DO WSZYSTKICH KORZYSTAJĄCYCH Z TEGO „SKRYPTU”!!!

1. Pierwszy temat proszę sobie wziąć z poprzedniego skryptu z pierwszego semestru. Nie miałam już siły wklepywać go po raz drugi, a dyskietka z tekstem gdzieś mi się zapodziała. Temat brzmi: Wiadomości wstępne do ksiąg prorockich.

2. Temat 3 o nauce społecznej jest w całości z książki G. Witaszka, Myśl społeczna proroków, bo z wykładów nic prawie nie było.

3. Wszelkie dziwne zwroty językowe są autorstwa ks. Ołowia.

4. Tematy 2, 6 i 7 są do siebie bardzo podobne, stąd wiele informacji się tam pokrywa.

5. Dołączam też skrypt z wykładów w czystej postaci, tzn. tak, jak dyktował Ołów, w razie, jakby ktoś chciał coś sobie ulepszyć lub spojrzeć na kontekst.

6. Liczę na waszą inteligencję w korzystaniu z tego skryptu i za wszelkie usterki przepraszam.

7. I przypominam, że obowiązuje znajomość jakiejś lektury spoza wykładów, a tego to ja już za nikogo nie zrobię. Lektury powinny być w pierwszym skrypcie.

2. Idea mesjańska w księgach proroków mniejszych

Prawie wszyscy prorocy mniejsi poruszali zagadnienie idei mesjańskiej w mniej lub bardziej rozwinięty sposób, a czasami nawet bardzo zdawkowo. I tak:

W księdze Joela można znaleźć niewyraźne zarysowane elementy mesjańskie. Losy Judy i Jerozolimy zostaną przemienione (Jl 4,1). Jerozolima stanie się świętością nietykalną (Jl 4,17). Kraj cały spotka doczesne błogosławieństwo (Jl 4,18). Osoba Mesjasza nie została w ogóle uwzględniona. Prorok stoi na stanowisku, że Jahwe w dalszym ciągu będzie panował z Syjonu (Jl 4,16-17). Stąd też można powiedzieć, że idea mesjańska w księdze Joela jest mało wyraźna i występują tylko pewne aluzje o charakterze mesjańskim.

Prorok Amos podkreśla znaczenie przymierza. Pan wybrał Izraela jako swój lud, który ma świadczyć o Jego dobroci i sprawiedliwości (Am 3,1-2). Przywilej, który otrzymał Izrael jest jednocześnie motywem surowego sądu. Miłosierdzie Boże jest jednak wyższe od Jego sprawiedliwości. Dlatego w zakończeniu księgi, Amos kreśli wizję czasów pomyślnych, które nastąpią po sądzie Bożym. Zapowiada odrodzenie Izraela i ukazuje nadzieje mesjańskie. Wtedy ocaleje reszta sprawiedliwych (Am 9,8-10) i nastąpi odrodzenie wokół potomka dawidowego (Am 9,11-12). Amos sprowadza obraz przyszłego szczęścia i pomyślności do nadziei mesjańskich. Rozwija ideę sprawiedliwości w odniesieniu do kultu. Amos głosząc monoteizm i uniwersalizm przyczynia się jednocześnie do utrwalenia idei mesjańskiej.

Prorok Abdiasz nie wspomina wprawdzie o wybraniu i Przymierzu ani o obietnicach mesjańskich, ale podkreśla uprzywilejowaną pozycję narodu wybranego. Świadectwem szczególnego upodobania Izraela są słowa z wersetu 16, w którym Syjon został nazwany „Góra Moją Świętą”. Abdiasz ukazuje, że Jahwe roztacza nad Izraelem swą przemożną opiekę. Jest obrońcą i „mścicielem” wobec innych narodów, które krzywdzą Izrael. On sam będzie karał Edomitów. Jako wynagrodzenie za doznane krzywdy Izrael otrzyma uczestnictwo w ostatecznym zwycięstwie Boga w Dniu Pańskim. Wówczas Syjon będzie ośrodkiem ocalenia i świętości w Królestwie Bożym. Ta przepowiednia zbawienia wskazuje na ideę mesjańską zarysowaną wprawdzie niewyraźnie w księdze, ale obecną. Prorok kreśli obraz, wizję mesjańskiego Syjonu, kiedy to nastanie pełna sprawiedliwość i czasy pomyślne dla Izraela.

Micheasz porusza tę ideę w rozdziałach 4 i 5. Prorok opisuje nadzieje mesjańskie. W księdze ma miejsce przepowiadanie o powszechnym panowaniu Jahwe na Syjonie, a następnie o powrocie Izraelitów z niewoli i przywróceniu władzy Syjonowi. Dalej są dwa epizody o nieszczęściach narodowych i uwolnieniu od nich przez Mesjasza. W końcu ukazany jest triumf Króla Mesjańskiego. Micheasz rozwija myśl mesjańską i eschatologiczną zarazem, zwłaszcza w tekście Mi 5,7-8. Doktryna mesjańska Micheasza wykazuje podobieństwo do idei głoszonych przez Izajasza. Micheasz podkreśla dawidowe pochodzenie Mesjasza, przyszłego władcy izraelskiego, pod którego rządami nastąpi kiedyś powszechny pokój. Dwa teksty Micheasza znalazły się w NT: Mi 7,6 u Mt 10,36 i Łk 12,52; por. Mi 5,1 i Mt 2,6; J 7,42.

W księdze Sofoniasza, po opisie kar dla Izraela jest mowa o sądzie, który będzie miał charakter oczyszczający. Narodzi się nowy lud, który będzie wierny Panu. Pomyślne zapowiedzi zbawcze są źródłem wielkiej radości. W tekście So 3,14 są różne słowa hebrajskie na określenie szczęścia i wesela w czasach mesjańskich. W późniejszych tekstach mesjańskich występują paralele: u Jr, Ez, Jl; w NT - So 3,1-4 z Mt 13, 41.

U Aggeusza idea mesjańska występuje w IV mowie (Ag 2,20-23), która zawiera obietnicę dla Zorobabela, że Pan obdarzy go godnością królewską. Odbudowa świątyni, którą zapoczątkował Zorobabel, utrwali dynastię Dawida, z której wyjdzie Mesjasz.

Bardzo wyraźnie idea ta jest ukazana w księdze Zachariasza, zarówno u Proto, jak i Deutero-Zachariasza.

Proto-Zachariasz:

Wizje Zachariasza zawierają program odnowy narodowej i nadzieje mesjańskie. Prorok zapowiada czasy, gdy zniknie grzech na świecie, świątynia zostanie odbudowana. Pan zgromadzi swój lud żyjący w rozproszeniu (Za 8,7) ze wszystkich krain wschodu i zachodu. Nie będzie już więcej głodu i nędzy, niepewności wojen. Dostatkowi materialnemu towarzyszyć będą dobra duchowe. Nastąpi odrodzenie Jerozolimy (Za 8,3) w prawdzie i w świętości oraz odnowienie przymierza między Jahwe i ludem. Lud wybrany nie pozostanie osamotniony. Życie ludu Bożego cechować będzie wysoki poziom moralny, bo obowiązywać będą zasady przymierza (Za 8,16). W Jerozolimie liczne narody będą szukać prawdziwego Boga, aby Mu złożyć ofiary (Za 8,22). Poznają bowiem, że tu zdobędą Jego „poznanie” (hebr. jada) (Za 8,23). Wyroczniom Zachariasza nie jest obca postać Mesjasza (Za 3,8; Za 6,12). Niektórzy egzegeci sądzili, że Mesjaszem miałby być Zorobabel, ale większość uczonych uważa, że chodzi tu o rzeczywistego Mesjasza. Proto-Zachariasz przypisuje mu tytuł królewski, mesjański, aby wyrazić rzeczywistość przyszłego potomka Dawida. Prawdziwy król, Mesjasz, zrealizuje zapowiedzi ST, zjednoczy w swej osobie władzę królewską i mesjańską. Obraz Mesjasza proroka Zachariasza jest niekompletny, a z drugiej strony Mesjasz Zachariasza posiada rysy zgodne z sylwetką tych proroctw, które wyraźnie skupiają w Mesjaszu godność króla i kapłana. Zachariasz dostrzegł w Jozuem typ przyszłego Mesjasza, a w wydarzeniach jego okresu początek tych znaków, jakie będą towarzyszyć przyjściu Królestwa Bożego (Za 6,11-12). Tekst Za 6,15 zawiera zapowiedź przybycia pogan z daleka. Będą oni wraz z Judejczykami, pracować przy budowie świątyni. To wskazuje, że chodzi tu o czasy eschatologiczne, przyszłe, mesjańskie odległe wydarzeniom teraźniejszym.

Cechą charakterystyczną doktryny Deutero-Zachariasza są obietnice mesjańskie i eschatologiczne. Odrodzenie narodowe i wspaniała przyszłość mesjańska nastąpi po długich walkach, poganie oblegną Jerozolimę (Za 13,3), nastaną dni trwogi (Za 12,4), nastąpi Dzień Pański. Stanowią one istotny element posłannictwa proroka. Wyrocznie Zachariasza 9-14 dorzucają kilka szczególnych rysów do obrazów postaci Mesjasza. W wersie Za 9,9-10 przedstawiono Go jako Króla Pokoju, pokornego i zwycięskiego, wjeżdżającego na osiołku, zwierzęciu, którym, zwyczajem wschodu, w czasach pokoju posługiwali się zamożni, jak i ubodzy (Sdz 5,10;12,4). Przywołując tym samym na pamięć obraz Króla Pokoju (Iz 9,5; Iz 11,1-9 i Mi 5,1-14). Kojarzy się z Mt 21,5. Wersety Za 12,10 - „spoglądać będą na mnie, którego przebodli” - można tę wyrocznię rozumieć w kontekście Pieśni o Słudze Jahwe. Charakter pokojowy Królestwa Mesjańskiego podkreśla zapowiadane zniszczenie narzędzi wojny (Za 9,10), nawiązujące do innych proroctw mesjańskich (Oz 1,7).

W księdze Malachisza, prorok zapowiada, że nadejdą czasy mesjańskie, gdy na całym świecie zostanie złożona ofiara czysta (Ml 1,11). Ml traktuje na temat sprawiedliwości Bożej i odpowiedzialności indywidualnej człowieka. Pan Bóg nie zapomina o nikim i we właściwym czasie okaże sprawiedliwość. Malachiasz podobnie jak Zachariasz zapowiada Mesjasza, którego nazywa Panem i Aniołem Przymiera. Mesjasz oczyści wszystkich lewitów, aby mogli mieć udział w dobrach mesjańskich (Ml 3,4).

3. Nauka społeczna w pismach prorockich.

AMOS

Prorok Amos będąc skromnym posiadaczem trzód, w sposób szczególny był wyczulony na kontrasty życia społecznego.

Najpierw wyrocznie dotyczą narodów sąsiadujących z Izraelem, które posiadają cel pedagogiczny, mają doprowadzić Izraela do pokuty. Jahwe oskarża Damaszek, Gazę i Filistynów, Tyr i Fenicję, Edom, Amonitów i Moabitów o to, ze naruszyły, zwłaszcza podczas wojny prawa ludzkie i skazuje je za to na wyniszczenie. Damaszek w sposób okrutny uciskał mieszkańców Gileadu (Am 1,5). Gaza i Tyr uprowadziły w niewolę wiele narodów, by wydać je Edomowi (Am 1, 6.9). Grzech Filistynów polegał na deportacji i handlu niewolnikami na dużą skalę. Tyr handlował niewolnikami izraelskimi nie pamiętając o bratnim przymierzu z Izraelem. Edom stosował przemoc i okrucieństwo wobec Izraelitów. W Ammonie miały miejsca liczne zabójstwa w celu zahamowania wzrostu populacji. Joab bezcześcił prochy zmarłego króla Domu (Am 2, 4n). Pycha w stosunku do Boga i bliźnich oraz różne przejawy barku miłości bliźniego aż do handlu niewolnikami włącznie - to zasadnicze grzechy narodów. Według Amora, moralność nie jest przywilejem tylko jednego narodu, nie zna granic i ponieważ Jahwe jest Bogiem wszystkich narodów, domaga się od nich przestrzegania prawa. Narody, które odstąpiły od tego prawa, niesprawiedliwie niszcząc inne, uprowadzając je w niewolę, łamiąc bratnie przymierze, tłumiąc uczucie miłosierdzia i prześladując mieczem swoich braci, staną na sądzie Bożym i zostaną ukarane w ten sam sposób, w jaki postępowały.

W wyroczniach przeciwko Izraelowi, po wyliczeniu grzechów narodu, jest mowa o dobrodziejstwach boga, po których następuje nowe oskarżenie. Ma to podkreślić niewdzięczność Izraela wobec Boga.

Prorok Amos wyraża swój sprzeciw przeciwko szerzącej się niesprawiedliwości, która miała miejsce w społeczności izraelskiej, w ramach instytucji niewolnictwa: sprzedawano ludzi za pieniądze (Am 2, 6b), a biednych za równowartość pary sandałów (Am 2,6c). Amos przypisuje winę i występuje przeciw wierzycielom, którzy dla odzyskania pożyczonych pieniędzy, sprzedawali ludzi jedynie dlatego, że ci nie mogli oddać im długu. W pierwszy przypadku (sprawiedliwi) Amos ukazuje deprecjację osoby dłużnika, w drugim (ubodzy) - dysproporcję pomiędzy małym długiem a ponoszoną za niego karą. W pierwszym przypadku niewolnictwo może być usprawiedliwione, choć nieludzkie. W drugim - nie można go usprawiedliwić w żaden sposób. Amos złamał barierę kulturową i obyczajową swoich czasów, które dopuszczały branie w niewole za długi. Przejmuje go los tych ludzi. Prorok podkreśla niedotrzymanie umowy zawartej z Bogiem. Ochrona niewinnych powinna być na porządku dziennym w społeczności Izraela. Amos kieruje swoje oskarżenia przeciwko zdemoralizowanego społeczeństwu, stwierdzając, że ojciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny, profanując imię Boga. W kontekście mowy o niewolnictwie chodzi najprawdopodobniej o dziewczynę, która jest na służbie z powodu długu. Amos odnosi się też do deprawacji i ucisku ubogich, których prawa zostały naruszone (Am 2, 7ab.8). Uciskający, stawiając ubogich w trudnych warunkach ekonomicznych i społecznych, zmuszają ich do złego postępowania. Amos potępia też to, że uciskający biorą ubranie w zastaw, rozkładają się na nim w świątyni i piją skonfiskowane wino. Widać tu aluzję do przekroczenia prawa z Wk 22,25-26. Potępia także nielitościwych lichwiarzy. Amos uważa, że nie można ze spokojnym sumieniem uczestniczyć w kulcie religijnym i jednocześnie dopuszczać się rażących nadużyć przeciw sprawiedliwości społecznej. Prorok występuje przeciw bogatym - przemocy przez nich stosowanej, nadmiernemu luksusowi, gdy obok nich prosty lud cierpi niesprawiedliwość i nędzę. Ukazuje kupców zaślepionych żądzą zysku, którzy nie zważają na normy moralne. Potępia skorumpowanych sędziów, tych, którzy prześladują sędziów i świadków w trybunałach (Am 5,10). Według Amosa, gdy relacja z bliźnimi jest niewłaściwa, podobnie dzieje się w relacji z Bogiem. Jedynym sposobem polepszenia sytuacji społecznej jest pełnienie sprawiedliwości i prawa, które biorą swój początek od Boga. Nie ogłasza on nowego programu społecznego, ale zachęca by stosować dawny.

OZEASZ

Ozeasz żył w czasach, kiedy w Izraelu trwała walka o władzę. Prorok oskarża rządzących o rozlewanie krwi, walki bratobójcze. Potępia ich bałwochwalstwo, pijaństwo, przepych. Ozeasz występuje także przeciw kapłanom, których oskarża o to, że zaniedbali staranie o prawdziwe poznanie Boga, a faworyzowali kulty kananejskie. Występuje też przeciw oszukańczemu handlowi, choć nie podaje, jak Amos, szczegółów. Ozeasz krytykuje instytucję monarchii i nawołuje do powrotu do sytuacji społeczno-religijnej sprzed monarchii. Przyczyną niesprawiedliwości, walki bratobójczej, daremnych przymierzy z obcymi narodami, intryg politycznych prorok widzi w zaniedbaniu przez Izrael bezpośrednich relacji z Bogiem, tzn, ignorowano Jego przykazania. Ozeasz chce przywrócić w narodzie obraz Boga i wierzy w triumf Jahwe. Prorok ukazuje związek Izraela z Bogiem jako związek małżeński, gdzie Izrael jest niewierną małżonką, zdradzającą Oblubieńca. Ale zdradzony mąż pokonuje niewierność małżonki na bazie miłości (Oz 11, 1-9). Ozeasz jest przekonany, że społeczność Izraela skierowana przeciwko bliźniemu i Bogu zmieni swoje postępowanie i nie uczyni tego z własnej inicjatywy, ale na skutek daru Bożego.

MICHEASZ

Micheasz przedstawia całościową wizję upadku życia społecznego w Królestwie Południowym. Akcentuje przede wszystkim fakt nadużywania władzy i urzędów w celu osiągnięcia osobistego zysku kosztem ludu. Czynią tak przywódcy, rządzący, książęta i sędziowie (Mi 3,1.9.11;7,3), czyli luzie odpowiedzialni za przestrzeganie zasad sprawiedliwości. Przywódcy pełni byli chciwości i przemocy, usuwano ludzi z ich posiadłości i domów (Mi 2,1-5), zabierano pola (Mi 2,2), rodziny były rozpraszane (Mi 2,8). Micheasz krytykował też zepsucie w życiu miejskim, zwłaszcza w Jerozolimie, oskarżał kapłanów i proroków, którzy chcąc się wzbogacić wykorzystywali swą wiedzę do nielegalnych praktyk (Mi 3,5.11). Uważali wykonywanie samych tylko rytuałów za wystarczające. Bóg jednak nie akceptuje sprzeczności między kultem religijnym, a życiem społecznym. Prorok pokazuje też pogarszanie się więzi rodzinnych, pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz pomiędzy przyjaciółmi.

Prorok Micheasz nie krytykuje instytucja jako takich, lecz sposób ich funkcjonowania, niezgodny z zamiarami Boga, oraz niewłaściwe przystosowanie się do środowiska kananejskiego. Według proroka zło społeczne przez niego dostrzegane miało swoje korzenie w nie uznawaniu Bożego panowania nad światem.

SOFONIASZ

Posłanie Sofoniasza jest w pełni wplecione w sytuację społeczno-ekonomiczną, która wytworzyła się w Jerozolimie i zapewniała grupom rządzącym dobrobyt i bogactwo. Prorok krytykuje dobrobyt, który doprowadził do niesprawiedliwości i do ateizmu praktycznego. Krytykuje nadużycia kupców, synkretyzm religijny, rządzących, którzy bogacą się kosztem poddanych, posługując się uciskiem i defraudacją. Wyrocznie skierowane przeciw narodom pogańskim (So 2,4-3,8) są ostrzeżeniem dla Judy. Despotyzm rządzących wynika z buntu przeciw prawu Bożemu. Kapłanów oskarża o profanowanie świętości (So 3,4). Sofoniasz nie zwleka z oskarżeniem, zawartym w zapowiedzi sądu. Jego mowa jest bezpośrednia i zapowiada w konsekwencji interwencję Boga przeciw tym, którzy mają władze i bogactwo: przywódcom, urzędnikom, prorokom, kapłanom, kupcom, złotnikom, ludziom, którzy żyją beztrosko tak jakby Bóg nie miał dla nich żadnego konkretnego znaczenia (So 1,12b). Bóg wydaje się być nieobecny, ponieważ jego interwencja jest uważana za odległą. Tę nieobecność Boga wypełnia się praktykami idolatrycznymi i synkretycznymi, które zmierzają do skłonienia bóstwa, aby działało na korzyść proszącego. Taka sytuacja była nie do utrzymania, i doprowadziłaby nieuchronnie do klęski. Sofoniasz nie ma upodobania w potępianiu i uważa zniszczenie za etap przejściowy prowadzący w kierunku zbawienia. Z miasta buntowniczego, splamionego i uciśnionego wyjdzie reszta, którą Pan wybierze (So 3,13).

PROTO-ZACHARIASZ

Całe przepowiadanie Zachariasza jest zdominowane prze świadomość bliskości królestwa mesjańskiego. Wszystkie jego pouczenia, upomnienia i zachęty podporządkowane temu jednemu celowi: przygotować lud, pośród którego Jahwe mógłby zamieszkać. Istotnym elementem tego przygotowania jest odbudowanie świątyni na Syjonie. W swych wystąpieniach prorok wykazuje nie tylko o odbudowę świątyni, ale także świętość swojej ojczyzny i jej ludności (Za 2,16;5,1-11). Autentyczne życie religijne przejawia się przede wszystkim w zachowaniu praw moralnych. Trzeba wydawać sprawiedliwe wyroki, okazywać sobie miłość i miłosierdzie, nie krzywdzić wdowy i sieroty, cudzoziemca i biednego, nie żywić w sercach złości względem bliźniego. Kto nie spełnia tych wymogów nie może mieć nadziei, że Bóg go wysłucha gdy modli się czy pości. Post jest sposobem wejścia relację z Bogiem, ale nie służy niczemu, jeżeli człowiek pozostaje we własnych grzechach. Post, któremu towarzyszą wykroczenia przeciwko najsłabszym członkom społeczności, jest bezużytecznych (Za 7, 8-10;8,16-18; por. Iz 58,6). Zachariasz wzywa rodaków do nawrócenia, przypominając, ze niewierność ich przodków w stosunku do Jahwe stała się powodem nieszczęść, które w przeszłości dotknęły Izraelitów. Przemiany wewnętrznej dokonuje jednak sam Bóg, który usunie grzech. Post zamieni się w radość i wesele. Temu wszystkiemu powinna towarzyszyć miłość prawdy i pokoju (Za 8,18-19). Liczne ludy i narody będą szukać Jahwe Zastępów i przyłączą się do mieszkańców Judy, zrozumieją, że z nimi jest Bóg (Za 8,20-23). Jerozolima oczyszczona z grzechów stanie się centrum religijnym, do którego dążyć będą obce narody.

MALACHIASZ

W myśli religijnej Malachiasza dochodzą do głosu problemu, które nurtowały powygnańczą społeczność judzką. Upominając kapłanów za ich formalizm i niedbalstwo, przypomniał, że podstawowym obowiązkiem kapłanów jest oddawanie czci Imieniu Bożego i nauczanie ludu objawionych zasad wiary i moralności. Wykazując braki w sprawowaniu kultu ofiarniczego, Malachiasz zapowiedział przyszłą „ofiarę czystą”, która będzie składana Bogu przez wielkie narody ziemi. Przypomniał tezę klasycznych proroków, że najlepiej czci Boga ten, kto sprawiedliwie postępuje ze swoim bliźnim, i że lepsze posłuszeństwo Prawu Bożemu niż składane ofiary. Z uczuciem i osobistą sympatią bronił poszkodowanych kobiet judzkich. W księdze Malachiasza ma miejsce surowa krytyka małżeństw zawieranych przez Żydów z kobietami z obcych narodów (Ml 2,11). W przekonaniu proroka małżeństwa tego rodzaju niosły ze sobą zagrożenie dla religii Starego Przymierza, gdyż kobiety z obcych narodów czciły bóstwa pogańskie. Ganiąc nadużycia małżeńskie współczesnych sobie Judejczyków, Malachiasz przygotował naukę nowotestamentową o świętości i nierozerwalności małżeństwa (Mt 5,31n; 19,3-9; Ef 5,21-23). Malachiasz naucza, że małżeństwo między wierzącymi nie jest tylko sprawą świecką ani prywatną. Prorok Malachiasz domagał się od Judejczyków wierności przymierzu zawartemu z Bogiem, piętnując ich wykroczenia w dziedzinie kultu (ML 1,6-9;2,10.13;3,5-8) i przeciw sprawiedliwości społecznej (Ml 3,5), w tym także zjawisko rozwodów (Ml 2,14n). W wykroczeniach tych widział przyczynę ciężkich warunków ekonomicznych (Ml 2,13-16;3,10n), w jakich znajdował się naród. Tych, którzy wątpili w miłość narodu i w sensowności służenia Bogu, twierdząc, że Jahwe nie dba o sprawiedliwość i stoi po stronie złoczyńców (Ml 1,2), zapewniał, że Jahwe ukarze zarówno Edomitów, którzy skrzywdzili jego naród, jak też niewiernych członków Izraela. Krytyka Malachiasza nie ogranicza się tylko do ukazania braków i grzechów Izraela, ale zapowiada nadejście nowej ery, w której każdemu zostanie wymierzona sprawiedliwość według jego uczynków, zapisanych w Bozej Księdze. Boski sędzia upomni się szczególnie o pokrzywdzonych, przygarniając ich jako swą szczególną własność.

4. Atrybuty Boga u proroków mniejszych.

U proroków mniejszych pojawiają się takie określenia Boga, jak: Wszechmogący, sędzia, miłosierny, Stwórca i Pan Wszechrzeczy, najwyższy i jedyny Pan Narodu, transcendentny, sprawiedliwy, wieczny. Każdy z proroków wydobywa jakąś cechę Pana Boga na pierwszy plan.

Ozeasz nazywa Boga Jahwe i Elohim. Bóg przedstawiony jest jako wybawiciel o grożących niebezpieczeństw (Oz 12, 14-15). Ozeasz traktuje o Bogu, który objawił się w historii wybranego narodu. Prorok używa tu takich określeń, jak: Jahwe jest twoim Bogiem (Oz 12,10), Jahwe jest waszym Bogiem (Oz 3,5;7,10), co wskazuje na bliskość i więź. Jahwe nie tylko objawił się Narodowi, ale jest jego sędzią (Oz 4,1;12,3). Ponad to, Ozeasz przedstawia Boga jako nieskończoną świętość. Bóg przeciwstawiony jest człowiekowi, sprawcy grzechu (Oz 11,9). Ozeasz nazywa też Jahwe mężem Izraela, prównując przymierze Boga z Izraelem jako związek Oblubieńca i Oblubienicy.

Również Joel wiele miejsca poświęca Bogu. Według niego Jahwe jest Bogiem jest Wszechmogącym (Jl 1,15), który jest najwyższym sędzią wobec Izraela (Jl 2,2) i innych narodów (Jl 4,2). Chociaż Bóg jest sędzią to okazuje swoje miłosierdzie (Jl 2,18-19). Joel ukazuje Boga jako miłosiernego Ojca, który wiernie spełnia obietnice (Jl 3,1-5), mimo niewierności ludu. Pan nie jest głuchy na modlitwę, ale przebacza. Bóg jest wspomożycielem uciśnionych i za wyrządzone krzywdy będzie karał (Jl 4,3-8). Bóg Joela jest źródłem radości (Jl2, 41).

Amos przedstawia Boga jako Stwórcę i Pan Wszechrzeczy (Am 2,14-16;4,5-13;6,8;8,8-9), wie On wszystko, i jest wszędzie obecny. Wszystkie narody Mu podlegają. Jest sprawiedliwy bez względu na osoby. Pan wybrał Izraela jako swój lud, który ma świadczyć o Jego dobroci i sprawiedliwości (Am 3,1-2). Przywilej, który otrzymał Izrael jest jednocześnie motywem surowego sądu. Miłosierdzie Boże jest jednak wyższe od Jego sprawiedliwości. Dlatego w zakończeniu księgi, Amos kreśli wizję czasów pomyślnych, które nastąpią po sądzie Bożym

W księdze Abdiasza, autor wyraża swoją głęboką wiarę w Boga. Jahwe jest Jedynym Bogiem, który rozciąga swoją władzę nie tylko nad Izraelem, ale też nad innymi narodami. Pan Bóg powołuje narody świata do wypełnienia swej woli. Od Boga zależy los i pomyślność narodu.

Księga Jonasza przedstawia Boga jako miłosiernego dla wszystkich ludzi, a więc również wobec pogan. Poganie, którzy nawrócą się, jak mieszkańcy Niniwy, będą lepsi niż pyszni, zarozumiali członkowie wybranego ludu. W głoszeniu miłosierdzia Bożego autor natchniony wyznacza szczególne zadania narodowi izraelskiemu. Jahwe jest Bogiem, który pragnie zbawienia wszystkich narodów i ze swej istoty jest Bogiem miłosierdzia.

Micheasz podkreśla, że Bóg jest jeden i Jego władza rozciąga się nad wszystkimi narodami. W sposób szczególny podkreśla sprawiedliwość Bożą, wyrażająca się w karze niewiernych oraz w miłosierdziu. Bóg lituje się nad słabym człowiekiem, przychodzi mu z pomocą.

Nahum naucza o powszechnym panowaniu Boga. Bogu podlegają wszyscy, obce także narody, Pan posługuje się nimi, by zbawić Izraela. Jahwe jest wierny swojemu narodowi. Na 1,2-8 ma formę psalmu alfabetycznego, gdzie autor przedstawia za pomocą obrazów zaczerpniętych z przyrody potęgę Boga, Jego sprawiedliwość, dobroć, opiekę nad tymi, którzy pokładają w Nim nadzieję.

U Habakuka na pierwsze miejsce wysuwa się pojęcie Boga, który jest najwyższym i jedynym Panem Narodu. Jahwe to Bóg przymierza, który nadaje Torę. Niezachowanie Prawa Bożego jest przyczyną nieszczęść narodowych. Pomimo niezachowania Prawa przez Izrael, Bóg pozostaje wierny przymierzu i choć karze, to ostatecznie nie opuści swego ludu. Jest wierny swoim obietnicom. Bóg Izraela jest Panem całego świata i wszystkich narodów. Przyjdzie kiedyś czas, że chwała Jego napełni ziemię całą, ale już teraz w Jego ręku spoczywają rządy świata. Prorok podkreśla wiekuistość Boga (Ha 1,12), jego nieograniczoną wszechmoc. On jest stwórcą świata, Panem natury i wszystkich ludzi. W swej sprawiedliwości nie może tolerować zbrodni i grzechu, ale dla swego ludu okaże miłosierdzie. W opisie teofanii, Bóg przedstawiony jest w sposób antropomorficzny, w postaci olbrzyma, który kroczy po górach i pagórkach, spiesząc na pomoc swemu ludowi. Następnie siada na rydwan wojenny i uzbrojony w łuk i włócznie wyrusza do walki z wrogiem. Jest to wspaniałe przedstawienie potęgi i majestatu Boga. Habakuk głosi świętość Boga, Jego opatrzność nad światem.

Prorok Aggeusz akcentuje uniwersalizm w odniesieniu do Pana Boga. Tylko Jahwe jest Bogiem i Panem Izraela. Bóg kieruje zjawiskami przyrody. Narody pogańskie (Ag 2,7) są posłuszne Jego nakazom.

Proto-Zachariasz dość silnie podkreśla przymiot transcendencji Boga (Bóg różny od świata). Prorok nazywa Boga Jahwe - Panem Zastępów, Panem Wojska. Jahwe jest zwierzchnikiem nad zastępami ziemskimi, jest Panem nieba i ziemi, jest wszechmocny. Symboliczna wizja 4 rogów -ukazała Pana Zastępów jako zwierzchnika wszystkich ludów. Róg - symbol mocy, potęgi. 7 oczu dozorujących ziemię ( Za 4,10) symbolizuje Bożą wiedzę, czujną opatrzność. Liczne zastępy duchów niebiańskich, pośredników między Bogiem a prorokiem podkreślają transcendencję Boga. Prorok wyobraża sobie Boga jako potężnego wschodniego monarchę, który z głębi swojego pałacu, nie pokazując się poddanym, za pośrednictwem różnych dostojników wydaje rozkazy, rządzi całym światem.

U Deutero-Zachariasza pojawia się też transcendencja Boga, ale ten atrybut nie jest rozwinięty. Pan Bóg jest ukazany jako Pan całego świata, Bóg opatrzności, ukazany jako Ktoś, kto kieruje losami świata.

Malachiasz akcentuje sprawiedliwość Bożą. Ludzie sprawiedliwi, prawdziwie pobożni otrzymają nagrodę w dniu Sądu Jahwe, a grzeszników, niesprawiedliwych i bezbożnych spotka kara i zagłada.

5. Formy życia religijnego u proroków mniejszych

Zagadnienie to podejmuje kilku proroków mniejszych.

Bardzo wiele na ten temat możemy znaleźć w księdze Joela. Prorok zwraca uwagę na kult Boży. Przed niewolą prorocy zwalczali bałwochwalstwo i oczyszczali kult Jednego Boga z obcych naleciałości. Księga Joela nie zawiera podobnych tendencji, kultowi nie zagraża żadne niebezpieczeństwo bałwochwalstwa. Przed niewolą prorocy zwalczali wszelkie zewnętrzne formy pozbawione ducha. Natomiast Joel ujmuje kult od strony pozytywnej. Ponad to, przed niewola kultem, sprawą przewodzenia narodowi zajmowały się różne stany na przemian - królowie, kapłani, prorocy. Za czasów Joela poszczególne funkcje są wyraźnie oddzielone. Kultem zajmują się kapłani, natomiast kierowaniem narodu tzw. starcy. Joel wzywa kapłanów do służby ołtarza (Jl 1,13-14;2,16-17) Innym tematem dotyczącym życia religijnego w księdze jest modlitwa i pokuta. Joel akcentuje szczególnie problem modlitwy przebłagalnej. Pokuta polega na umartwianiu, poście i odwróceniu się od zła (Jl 1,12-14). W pokucie za grzech powinien brać udział cały naród i wszyscy jego mieszkańcy. Główną rolę w powszechnym przebłaganiu Boga powinni odegrać kapłani, którzy w Świątyni przed Świętym Przybytkiem mieli przepraszać Boga za winy swoje i narodu.

Prorok Amos rozwija ideę sprawiedliwości Boga w odniesieniu do kultu. Prorok krytykuje praktyki religijne sprawowane jedynie w sposób zewnętrzny, bez wewnętrznego zaangażowania. Taka postawa sprzeciwia się sprawiedliwości Bożej. Amos występuje przeciwko tym, którzy składając ofiary Bogu popełniali jednocześnie przestępstwa moralne, wśród nich pijaństwo, ucisk ubogich, bałwochwalstwo. Wzywa Naród do wiernego zachowania Prawa, Dekalogu oraz spełnienia warunków Przymierza.

W księdze Micheasza, w rozdziałach 6-7, ukazana jest droga do zbawienia, która, według proroka, wiedzie przez pokutę i modlitwę. W tym celu przedstawia najpierw dobrodziejstwa i zbawcze dzieła Pana względem Izraela, poucza o istocie prawdziwej religijności, następnie przestrzega przed występkami obrażającymi Boga i przed straszną za nie karą. Ubolewa nad powszechnym upadkiem moralności, a w końcu zachęca do ufnosci i modlitwy.

Aggeusz (Ag 2,10-19) zwraca uwagę ludowi, że dotychczasowe ofiary były nieczyste, wymawia obojętność wobec budowy świątyni

Wiele informacji na temat życia religijnego i kultu możemy znaleźć u Zachariasza.

Proto-Zachariasz jako kapłan podkreślał znaczenie świątyni w oddawaniu czci Bogu, akcentował kult, wiążące się z nim odrodzenie narodu. Księga Zachariasza jest przesiąknięta miłością do świątyni, dlatego można przyrównać go do Ezechiela. Proto-Zachariasz wielokrotnie nawiązuje do świątyni jako kultu akcentuje miłosierdzie Boga (Za 1,15). Proto-Zachariasz podkreśla rolę Zorobabela gdy idzie o odbudowę świątyni. Zorobabel był to świecki gubernator, kierował on i miał doprowadzić do końca budowę świątyni (Za 4,9). Egzegeci stwierdzają, że Zachariasz niejako wyolbrzymia rolę, Zorobabela w swojej księdze, gdy idzie o odbudowę świątyni. Wyolbrzymia znaczenie odbudowy samej świątyni. Prorok mówi o stałej obecności Boga wśród ludu w świątyni (Za 2,9;2,16-17) Proto-Zachariasz mówi na temat kultu liturgicznego w świątyni, zaangażowanie ludu w świątyni. Zaznacza, że sam Pan będzie czuwał nad świętym miastem oraz świątynią. Nawiązuje do tradycji praojców - Wj 14,19-20. Zdaniem Zachariasza sam Pan będzie chwałą świątyni (kabot). Chwała Boża przybiera charakter materialny. Jerozolima otrzyma nowe imię: Miasto Wierności, Góra Święta ( por., Iz 56,7; Iz 57, 13) Proto-Zachariasz wielokrotnie mówi też o liturgii i kulcie. Nawiązuje do składanych ofiar (Za 7,2). Prorok nie mówi nic wprost o świętach, uroczystościach poza proroctwem ogólnej natury, że uroczystości liturgiczne będą coraz liczniejsze przyszłości, a dni postu w czas radości i chwały się zmienią. Zewnętrznym przejawem życia religijnego, o jakim wspomina prorok, jest post, przestrzegany w określonych dniach. Prorok wskazuje na różne formy postu (np. 10 miesiąc, 4miesiąc - Za 8,19). Post sam w sobie nie ma sensu, jeśli nie ożywia go autentyczne życie religijne. Traktując o zewnętrznym życiu religijnym prorok nawiązuje do nauki swoich poprzedników. Obecność Boga w świątyni domaga się moralnej czystości kapłaństwa, ludu Bożego, całej ziemi. Prorok wzywa do nawrócenia (Za 1,4-6). Nawołuje do wewnętrznej doskonałości. Od Boga zależy wszelka inicjatywa w przemianie wewnętrznej. Za 3,1-10 - symboliczna aluzja trzeciej wizji jest poświęcona idei oczyszczenia. Gdy chodzi o czystość nie ma tu rytuałów jak w kapłaństwie. Zwraca się uwagę na czystość wewnętrzną. Proto-Zachariasz traktuje o winie, grzechu, pobożności (Za 5,8). Niektóre teksty Proto-Zachariasza przypominają naukę NT, np. Ef 4,22;Rz 6,2. Teksty dotyczące śmierci grzechu. Podobnie jak św. Paweł Proto - Zachariasz domaga się autentycznej świętości, która przemieni kraj w ziemię Świętą Adama ziemię. Ha kadesz święty. Autor biblijny akcentuje sprawę świętości. Księga Proto-Zachariasza podaje szczegóły dotyczące hierarchii kapłaństwa. Opisuje kolegium kapłanów (Za 7,2), które składa się z przewodniczących poszczególnych klas społecznych, utworzonych prawdopodobnie według podziału jaki powstał zaraz po niewoli. Na czoło tego kolegium wysuwa się arcykapłan. Obraz kapłanów zasiadających przed Jozuem (Za 3,8) jest pierwszym znakiem powstawania posiedzeń Sanhedrynu. Kapłaństwo u Proto-Zachariasza nabiera szczególnego znaczenia. Jozue stoi przed sądem Boga jako reprezentant narodu, dźwiga on grzechy narodu. Kapłaństwo mato nowe znaczenie. Księga przedstawia czas bardziej duchowy kapłaństwa nie tylko rytualizm. Kapłaństwo Proto -Zachariasza łączy się z nadziejami mesjańskimi. Nawiązuje do Tradycji (Za 3,8).

U Deutero-Zachariasza wzmianki na temat kultu i świątyni są nieliczne. Autor wprawdzie nawiązuje do odbudowy świątyni Zorobabela, ale w mniejszym stopniu traktuje o życiu religijnym. Płynęło ono zwykłym trybem. Nie ma wzmianki o arcykapłanach czy kapłanach. Pomimo tego, kapłaństwo zyskuje na znaczeniu, profetyzm zaczyna powoli zanikać.

O życiu religijnym pisze też Malachiasz. Jednym z głównych występków Izraelitów jest według Malachiasza nie oddawanie czci Bogu i lekceważenie ofiar. Przypomina on motywy, które powinny zachęcać Naród Wybrany do prawdziwej pobożności: są nimi idea wybrania Izraela, jego przymierza z Panem oraz wzniosłość i potęga Jahwe, który jest Panem i sędzią całego świata.

6. Zagadnienie sprawiedliwości Bożej.

Wielu proroków mniejszych pisze o sprawiedliwości Bożej, Dniu Jahwe, sądzie.

O Dniu Pańskim (Jon Jahwe) pisze prorok Joel. To wyrażenie występuje również u innych proroków. Przed niewolą oznacza przede wszystkim groźbę pod adresem Izraela za odstępstwo od Pana (Am 5,18). Na drugim planie Dnia Pańskiego jawią się poganie, dla których ów dzień stanie się karą bądź źródłem błogosławieństw. Po 586r. Dzień Pański jest korzystny dla Izraela, a groźby sąskierowne do narodów pogańskich. Według Joela Dzień Pański będzie karą dla ciemięzców, a ocaleniem dla tych, którzy wzywają imienia Pańskiego(Jl 3,5).

Podobnie pisze o tym dniu Abdiasz. Jahwe jest Jedynym Bogiem, który rozciąga swoją władzę nie tylko nad Izraelem, ale też nad innymi narodami. Pan Bóg powołuje narody świata do wypełnienia swej woli. Od Boga zależy los i pomyślność narodu. Bóg dokona ostatecznego rozrachunku ze wszystkimi narodami. W Dniu Jahwe (Jon Jahwe) dopełni się sprawiedliwość na zasadzie starotestamentalnego prawa odwetu. Narody pogańskie zostaną ukarane nie tyle za brak poznania Pana, ile za ich występki. Zasadami sprawiedliwości kieruje się Pan również w odniesieniu do Narodu Wybranego. Pomimo podkreślenia sprawiedliwości Boga Izrael cieszy się szczególnymi względami u Jahwe. Prorok nie wspomina wprawdzie o wybraniu i Przymierzu ani o obietnicach mesjańskich, ale podkreśla uprzywilejowaną pozycję narodu wybranego. Świadectwem szczególnego upodobania Izraela są słowa z wersetu 16, w którym Syjon został nazwany „Góra Moją Świętą”. Abdiasz ukazuje, że Jahwe roztacza nad Izraelem swą przemożną opiekę. Jest obrońcą i „mścicielem” wobec innych narodów, które krzywdzą Izrael. On sam będzie karał Edomitów. Jako wynagrodzenie za doznane krzywdy Izrael otrzyma uczestnictwo w ostatecznym zwycięstwie Boga w Dniu Pańskim. Wówczas Syjon będzie ośrodkiem ocalenia i świętości w Królestwie Bożym. Ta przepowiednia zbawienia wskazuje na ideę mesjańską zarysowaną wprawdzie niewyraźnie w księdze, ale obecną. Prorok kreśli obraz, wizję mesjańskiego Syjonu, kiedy to nastanie pełna sprawiedliwość i czasy pomyślne dla Izraela.

Micheasz, w rozdziałach 1-3, zapowiada sąd Boży nad Izraelem i Judą. Następnie ogłasza wyrok na Samarię i miasta w Szefeli. Potem jest mowa o niemoralności magnatów, kasty rządzącej i proroków. Pod koniec I części pojawia się zapowiedź zburzenia Jerozolimy i świątyni.

W księdze Habakuka, po skardze ze względu na panowanie niegodziwych, następuje odpowiedź Boga - sąd Boży nad przestępcami (Ha 1,5-11). Sąd Boży jest wykonany przez Chaldejczyków, przynosi on nowy niepokój. Habakuk stawia pytanie Bogu: czy Pan Bóg w swojej sprawiedliwości może posługiwać się takim niegodnym narzędziem? Odpowiedzią Boga (Ha 2,2-4) jest to, że ludzie sprawiedliwi będą ocaleni dzięki opiece Boga. Natomiast zginie ten, kto jest ducha nieprawego. Następnie jest opis upadku - 5 złorzeczeń. Wizja spełnienia przepowiedni w formie psalmu - Bóg sam rozprawia się z przeciwnikami (Ha 3,1-11). Węzłowym zagadnieniem księgi jest problem odpłaty Bożej, rozważanej w odniesieniu do Izraela i narodów obcych. Bóg nie może pozwolić na triumf najeźdźcy oddającemu się bałwochwalstwu. Jakkolwiek jest on w ręku Boga narzędziem kary dla Izraela, to przecież Izrael jest narodem sprawiedliwym. Punktem kulminacyjnym jest stwierdzenie w teologii sprawiedliwości u Habakuka, że zginie ten, kto jest ducha nieprawego, a sprawiedliwy żyć będzie dzięki swej wierności.

Nahum naucza o powszechnym panowaniu Boga. Bogu podlegają wszyscy, obce także narody, Pan posługuje się nimi, by zbawić Izraela. Jahwe jest wierny swojemu narodowi. Ukarze grzeszną Niniwę za wszelkie jej grzechy. Wyraża się przez to sprawiedliwość Boża.

Jednym z głównych tematów podejmowanych przez Sofoniasza jest Sąd Boży (So 1,2-2,5) W So 1,2-2,5 pojawia się zapowiedź ogólnej zagłady, sąd nad Judeą. Autor natchniony zwraca uwagę na niezwykłość sądu Pańskiego. Zapowiada prorok sąd nad Filistynami, Moabitami, Egipcjanami, Asyryjczykami (So 2,4-7). W So 3,1-20 prorok napomina grzesznych mieszkańców Jerozolimy, wskazuje na możliwość oczyszczenia. Treścią tutaj zawartych mów jest nawrócenie narodów i pomyślność Izraela.

Teologiczna myśl Sofoniasza koncentruje się na dwóch tematach:

• Sądu Bożego

• Nadziei zbawienia

Prorok zapowiada karzący sąd Pański. Sąd Boży spowoduje zagładę, zniszczenie mieszkańców ziemi, także Judy z Jerozolimą. Straszny kataklizm o charakterze kosmicznym będzie karą za grzechy Izraela: bałwochwalstwa, kłamstwa, niesprawiedliwe sądy, łamanie Prawa, brak bojaźni Bożej.

Narody pogańskie - eksterminacja i wyniszczenie moralno - duchowe.

Nadzieja jest ratunkiem nawrócenia za złej drogi. Zapowiedziany sąd będzie miał charakter oczyszczający. Narodzi się nowy lud, który będzie wierny Panu. Pomyślne zapowiedzi zbawcze są źródłem wielkiej radości. W tekście So 3,14 są różne słowa hebrajskie na określenie szczęścia i wesela w czasach mesjańskich.

W księdze Zachariasza o Dniu Pańskim i sądzie więcej mówi Deutero-Zachariasz. Proto-Zachariasz traktuje na temat grzechu, bałwochwalstwa, kładzie nacisk na oczyszczenie wewnętrzne. Grzech przekreśla nadziej Izraela, prowadzi do katastrofy. Sporo uwago poświęca nawróceniu. Zbawienie może się dokonać tylko przez wiarę.

Cechą charakterystyczną doktryny Deutero-Zachariasza są obietnice mesjańskie i eschatologiczne. Odrodzenie narodowe i wspaniała przyszłość mesjańska nastąpi po długich walkach, poganie oblegną Jerozolimę (Za 13,3), nastaną dni trwogi (Za 12,4), nastąpi Dzień Pański. Stanowią one istotny element posłannictwa proroka.

W księdze Malachiasza pojawia się zapowiedź Sądu Pańskiego. Bóg sam przyjdzie na Sąd by odpłacić wszystkim za ich czyny. Przy końcu księgi Malachiasz akcentuje sprawiedliwość Bożą. Ludzie sprawiedliwi, prawdziwie pobożni otrzymają nagrodę w dniu Sądu Jahwe, a grzeszników, niesprawiedliwych i bezbożnych spotka kara i zagłada.

7. Eschatologia u proroków mniejszych.

Temat ten wiąże się u proroków mniejszych z ideą mesjańską i zagadnieniem dnia Pańskiego.

Ozeasz podejmuje ten temat w kontekście Przymierza. Przymierze jest wynikiem łaski Bożej. Wyboru dokonał sam Pan, bez jakiejkolwiek zasługi ze strony narodu. Gdy Izrael zaczął błądzić, Bóg czynił wysiłki, aby go odwieść ze złej drogi (Oz 2,8). Środkiem zapobiegawczym przeciwko złemu postępowaniu zdaniem proroka ma być kara. Jahwe postanawia pozbawić Naród wybrany wolności politycznej. Pomimo ludzkich grzechów Bóg przeprowadzi swój plan zbawczy. Zerwana więź z Bogiem zostanie przywrócona. Wzajemne kontakty z braćmi będą nacechowane miłością (Oz 2,1-3). Kiedy ma to nastąpić Ozeasz nie podaje. Ale jest pewne, że Naród kiedyś „ponownie” pozna Boga, już nie wróci do kultu Baala. Nastąpią nowe zaślubiny, tym razem trwałe i wieczne. Między ludźmi zapanuje zgoda i pokój. Obfitość urodzajów będzie dowodem szczególnego błogosławieństwa i łaski. Wtedy Pan, wprawdzie ukarze Izraelitów, pozbawiając ich królów i kapłanów, ale potem nawrócą się i pod wodzą Dawida będą szukać Pana. Nastąpi to za dni ostatcznych (Oz 3,4-5). Po licznych doświadczeniach czeka Izraelitów radosne życie, radosna przyszłość (Oz 14,5-9). Ozeasz zapowiada zatem, w dalekiej perspektywie, szczęśliwą przyszłość. Wtedy nastanie nowe przymierze oraz wieczne zaślubiny Jahwe z Narodem Wybranym. I w tym nowym przymierzy zapanuje sprawiedliwość, miłość i poznanie Pana.

Joel zapowiada, że losy Judy i Jerozolimy zostaną przemienione (Jl 4,1). Jerozolima stanie się świętością nietykalną (Jl 4,17). Kraj cały spotka doczesne błogosławieństwo (Jl 4,18). Prorok stoi na stanowisku, że Jahwe w dalszym ciągu będzie panował z Syjonu (Jl 4,16-17).

Prorok Amos przedstawia wizje, jakie Pan ukazał prorokowi, jako zapowiedź kar, którymi zostanie ukarany lud: szarańcza, susza, ogień, upadek świątyni. W zakończeniu księgi jest mowa o odbudowaniu zniszczonego domu Dawida (Am 9,11-12) oraz nadejście ery niezwykłej obfitości, czasów nadzwyczajnych urodzajów (Am 9,13-15). Prorok podkreśla znaczenie przymierza. Pan wybrał Izraela jako swój lud, który ma świadczyć o Jego dobroci i sprawiedliwości (Am 3,1-2). Przywilej, który otrzymał Izrael jest jednocześnie motywem surowego sądu. Miłosierdzie Boże jest jednak wyższe od Jego sprawiedliwości. Dlatego w zakończeniu księgi, Amos kreśli wizję czasów pomyślnych, które nastąpią po sądzie Bożym. Zapowiada odrodzenie Izraela i ukazuje nadzieje mesjańskie. Wtedy ocaleje reszta sprawiedliwych (Am 9,8-10) i nastąpi odrodzenie wokół potomka dawidowego (Am 9,11-12).

W księdze Abdiasza Jahwe jest Jedynym Bogiem, który rozciąga swoją władzę nie tylko nad Izraelem, ale też nad innymi narodami. Pan Bóg powołuje narody świata do wypełnienia swej woli. Od Boga zależy los i pomyślność narodu. Bóg dokona ostatecznego rozrachunku ze wszystkimi narodami. W Dniu Jahwe (Jon Jahwe) dopełni się sprawiedliwość na zasadzie starotestamentalnego prawa odwetu. Narody pogańskie zostaną ukarane nie tyle za brak poznania Pana, ile za ich występki. Zasadami sprawiedliwości kieruje się Pan również w odniesieniu do Narodu Wybranego. Pomimo podkreślenia sprawiedliwości Boga Izrael cieszy się szczególnymi względami u Jahwe. Prorok nie wspomina wprawdzie o wybraniu i Przymierzu ani o obietnicach mesjańskich, ale podkreśla uprzywilejowaną pozycję narodu wybranego. Świadectwem szczególnego upodobania Izraela są słowa z wersetu 16, w którym Syjon został nazwany „Góra Moją Świętą”. Abdiasz ukazuje, że Jahwe roztacza nad Izraelem swą przemożną opiekę. Jest obrońcą i „mścicielem” wobec innych narodów, które krzywdzą Izrael. On sam będzie karał Edomitów. Jako wynagrodzenie za doznane krzywdy Izrael otrzyma uczestnictwo w ostatecznym zwycięstwie Boga w Dniu Pańskim. Wówczas Syjon będzie ośrodkiem ocalenia i świętości w Królestwie Bożym. Ta przepowiednia zbawienia wskazuje na ideę mesjańską zarysowaną wprawdzie niewyraźnie w księdze, ale obecną. Prorok kreśli obraz, wizję mesjańskiego Syjonu, kiedy to nastanie pełna sprawiedliwość i czasy pomyślne dla Izraela.

Księga Jonasza, która zawiera sens dosłowny, ale też i typiczny (przenośny), który koncentruje się na tzw. Znaku Jonasza, który w NT otrzymują niewierni faryzeusze, zawiera też prawdy natury eschatologicznej. Istnieje problem, w jakim znaczeniu i dla kogo prorok Jonasza był znakiem, a także, w jaki sposób Jonasz będzie znakiem dla faryzeuszy. Teksty ewangelistów powołują się na dwa fakty z opowiadania o Jonaszu:

- pobyt proroka we wnętrzu ryby - można go odnieść do Chrystusa złożonego w grobie;

- pokuta mieszkańców Niniwy - w opisie ewangelistów łączy się z wizją sądu ostatecznego. Mieszkańcy Niniwy będą na sądzie dodatkowymi oskarżycielami grzeszników. Oni bowiem, pod wpływem głoszonej nauki przez Jonasza, czynili pokutę. Tak jak Jonasz uratowany w cudowny sposób w imieniu Boga ogłasza wyrok na grzeszną Niniwę, a przez to był znakiem z nieba, tak Chrystus pokonawszy śmierć ogłosi kiedyś wyrok na niewiernych Izraelitów i będzie to zapowiadanym obecnie znakiem Jonasza. Wyrok ogłoszony przez Jonasza przyniósł grzesznemu miastu wybawienie, wyrok zapowiadany przez Chrystusa przyniesie niektórym potępienie.

Micheasz, podkreśla, że Bóg jest jeden, i Jego władza rozciąga się nad wszystkimi narodami. W sposób szczególny podkreśla sprawiedliwość Bożą, wyrażająca się w karze niewiernych oraz w miłosierdziu. Bóg lituje się nad słabym człowiekiem, przychodzi mu z pomocą. Królestwo Judzkie, zdaniem proroka, musiało upaść ze względu na popełnione grzechy, ale kiedyś nastąpi pełne odrodzenie. Micheasz rozwija myśl mesjańską i eschatologiczną zarazem, zwłaszcza w tekście Mi 5,7-8. Doktryna mesjańska Micheasza wykazuje podobieństwo do idei głoszonych przez Izajasza. Micheasz podkreśla dawidowe pochodzenie Mesjasza, przyszłego władcy izraelskiego, pod którego rządami nastąpi kiedyś powszechny pokój. Dwa teksty Micheasza znalazły się w NT: Mi 7,6 u Mt 10,36 i Łk 12,52; por. Mi 5,1 i Mt 2,6; J 7,42.

Nahum naucza o powszechnym panowaniu Boga. Bogu podlegają wszyscy, obce także narody, Pan posługuje się nimi, by zbawić Izraela. Jahwe jest wierny swojemu narodowi. Ukarze grzeszną Niniwę za wszelkie jej grzechy. Wyraża się przez to sprawiedliwość Boża.

W księdze Habakuka pojawia się skarga ze względu na panowanie niegodziwych. Skarga ma formę lamentacji (Ha 1,2-4). Następuje później odpowiedź Boga - sąd Boży nad przestępcami (Ha 1,5-11). Sąd Boży jest wykonany przez Chaldejczyków, przynosi on nowy niepokój. Habakuk stawia pytanie Bogu: czy Pan Bóg w swojej sprawiedliwości może posługiwać się takim niegodnym narzędziem? Odpowiedź Boga (Ha 2,2-4) ludzie sprawiedliwi będą ocaleni dzięki opiece Boga. Natomiast zginie ten, kto jest ducha nieprawego. Następnie jest opis upadku - 5 złorzeczeń. Wizja spełnienia przepowiedni w formie psalmu - Bóg sam rozprawia się z przeciwnikami (Ha 3,1-11)

Prorok Sofoniasz zapowiada karzący sąd Pański. Sąd Boży spowoduje zagładę, zniszczenie mieszkańców ziemi, także Judy z Jerozolimą. Straszny kataklizm o charakterze kosmicznym będzie karą za grzechy Izraela: bałwochwalstwa, kłamstwa, niesprawiedliwe sądy, łamanie Prawa, brak bojaźni Bożej. Zapowiedziany sąd będzie miał charakter oczyszczający. Narodzi się nowy lud, który będzie wierny Panu. Pomyślne zapowiedzi zbawcze są źródłem wielkiej radości. W tekście So 3,14 są różne słowa hebrajskie na określenie szczęścia i wesela w czasach mesjańskich. W późniejszych tekstach mesjańskich występują paralele: u Jr, Ez, Jl; w NT - So 3,1-4 z Mt 13, 41.

Wizje Proto-Zachariasza zawierają program odnowy narodowej i nadzieje mesjańskie. Prorok zapowiada czasy, gdy zniknie grzech na świecie, świątynia zostanie odbudowana. Pan zgromadzi swój lud żyjący w rozproszeniu (Za 8,7) ze wszystkich krain wschodu i zachodu. Nie będzie już więcej głodu i nędzy, niepewności wojen. Dostatkowi materialnemu towarzyszyć będą dobra duchowe. Nastąpi odrodzenie Jerozolimy (Za 8,3) w prawdzie i w świętości oraz odnowienie przymierza między Jahwe i ludem. Lud wybrany nie pozostanie osamotniony. Życie ludu Bożego cechować będzie wysoki poziom moralny, bo obowiązywać będą zasady przymierza (Za 8,16). W Jerozolimie liczne narody będą szukać prawdziwego Boga, aby Mu złożyć ofiary (Za 8,22). Poznają bowiem, że tu zdobędą Jego „poznanie” (hebr. jada) (Za 8,23). Tekst Za 6,15 zawiera zapowiedź przybycia pogan z daleka. Będą oni wraz z Judejczykami, pracować przy budowie świątyni. To wskazuje, że chodzi tu o czasy eschatologiczne, przyszłe, mesjańskie odległe wydarzeniom teraźniejszym.

U Deutero-Zachariasza Pan Bóg jest ukazany jako Pan całego świata, Bóg opatrzności, ukazany jako Ktoś, kto kieruje losami świata. Poganie poniosą straszliwą klęskę, a ci którzy ocaleję z pogromu staną się czcicielami jedynego Boga. Cechą charakterystyczną doktryny Deutero-Zachariasza są obietnice mesjańskie i eschatologiczne. Odrodzenie narodowe i wspaniała przyszłość mesjańska nastąpi po długich walkach, poganie oblegną Jerozolimę (Za 13,3), nastaną dni trwogi (Za 12,4), nastąpi Dzień Pański. Stanowią one istotny element posłannictwa proroka. Wyrocznie Zachariasza 9-14 dorzucają kilka szczególnych rysów do obrazów postaci Mesjasza. W wersie Za 9,9-10 przedstawiono Go jako Króla Pokoju, pokornego i zwycięskiego, wjeżdżającego na osiołku, zwierzęciu, którym, zwyczajem wschodu, w czasach pokoju posługiwali się zamożni, jak i ubodzy (Sdz 5,10;12,4). Przywołując tym samym na pamięć obraz Króla Pokoju (Iz 9,5; Iz 11,1-9 i Mi 5,1-14). Kojarzy się z Mt 21,5.

Prorok Malachiasz zapowiada, że nadejdą czasy mesjańskie, gdy na całym świecie zostanie złożona ofiara czysta (Ml 1,11). Ml traktuje na temat sprawiedliwości Bożej i odpowiedzialności indywidualnej człowieka. Pan Bóg nie zapomina o nikim i we właściwym czasie okaże sprawiedliwość. Malachiasz podobnie jak Zachariasz zapowiada Mesjasza, którego nazywa Panem i Aniołem Przymiera.

---