szczukiewicz.. Materiał został zebrany i opublikowany przez bibliotekę szkolną.

 

"Nauczyciel wobec zaburzeń wychowania u uczniów"

 

ZABURZENIA ZACHOWANIA - ICD-10 cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania aspołecznego, agresywnego i buntowniczego. Zachowania te powodują poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku.

 

TYPOWE PRZYKŁADY:

•        częste bójki

•        wagary, ucieczki z domu

•        okrucieństwo wobec ludzi i zwierząt

•        tyranizowanie innych

•        kłamstwa

•        częste i gwałtowne napady złości

•        zachowania buntownicze i prowokacyjne

•        trwałe i poważne nieposłuszeństwa

•        podpalenie

 

Jeśli zachowania te są dostatecznie silnie wyrażone oraz jeśli pojawiały się w okresie dłuższym niż pół roku, wystarczają do rozpoznania zaburzeń zachowania.

 

Zaburzenia zachowania wg. amerykańskich norm DSM-III-n

W okresie półrocznym przynajmniej 3 spośród poniższej listy zachowań:

1. a)     więcej niż jedna kradzież bez kontaktu z ofiarą (wliczając podrabianie podpisów)

2. b)    kradzież przy istniejącym kontakcie z jej ofiarą (np. szantażowanie)

3. c)     przynajmniej 2 ucieczki na noc z domu lub jedna bez samodzielnego powrotu

4. d)    częste kłamstwa

5. e)     znaczne zaangażowanie w podpalenia

6. f)      częste wagarowanie

7. g)     częste inicjowanie bójek

8. h)     włamanie do czyjegoś domu, budynku publicznego lub samochodu

9. i)       znaczne zniszczenie czyjejś własności

10. j)       okrucieństwo fizyczne wobec ludzi i zwierząt

11. k)     użycie broni (łańcuchy, pasy, pałki, pierścienie) w więcej niż jednej bójce

 

 

PRZEMOC - jest to:

 

1. 1.    naruszenie praw osobistych (każdy ma prawo do nietykalności, godności), ubliżanie słowne, poniżanie,

2. 2.    wykorzystywanie przewagi (osłabienie do zdolności obrony jednej osoby),

3. 3.    wywołuje szkody (materialne, fizyczne, uraz psychiczny)

 

AGRESJA - zaliczamy do niej:

 

1. 1.    łamanie przepisów (praw ucznia), zakłócanie porządku,

2. 2.    dzikie harce, wygłupy,

3. 3.    świadome naruszanie dyscypliny,

4. 4.    odmowa i robienie na przekór,

5. 5.    przeklinanie (agresja słowna),

6. 6.    tyranizowanie (bardzo blisko przemocy),

7. 7.    dyskryminacja,

8. 8.    groźby użycia przemocy,

9. 9.    wandalizm,

10. bójki,

11. ataki na nauczycieli

12. 12.użycie broni i zbiorowa przemoc

 

 

NIE MOŻNA NA OFIARĘ PRZENOSIĆ ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA AGRESJĘ NA NIM (może coś mu zrobiłeś, że go sprowokowałeś)

 

 

WIELOASPEKTOWE PRZYCZYNY AGRESYWNYCH ZACHOWAŃ

 

PRZYCZYNY	PRZYKŁADY
Predyspozycje psychofizjologiczne	Płeć męska, wysoka pobudliwość, temperament
Predyspozycje osobowościowe	Rozhamowanie emocjonalne, niska samokontrola, osobowość nieprawidłowa, cechy psychopatyczne
Kontekst kulturowy	Tradycja i zwyczaje (kult siły, „bije bo kocha” itp.)
Bezpośrednie środowisko ludzkie	Przestępczość rodziców i rówieśników, agresywne modele (video)
Bezpośrednie środowisko fizyczne	Temperatura, hałas, tłum, ruch, zanieczyszczenia
Walory etyczne jednostki (raczej ich brak)	Słaba internalizacja norm i zasad moralnych, brak motywacji do działań Prospołecznych
Czynniki psychoaktywne działające rozhamowująco	Alkohol, narkotyki, bodźce podprogowe (światło, dźwięk np. na dyskotece)
Charakterystyczne cechy ofiary	Wygląd, zachowanie, osobowość („chłopiec do bicia”, nadmiernie ostrożny i spokojny, zamknięty w sobie , małe grono przyjaciół, ludzie lękliwi, zaniepokojeni, wrażliwi, niskie poczucie własnej wartości)
Dostępność środków agresji	Broń palna, pałki, noże, kastety, kije Itp.

 

 

 

TYPOLOGIA AGRESJI

 

Rodzaje agresji	Proaktywna	Reaktywna
Typ działań agresywnych	Działania instrumentalne - zorientowane na cel	Działania afektywne - nastawione na wyrażanie emocji
Cel	Dostawać, dominować, uzyskać np. rozboje, napaści uliczne, przestępstwa uliczne, wymuszanie.	Sprawić ból, ranić, wyładować się np. odreagowanie napięcia, przestępstwa w afekcie, wandalizm, drażnienie i dokuczanie.
Możliwość interwencji	• konsekwentne karanie przejawów agresji • konsekwentne wynagradzanie prospołecznych zachowań, • trening umiejętności społecznych (grupy, które się tworzy aby uwrażliwiać na innych)	• trening kontrolowania złości, • ćwiczenie empatii, • uczenie społecznie akceptowanych form radzenia sobie z napięciem

 

 

POSTAWY NAUCZYCIELI SPRZYJAJĄCE POWSTAWANIU AGRESJI

 

1. 1.    Unikanie w szkole miejsc o szczególnie wysokim ryzyku występowania przemocy.

2. 2.    Ignorowanie skarg uczniów o tym, że grozi im niebezpieczeństwo.

3. 3.    Ignorowanie choćby minimalnych przejawów przemocy, poniżanie, zastraszanie, tyranizowanie.

4. 4.    Ignorowanie gróźb uczniów o planowanych atakach przemocy.

5. 5.    Ignorowanie pogłosek o uczniach, którzy mogą posiadać broń.

6. 6.    Brak działań w przypadkach przemocy ze strony uczniów lub nieinformowanie o tego rodzaju zajściach.

7. 7.    Usprawiedliwianie agresywnych zachowań „dobrych uczniów” jako dopuszczalny środek agresji.

8. 8.    Zachowanie autorytarne i poniżające

 

 

BŁĘDY W MYŚLENIU POWODUJĄCE ZŁOŚĆ

 

1. 1.    Skoncentrowanie na sobie („jak on śmie tak na mnie patrzeć”).

2. 2.    Przypisywanie komuś złych zamiarów - mylna interpretacja intencji {„chce się odegrać za wczoraj”).

3. 3.    Mylna interpretacja zachowań („to był atak - muszę się bronić”).

4. 4.    Mylna ocena konsekwencji - zakładanie najgorszego („jeśli mu na to pozwolę cała klasa będzie mnie lekceważyć”).

5. 5.    Poszukiwanie winnych (`to Jasiu jest za tą sytuację odpowiedzialny”)

 

 

ZAPOBIEGANIE I KONTROLOWANIE AGRESJII

Inicjatywy pedagogiczne

 

1. 1.    Stanowcza, konsekwentna i sprawiedliwa dyscyplina.

2. 2.    Odpowiednie urządzenie klasy.

3. 3.    Troska o określenie zasad (niewielka liczba, uzgodnione, pozytywne z sankcjami, obowiązkowe, ogłoszone, widoczne).

4. 4.    Optymistyczne oczekiwania szkoleniowe.

5. 5.    Program i treść zajęć odpowiadający warunkom istniejącym w rzeczywistości.

6. 6.    Wychowawca jako osoba zapewniająca bezpieczeństwo.

7. 7.    Strategie nauczania dostosowane do indywidualnych możliwości

8. 8.    Udział w szkoleniach (np. trening zastępowania agresji).

9. 9.    Wymiana informacji z uczniami (zasady, problemy, program).

10.Kontakt z uczniami poza zajęciami.

11.Inicjowanie współpracy z rodzicami.

 

 

ZAPOBIEGANIE I KONTROLOWANIE AGRESJI

Inicjatywy administracyjne

 

1. 1.    Widoczność i dostępność dyrektora szkoły dla nauczycieli i uczniów.

2. 2.    Wsparcie dyrektora i administracji dla nauczycieli.

3. 3.    Sprawiedliwa i konsekwentna reakcja na skargi nauczycieli i uczniów.

4. 4.    Konsekwentne przestrzeganie obowiązujących zasad.

5. 5.    Jasny podział obowiązków pomiędzy nauczycieli i administrację.

6. 6.    Mała liczba uczniów przypadająca na jednego nauczyciela.

7. 7.    Skuteczny system informacji i obserwacji.

8. 8.    Organizowanie i finansowanie szkoleń.

9. 9.    Zespół ds. bezpieczeństwa w szkole

10.Karta praw obywatelskich

11.Karta praw i obowiązków

12. Inspirowanie działań ukierunkowanych na współpracę z czyn -

nikami poza szkolnymi( rodzice, poradnia, policja).

 

 

CECHY DOBREGO NAUCZYCIELA

 

1. 1.    Świadomość siebie i swojego systemu wartości.

2. 2.    Świadomość własnej emocjonalności.

3. 3.    Dostarczanie wzorców zachowań.

4. 4.    Zainteresowanie ludźmi i ich sprawami, jasne zasady etyczne, poczucie odpowiedzialności.

5. 5.    Refleksyjność: zdolność krytycznego spojrzenia na siebie samego.

6. 6.    Pozytywny stosunek i okazywanie szacunku.

 

Dlaczego jest agresywne?

Bije kolegów, nie słucha poleceń, namawia innych do złego...

Spotykam czasem rodziców, którzy przekonują mnie, że bez agresji człowiek niczego w życiu nie osiągnie, że przetrwają tylko najsilniejsi. Ci rodzice są zadowoleni, kiedy ich dziecko odpowiada agresją na atak lub demonstruje swoją siłę, zabierając zabawki kolegom.

Znam też rodziców, którzy truchleją, gdy ich dzieci głośniej krzykną, rzucą zabawką o podłogę lub sprzeciwią się poleceniu. Każde takie zachowanie uważają za agresywne.

Jednym i drugim współczuję. Łatwo się zgubić, wybierając pomiędzy dwiema życiowymi postawami: kata lub ofiary. Ale może istnieje trzecie wyjście?

Każdy bywa zły
Dziecko w różnych okresach swojego życia może się złościć, a nawet zachowywać agresywnie. Już sześcio-, ośmiomiesięczny maluch złości się, kiedy nie dostanie tego, czego chce. Dwulatek wpada we wściekłość co chwila. Potrafi tupać, rzucać się na ziemię i wrzeszczeć. Czterolatkowi zdarza się rzucać przedmiotami, bić i wyzywać. Sześciolatek klnie jak szewc i bywa ordynarny. Jednak zanim dziecko skończy pięć lat, raczej nie mówimy o nim, że jest agresywne. Jest po prostu niedojrzałe, bardzo impulsywne i na frustrację odpowiada złością.

Co to jest agresja
To już nie jest zwykły wybuch złości, ale coś więcej. To chęć niszczenia.
Agresja może być wyrażana w sposób bezpośredni przez napaść bicie, kopanie, gryzienie albo przez atak słowny przekleństwa, krzyki, kłótnie i groźby.
O agresji wyrażanej w sposób pośredni mówimy, kiedy dziecko obmawia innych, przezywa, złośliwie plotkuje, ośmiesza, namawia innych do robienia złych rzeczy. Do agresywnych zachowań należy również buntowanie się, sprzeciwianie poleceniom, odmawianie współpracy (tzw. bierna agresja).

Co powinno niepokoić?
Każde dziecko od czasu do czasu zachowuje się agresywnie. W ramach eksperymentowania dziecko próbuje różnych rzeczy, w tym również zachowań agresywnych.
Nie jest jednak dobrze, gdy zachowania agresywne stają się stałym lub powtarzającym się sposobem postępowania. Niepokoić powinny też zachowania bardzo destrukcyjne, zagrażające dziecku lub komuś z jego otoczenia, albo takie, których celem jest zrobienie czegoś złego bez wyraźnej przyczyny (np. niszczenie przedmiotów, męczenie zwierząt, bicie młodszego brata).

Dlaczego tak się zachowuje?
Odpowiedzi na to pytanie mogą być bardzo różne, w zależności od przyjętej koncepcji psychologicznej i filozoficznej. Nie czuję się kompetentna, by wyrokować, czy jesteśmy ucywilizowanymi bestiami, czy owieczkami, którym wpojono złe nawyki, czy też może niewłaściwie zadrukowanymi matrycami. Są dzieci, które mają większą skłonność do reagowania w sposób agresywny niż inne. Może to wynikać z wielu różnych czynników, takich jak:

 temperament - niektóre dzieci są bardziej pobudliwe, łatwiej je zdenerwować;

 choroba - zdarza się, że dziecko staje się agresywne po poważnych urazach, wstrząśnieniu mózgu; agresywne bywają też dzieci autystyczne lub upośledzone;

 genetyka - nie znamy wpływu czynnika genetycznego, ale nie możemy go wykluczyć;

 atmosfera domu -  z pewnością istotną rolę odgrywa tu wychowanie, a przede wszystkim ważne jest to, że w przeciwieństwie do czynników wymienionych wcześniej, mamy na nie wpływ.

Frustracja wynikająca z niezaspokojenia potrzeb powoduje napięcie i złość. Złość zamieniona na niszczące działanie to agresja.

Najczęstsze przyczyny
Brak ciepła rodzinnego. Każde dziecko potrzebuje kontaktu z rodzicami, a zwłaszcza z matką. Jeżeli ma tego kontaktu za mało, przestaje czuć się kochane i chronione. Aby uniknąć przeżywania smutku i żalu, staje się agresywne i złe na cały świat.

Niewłaściwe wzorce rozwiązywania konfliktów. Wiemy, że dziecko uczy się przez naśladownictwo. Krzyki, wściekłość, obrażanie się na siebie, stosowanie przemocy fizycznej to zachowania, które dziecko przejmuje od nas lub od swojego starszego rodzeństwa. Trzylatek, który ogląda bijących się co chwila braci albo jest świadkiem maltretowania lub wykorzystywania jednego dziecka przez drugie, otrzymuje darmową lekcję agresji.

Oglądanie nieodpowiednich programów w telewizji. Ciągle za mało się o tym mówi. W telewizji widzimy znacznie więcej przemocy, niż jest jej w realnym życiu. Każda scena zawierająca agresję jest trudna do przyjęcia dla dziecka i powoduje uraz. Oglądanie wielu takich scen powoduje, że dziecko obojętnieje, bo musi się znieczulić. Badacze twierdzą, że dzieci oglądające sceny przemocy są mniej skłonne do udzielania pomocy.

Pojawienie się rodzeństwa. Rodzice zajęci maluchem strofują starszego, oczekując od niego nagle dorosłości "Przestań na mnie wisieć, idź się pobaw. Taki duży, a nie umie się sam ubrać".

Początek przedszkola. Wszyscy - i rodzice, i wychowawczynie - oczekują od dziecka, że będzie dzielne, samodzielne i dorosłe, że zadba o własne sprawy - nie zgubi kapci ani rękawiczek. Tymczasem dla malucha jest to zbyt trudne.

Kryzys rodzinny. Jeśli rodzice nie mogą się porozumieć lub, co gorsza, rozstają się, to zazwyczaj nie mają siły zajmować się dziećmi. Te czują się zagrożone i zaniedbane i czasami reagują agresją (zazwyczaj poza domem - w przedszkolu, szkole).

Brak jasnych zasad i norm. Czasami rodzice nie zwracają dziecku uwagi, kiedy robi coś niewłaściwego, np. nie ingerują w konflikty między rodzeństwem.
Liczą prawdopodobnie na to, że dziecko samo odkryje, co jest właściwe. A przecież kilkuletnie dzieci potrzebują wsparcia rodziców, nie można ich zostawiać sam na sam z kłótniami, konfliktami i rywalizacją. Jasno określone normy i zasady budują bezpieczeństwo w rodzinie.

Poczucie niskiej wartości. Badania wykazują, że rodzice, którzy są nastawieni na karierę i rywalizację, mają również wysokie wymagania wobec swoich dzieci. Chcą, by były coraz lepsze, sprawniejsze, bardziej kompetentne. Przymus dążenia do doskonałości powoduje, że dziecko stale czuje się niedoskonałe. Nie potrafi cieszyć się z tego, co robi, bo zawsze widzi jakieś braki. Cały czas sprawdza, czy ktoś czegoś nie zrobił lepiej. Ponieważ trudno jest żyć z poczuciem klęski (bo brak sukcesu jest dla takich dzieci klęską), dzieci opracowują różne sposoby, by podreperować poczucie własnej wartości. A najprostszy sposób to pognębienie lub zniszczenie domniemanego rywala i przeciwnika.

Jak mu pomóc?
Każde agresywne dziecko potrzebuje pomocy. Karanie za agresywne zachowania powoduje tylko, że dziecko gromadzi w sobie napięcie, dając mu ujście gdzie indziej. Z agresją dziecka nie można walczyć, trzeba natomiast znaleźć i zrozumieć przyczyny jego agresywnych zachowań. Na początek warto zrewidować swoje metody rozwiązywania konfliktów.

Czy umiesz panować nad sobą i nie wybuchać wściekłością? Czy w waszym domu nie ma agresji? Czy potraficie z mężem rozwiązywać konflikty na drodze pokojowych negocjacji? Czy nawet jeśli złościcie się na siebie, umiecie się jednocześnie szanować i nie ranić?

Czasem winny jest lęk
Będzie ci trudno uczyć dziecko ufności i wiary w ludzi, jeśli sama jej nie masz. Pożywką dla agresji jest lęk przed opuszczeniem, samotnością, porażką; taki lęk, który sprawia, że czujemy się słabi i niewiele warci.

Czasem ten lęk i niepewność jest tak głęboko, że sami sobie z niego nie zdajemy sprawy. Wiemy tylko, że mamy wrogów, że coś nam zagraża, że musimy się bronić. Trudno nam zaufać innym ludziom, trudno wczuć się w ich problemy, zobaczyć ich słabości. Łatwo wówczas o stereotypowe myślenie: "wiadomo, teraz wszyscy kradną, urzędnicy biorą, mafia rządzi, w pracy chcą nas zniszczyć, trzeba się bronić". Od tych przekonań tylko krok dzieli nas od postawy podejrzliwej, nieufnej i agresywnej. Myśląc tak, w sposób naturalny uczymy dziecko, że ze światem trzeba walczyć.

Monika ROŚCISZEWSKA-WOŹNIAK

Spróbuj tak...  Zamiast stawiać wymagania i uczyć dziecko rywalizacji, pokazuj mu korzyści płynące ze współpracy. Na przykład zamiast bawić się w "kto pierwszy posprząta", wspólnie posegregujcie pranie albo przygotujcie stół do kolacji.  Reaguj na wszelkie przejawy agresji, niezależnie od tego, kto jest agresorem: starszy syn wykręcający rękę młodszemu, córka obgadująca koleżankę czy ojciec wybuchający wściekłością. Agresja rodzi chęć zemsty. Jest jak zaraźliwa choroba. Kiedy dwoje dzieci się bije, przerwij im, a jeżeli to możliwe, najpierw zajmij się agresorem. Spytaj, co się dzieje, a jeśli dziecko tego nie wie, spróbuj sama poszukać przyczyny.  Wyznacz jasne zasady, ale sama nie atakuj. Lepiej będzie, jak powiesz: "Nie zgadzam się na namawianie się przeciwko Zosi", niż: "Natychmiast przestańcie szeptać i idźcie się pobawić z Zosią".  Słuchaj dziecka i szanuj jego uczucia. Nie opuszczaj go w potrzebie. Nie zostawiaj dzieci sam na sam z konfliktem, którego nie potrafią rozwiązać. Wysłuchaj obu stron, spokojnie zapytaj, jakie widzą rozwiązania. Pamiętaj, że z życzliwym mediatorem łatwiej jest osiągnąć porozumienie i zażegnać spór.  Warto tłumaczyć dziecku, że wiele przykrych sytuacji powstaje w wyniku czyjegoś nieświadomego działania: "On niechcący podarł twój rysunek", "Ona nie chciała cię zlekceważyć, po prostu nie wiedziała, że jesteś w pokoju".

OCZAMI DZIECKA Agresywny to ktoś, kto się często denerwuje. Jak jest zdenerwowany, to kopie, bije i przezywa. Ludzie są agresywni wtedy, gdy chcą coś mieć, co mają inni. Jak ja jestem zły, to biorę klocek do ręki i rzucam nim. Michał, 6 lat Ja się nigdy nie złoszczę, tylko się denerwuję. Wtedy bardzo głośno wrzeszczę i tupię ze złości. Złością to można się zarazić. Sara, 4 lata Najbardziej to denerwują mnie moje siostry, bo one mnie biją. Są ode mnie starsze, ale zawsze mnie biją, chociaż wcale im nie przeszkadzam. Damian, 4 lata Są takie dzieci, co bez powodu mogą nawet ugryźć kogoś i kopnąć. Jak ktoś jest zły, to najlepiej go uspokoić, a potem powiedzieć mu coś śmiesznego, żeby się śmiał. Paweł, 4 lata Agresywny jest ktoś, kto się tak rzuca, wrzeszczy. Można z nim jechać do lekarza, żeby przepisał mu lekarstwa na tę agresję. Ja czasami złoszczę się na moją siostrę Kaśkę. Jak mi coś popsuje albo jak mi coś zrobi źle, to podnoszę rękę i wrzeszczę: "Kaśka, uspokój się, bo ci przyrżnę". Najczęściej to kłócimy się o lalki. Mama daje paskiem po pupie tej, która wyrywa zabawkę. Iza, 6 lat Żeby dziecko się uspokoiło, trzeba je poprosić. Moja mama to zawsze mówi: "Ania, bądź grzeczna, proszę" i Ania przestaje mnie zaczepiać. Marcin, 5 lat Agresywny jest ktoś, kto musi iść do szpitala, a nie chce. Wtedy trzeba go wziąć na ręce i zanieść do szpitala. Takie dziecko agresywne to może uszczypnąć w tej złości. Jak dziecko się złości, to trzeba mu dać śniadanko i przytulić i zaraz robi się dobre. Dominika, 3 i pół roku

Przyczyny zachowań agresywnych dzieci

Praca byłaby niepełna gdybyśmy nie zastanowili się nad czynnikami powodującymi - bezpośrednio czy pośrednio - zachowania agresywne u dzieci i młodzieży. Oczywiście jest to zjawisko złożone i w literaturze fachowej nie ma jednoznacznych odpowiedzi. Na pewno agresję wywołują niepożądane wychowawczo postawy rodzicielskie typu odtrącenia, unikanie, brak konsekwencji oraz wadliwe metody i błędy wychowawcze; między innymi brak zainteresowania rodziców, brak zaspokojenia potrzeb materialnych i społecznych, a także - co spotyka się coraz częściej - brak rozmowy z matką, ojcem w sytuacji zaistnienia trudności (por. Mincakiewicz E. Agresja dorastającej młodzieży jako skutek zaburzonej komunikacji w rodzinie [w:] Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społeczno - opiekuńczych, Kraków 1998, s.136;). Do czynników, które pośrednio są odpowiedzialne za zachowania agresywne młodych ludzi zaliczamy: "zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne i niedocenianie wartości egzystencjalnych i sensotwórczych, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą przynoszącą wartości materialne, zyski finansowe, a jednocześnie ogranicza możliwości przeznaczenia wolnego czasu na wspólne działanie z własnymi dziećmi [ ]. Coraz częściej obserwuje się >>efekt nieobecności<< jednego lub obojga rodziców; pogarszanie się sytuacji ekonomiczno - społecznej coraz większej liczby rodzin skutkuje ograniczeniem możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, w tym potrzeb prestiżu, uznania, sukcesu [ ]; narastająca w społeczeństwie polskim frustrację z racji wysokich kosztów ponoszonych przez sporą część społeczeństwa na rzecz transformacji, powodującą wzrost emocjonalnej agresji w codziennych stosunkach międzyludzkich [ ]; akcentowanie relatywizmu etycznego jako potrzeby tworzenia zasad współżycia społecznego powoduje odrzucanie norm moralnych, przede wszystkim tych, które są niewygodne dla realizacji aktualnego celu. Strategia ta przyczynia się również do konstruowania obrazu świata, w którym inni ludzie mają wartość o tyle, o ile nie stoją na przeszkodzie maksymalizacji naszych zysków, osiągnięcia szczęścia, spokoju; stymulację wyobraźni obrazami agresywnymi w telewizji i na kasetach wideo, która z jednej strony może budzić poczucie lęku i podwyższać jego poziom oraz prowadzić do agresji obronnej, z drugiej - stanowić swoisty wzór zachowań interpersonalnych; totalną krytykę autorytetów, niezależnie, z której pochodzą strony. Zmagania dorosłych z wykreowaniem nowych autorytetów mają negatywny wpływ na dzieci i młodzież. Młodzież odrzuca dotychczasowe autorytety, a w zamian nie otrzymuje poszukiwanych przez siebie wzorców pozytywnych; powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania, rozwiązywania problemów, mediacji, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci i młodzież [ ]. Ich agresja rodzi agresję dziecięcą i młodzieżową; dysproporcję między zaangażowaniem wielu osób i mediów na rzecz uświadamiania dzieci i młodzieży o przysługujących im prawach, a zwracaniem uwagi na odpowiedzialność, obowiązki, zadania. Kształtuje się mylny pogląd, że ma się prawa, a nie ma obowiązków i w efekcie powoduje to powstawanie mechanizmu uwalniania się od swoistej odpowiedzialności" (por. Nowakowska M. Strategia działania Ministerstwa Edukacji Narodowej wobec agresji i przemocy w szkołach i placówkach oświatowych [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa 1988, s.12-13). Obserwując życie ludzi w ciągu ostatnich kilku lat śmiało można powiedzieć, że do wzrostu agresji przyczyniło się także bezrobocie. Niestety, czas wolny jest często złym doradcą. "brak napięcia, nuda, poczucie bezradności jest powodem ograniczania się grup młodych bezrobotnych, których jedynym celem jest zdobycie pieniędzy na przetrwanie dziś, zdobycie alkoholu i zabawę połączoną z agresją i wandalizmem" (por. Nowakowska M. Strategia działania Ministerstwa Edukacji Narodowej wobec agresji i przemocy w szkołach i placówkach oświatowych [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa 1988, s.13). Omawiając zjawisko agresji u dzieci możemy wyróżnić następujące jej kategorie: instrumentalna (specyficzna agresja) - jej celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji; agresja ze złości - nie jest ona ukierunkowana na sytuację lub obiekt; obronna - jest ona odpowiedzią na atak; agresja związana z grą i zabawą - jest to agresja nasilająca się wskutek zaangażowania w walkę podczas gry (por. Hinde R.A. Niektóre problemy agresywnego zachowania, [w:] Socjalizacja a agresja, Warszawa 1993, s.13). Jasno więc wynika z przedstawionych tu kategorii, że przyczyny agresywnego zachowania nie zawsze są proste i łatwo wytłumaczalne. Jednym z powodów jest fakt, że między uczonymi zajmującymi się tą problematyką nie został rozstrzygnięty spór oto, jaki charakter ma agresja. Niektórzy autorzy uważają, iż jest wrodzona i niejako przynależna naturze ludzkiej. Inni - że ma charakter nabyty, a jej źródło widzą w relacjach społecznych. Ponieważ różnice w rozumieniu pojęcia agresji łączą się z teoriami na temat jej przyczyn, można więc zaprezentować podział wg tego kryterium. Ch.N. Cofer i M.H. Appley wyodrębnili cztery koncepcje agresji: agresja jako instynkt, agresja jako reakcja na frustrację, agresja jako nabyty popęd, agresja jako nawyk (por. Cofer Ch.N., Appley M.H., Motywacja: Teoria i badania, Warszawa 1972, ss.630-632)

---