ANATOMIA jest nauką o budowie. Podstawową formę przekazu informacji stanowi opis, stąd też mówi się o anatomii opisowej. Ponieważ obiektem zaintere­sowania tej nauki jest zdrowy, prawidłowo zbudowany organizm, używa się często określenia anatomia prawidłowa. Dziedzina ta nie ogranicza się do opisywania wyglądu poszczególnych struktur, ale stara się tłumaczyć szczegóły budowy przeznaczeniem do wykonywania określonych fimkcji (anatomia czynnościowa). Oczywiście funkcja również warunkuje budowę (np. rozwój niektórych grup mię­śniowych czy mocniejsza budowa kości u wykonujących ciężką pracę).

Podstawową jednostką budowy organizmu ludzkiego jest komórka (nauka zajmująca się ich budową, czynnością i rozwojem to cytologia). Komórki tworzą zespoły mające wspólne cechy, zwane tkankami (nauka o tkankach to histologia), a te z kolei, zgrupowane w rozmaitych kombinacjach, tworzą narządy. Narządy nigdy nie wykonują swoich funkcji w oderwaniu od reszty organizmu, lecz są po­wiązane czynnościowo w większe zespoły, tworząc układy narządów, również ze sobą współdziałających. W rezultacie powstaje organizm (ustrój) będący struktu­ralną i czynnościową całością.

Anatomia przedstawiająca całość organizmu poprzez opis poszczególnych układów nosi nazwę anatomii systematycznej (w języku łacińskim „układ" nazywa się „systema").

Wprawdzie anatomia jest nauką o budowie jakichkolwiek organizmów (np. zwierząt, roślin), to jednak w ciągu dziejów najwięcej uwagi poświęcono anatomii człowieka, co jest zrozumiałe, ponieważ wiadomości dotyczące budowy ciała ludz­kiego są niezbędne w medycynie. Wraz z rozwojem techniki zmieniały się narzę­dzia umożliwiające coraz wnikliwsze poznanie szczegółów budowy, co znalazło odbicie w rozwoju różnych dziedzin anatomii. Najstarsza jest anatomia makrosko­powa, analizująca szczegóły widziane gołym okiem. Anatomia mikroskopowa korzysta z mikroskopów świetlnego i elektronowego. Potrzeby medycyny legły u podstaw rozwoju anatomii topograficznej, zajmującej się opisem lokalizacji po­szczególnych struktur i ich wzajemnego ułożenia. Dane anatomiczne, znajdujące zastosowanie w praktyce medycznej, stanowią przedmiot zainteresowania anatomii praktycznej lub stosowanej (np. anatomia stosowana dla potrzeb chirurgii, to ana­tomia chirurgiczna, natomiast dla potrzeb diagnostyki radiologicznej - rentgenow­ska).

Każda gałąź medycyny wymaga niezbędnych wiadomości anatomicznych. Są one potrzebne podczas badania, przy stawianiu rozpoznania i postępowaniu leczniczym. Całokształt informacji anatomicznych, ściśle powiązanych z całą me­dycyną i koniecznych do prawidłowego rozumowania lekarskiego, stanowi przed­miot zainteresowania anatomii klinicznej.

OSIE l PŁASZCZYZNY CIAŁA LUDZKIEGO

(Axes et plana corporis humani)

W celu opisu ciała ludzkiego używamy specjalnego modelu, tzw. pozycji anatomicz­nej ciała. W pozycji tej ciało znajduje się w postawie stojącej, wyprostowanej; kończy­ny górne zwisają swobodnie po obu stronach tułowia, przy czym powierzchnie dłonio­we rąk są zwrócone do przodu. Głowa i wzrok są także zwrócone ku przodowi. Pięty obu stóp są złączone, natomiast śródstopia i palce są lekko odwiedzione na zewnątrz.

Dla określenia położenia narządów, ich części oraz struktur powierzchownych uży­wamy umownych pojęć: osi i płaszczyzn ciała.

Wyróżniamy następujące osie ciała:

• Pionowe (axes verticaleś), spośród których biegnącą przez szczyt głowy okre­ślamy jako oś główną.

• Poprzeczne (poziome) (axes transversales sen horizontales) biegnące pod ką­tem prostym względem poprzedniej, z prawa na lewo.

• Strzałkowe (axes sagittales) biegną prostopadle do obu poprzednich, od przodu ku tyłowi.

Płaszczyzny:

• Czołowe (piana frontalia) wyznaczane przez osie: poprzeczną i pionową (bie­gną niemal równolegle do czoła; inaczej: wyznaczane także przez szew wieńco­wy).

• Strzałkowe (piana sagittalia) określone przez osie strzałkowe i pionowe (bie­gną pionowo od przodu ku tyłowi); płaszczyzna biegnąca przez oś główną nosi miano płaszczyzny pośrodkowej (planum medianum)] dzieli ona ciało na dwie połowy.

• Poprzeczne (poziome) (piana transversalia sen horizontalia) wyznaczane przez osie poprzeczne i strzałkowe, biegną poziomo.

OKOLICE CIAŁA

(Regiones corporis)

Wśród okolic ciała ludzkiego wyróżniamy:

• Okolice głowy i okolice twarzowe (regiones capitis et regionesfaciales).

• Okolice szyi (regiones cervicis).

• Okolice klatki piersiowej (regiones pectoris).

• Okolice brzucha (regiones abdominis).

• Okolice grzbietu (regiones dorsi).

• Okolicę kroczową (regio perineaiiś).

• Okolice kończyny górnej (regiones membri superioris).

• Okolice kończyny dolnej (regiones membri inferioris).

MIANA OZNACZAJĄCE POŁOŻENIE l KIERUNEK OKREŚLONYCH NARZĄDÓW ORAZ TWORÓW

W celu opisania położenia narządów lub ich części używamy specjalnych mian okre­ślonych przez ich stosunek do wymienionych osi i płaszczyzn.

W odniesieniu do płaszczyzn czołowych wyróżniamy kierunki: przedni (anterior) i tylny (posteriorior) - np. mostek posiada zarówno powierzchnię przednią, jak i tylną. W przypadku tułowia pojęcie przedni można zastąpić pojęciem brzuszny (ventralis), a tylny - pojęciem grzbietowy (dorsalis).

W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej wyróżniamy dwa kierunki: przyśrodkowy (medialis) i boczny (lateralis) np. piszczel ma brzegi: przyśrodkowy i boczny.

W stosunku do płaszczyzn poziomych wyróżniamy kierunki: górny (superior) i dol­ny (inferior) - np. kość ramienna ma końce: górny i dolny. W stosunku do tułowia można użyć pojęć: czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis) .W przypadku koń­czyn używa się także pojęć bliższy (proximalis) i dalszy (distalis), dla oznaczenia części kończyny znajdującej się bliżej lub dalej od jej przyczepu do tułowia.

Narząd położony bliżej powierzchni określamy jako położony powierzchownie lub zewnętrznie (superficialis sen externus) położony dalej od powierzchni określa­my jako położony głęboko lub wewnętrznie (profundus seu intemus). Struktura leżąca w płaszczyźnie pośrodkowej jest określana jako położona pośrodkowo (medianus).

W przypadku kończyn końce zwrócone w kierunku przyczepu określamy jako bliż­sze (prowimalis), a końce przeciwległe oznaczamy jako dalsze (distalis). Brzegi przed­ramienia, ręki oraz podudzia i stopy określamy jako brzegi przyśrodkowe i boczne; ich odpowiednikami w przypadku przedramienia i ręki są: brzeg promieniowy (margo radialis) i brzeg łokciowy (margo ulnaris) w przypadku podudzia i stopy są to odpowiednio: brzeg piszczelowy (margo tibialis) i brzeg strzałkowy (margo fibularis). Struktury położone pomiędzy dwiema określamy jako położone pośrednio (intermedius), np. między pęczkiem smukłym i klinowatym rdzenia kręgowego znajduje się rowek pośredni tylny.

Zarówno na dłoni, jak i na stopie wyróżniamy kierunek grzbietowy (dorsalis). Przeciwległy kierunek na dłoni to kierunek dłoniowy (palmaris), a na stopie podeszwowy (plantaris).

CZYNNOŚCI KOŚCI

Kości pełnią następujące podstawowe funkcje:

• Ochronna (np. kości czaszki, kręgi, mostek i żebra, kości miedniczne).

• Dźwigają masę ciała (np. kości udowe).

• Stanowią główny składnik biernej części narządu ruchu.

• Stanowią rezerwuar soli mineralnych.

• Wytwarzają krwinki (dzięki zawartemu w nich szpikowi).

PODZIAŁ KOŚCI

Pod względem kształtu odróżniamy:

• Kości długie (ossa longa) - w których jeden z trzech wymiarów przewyższa znacznie pozostałe. W budowie takiej kości wyróżniamy: trzon (corpus), koniec bliższy (extremitas proximalis) - „bliższy" oznacza: bliższy tułowia, koniec dalszy (extremitas distalis). Końce inaczej mogą być określane jako nasady (epiphysis). Trzon zawiera jamę szpikową wypełnioną szpikiem. Przykład kości długiej: kość udowa, paliczki, piszczel, kość ramienna.

• Kości płaskie (ossa piana) - wydłużone w dwóch kierunkach, bardzo znacznie spłaszczone w kierunku trzecim. Przykład kości płaskiej: łopatka, mostek, kość ciemieniowa.

• Kości krótkie (ossa brevid) - są tam, gdzie silna budowa wiąże się z ograniczo­ną ruchomością. Mniej więcej równo rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Przykład kości krótkiej: kość czworoboczna większa, kość trój graniasta, kość łó-deczkowata (wchodzące w skład nadgarstka).

• Kości różnokształtne (ossa multiforinia) - obejmują te kości, których nie da się zaliczyć do żadnej innej grupy. Przykład kości różnokształtnej: kręgi.

• Kości pneumatyczne (ossa pneumatica) - zawierają przestrzenie wysłane bło­ną śluzową i wypełnione powietrzem. Przykład kości pneumatycznej: kość czoło­wa, kość klinowa, szczęka, kość sitowa.

ROZWÓJ POŁĄCZEŃ KOSTNYCH

W rozwoju kośćca wyróżniamy trzy stadia: błoniaste, chrzestne i kostne. Pasma mezenchymatyczne będące pozostałością stadium błoniastego szkieletu łączą poszcze­gólne części szkieletu chrzestnego - w ten sposób powstają połączenia ścisłe. W 4. miesiącu życia płodowego w materiale łączącym części embrionalnego szkieletu powstają szczelinowate jamki (np. spojenie łonowe). Jamki te powiększając się, two­rzą jamy stawowe, natomiast części zewnętrzne pierwotnego materiału łączącego za­chowują się i tworzą torebkę stawową.

PODZIAŁ POŁĄCZEŃ

Z rysu rozwojowego połączeń kości wynika, że występują w ustroju w dwóch zasad­niczych postaciach: jako połączenia ścisłe i wolne (inaczej ruchome, maziowe, stawy).

POŁĄCZENIA ŚCISŁE ., (Synarthroses)

Łączenie elementów odbywa się tu poprzez tkanki i w zależności od rodzaju tkanki dzielimy połączenia ścisłe na:

• Więzozrosty (syndesmosis).

• Chrząstkozrosty (synchondrosis).

• Kościozrosty (synostosis).

Więzozrost (syndesmosis seu junctura fibrosa) występuje w czterech posta­ciach:

• Więzozrost włóknisty (syndesmosis fibrosa), w którym połączenie tworzą kolagenowe (klejodajne) pasma łącznotkankowe, np. błona międzykostna przed­ramienia.

• Więzozrost sprężysty (syndesmosis elasticd), występują w nim włókna sprę­żyste zamiast klejodajnych, np. więzadła żółte (więzadła międzyłukowe).

• Szew (sutura), gdzie między łączącymi kośćmi występuje cienka, ale bardzo mocna warstwa tkanki łącznej. W zależności od kształtu łączących się brzegów odróżniamy:

• Szew gładki lub piaski lub prosty (sutura piana seu levis~), gdy powierzch­nie łączących się kości są płaskie, np. szew podniebienny pośrodkowy.

• Szew tuskowy (sutura squamosd), w którym powierzchnie kości zachodzą na siebie dachówkowato, np. połączenie łuski kości skroniowej z kością cie­mieniową.

• Szew piłowaty lub zębaty (sutura serrata}, naprzemiennie ułożone ząbki i zagłębienia jednej kości wchodzą w analogiczne kości drugiej, np. szew wieńcowy.

• Wklinowanie (gomphosis), umocowanie korzenia zęba w ścianie zębodołu dzięki wąskiej warstwie tkanki łącznej. Jego odmianą jest szew rozszczepiony (schindylesis), w którym ostry brzeg jednej kości wnika w zagłębienie drugiej, np. dziób kości klinowej ze skrzydłami lemiesza.

Chrząstkozrost (synchondrosis seujunctura cartilaginea) polega na połącze­niu elementów za pomocą warstwy chrzestnej. Rozróżniamy dwa rodzaje chrząstkozrostu:

• Chrząstkozrost włóknisty, np. krążek międzyłonowy, krążek międzykręgowy.

• Chrząstkozrost szklisty, np. Chrząstkozrost mostkowo-żebrowy żebra I.

Spojenie łonowe (symphysis pubica) nie jest klasycznym chrząstkozrostem, ze względu na następujące cechy:

• Czasem występująca jamka.

• Więzadła.

• Krążek międzyłonowy (discus interpubicus).

• Dwie powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales).

Kościozrost (synostosis) powstaje z wiekiem przez kostnienie obu poprzednich postaci, np. kostnienie szwów czaszki, kość krzyżowa.

STAWY, inaczej POŁĄCZENIA MAZIOWKOWE

(Articulationes seu juncturae synoviales)

Są to najbardziej ruchome połączenia. W każdym stawie występują elementy stałe:

• Wolne, pokryte chrząstką powierzchnie stawowe (facies articulares).

• Torebka stawowa (capsula articularis).

• Jama stawowa (cavitas articularis).

Powierzchnie stawowe bywają płaskie, wypukłe lub wklęsłe. Powierzchnie wklęsłe stanowią panewkę stawową, a wypukłe - główkę stawową. Powierzchnie stawo­we na ogół są pokryte chrząstką szklistą, rzadziej włóknistą, np. w stawie skroniowo-żuchwowym.

Torebka stawowa łączy elementy stawowe i odgranicza staw od otoczenia. Odróż­niamy w niej zewnętrzną błonę włóknistą (membrana fibrosa) i wewnętrzną błonę maziową (membrana synovialis). Błona maziowa wytwarza maź stawową (synovia).

Jama stawowa jest szczelinowatą przestrzenią wypełnioną mazią.

Oprócz stałych elementów występujących w każdym stawie, wyróżniamy także ele­menty niestałe, występujące w niektórych stawach:

• Więzadła stawowe (ligamenta articularia), silne pasma łącznotkankowe bę­dące zgrubieniami błony włóknistej torebki stawowej. Czynność: wzmacniają to­rebkę stawową, przytrzymują elementy stawu w prawidłowym położeniu, zabez­pieczają kierunek ruchu w stawie, przeciwdziałają oddalaniu się końców stawo­wych od siebie, np. staw łokciowy.

• Obrąbki stawowe (labraglenoidalia), zbudowane z chrząstki włóknistej, w po­staci pierścienia całkowitego lub częściowego tworzą przedłużenie panewki sta­wowej, na której brzeg są nałożone. Czynność: powiększają i pogłębiają panewkę, służą jako ochrona przed uderzeniami główki, np. staw ramienny.

• Krążki stawowe (disci articulares), twory z chrząstki włóknistej dzielące jamę stawową na dwie komory, zrośnięte na obwodzie z warstwą włóknistą torebki sta­wowej. Czynność: służą jako „zderzaki" dla powierzchni stawowych, dopasowują nieregularne powierzchnie stawowe, służą za przesuwalne powierzchnie stawo­we, np. staw skroniowo-żuchwowy.

• Łąkotki stawowe (menisci articulares), podobne do poprzednich Jednak nie tworzą całkowitej przegrody jamy stawowej, a jedynie częściową. Mają półksiężycowaty kształt, o klinowatym przekroju. Czynność: jak wyżej, np. staw kolanowy.

• Fałdy maziowe (plicae synoviales), często wypełnione tkanką tłuszczową, two­rzące wtedy ciała tłuszczowe (corpora adiposa), wypełniają tzw. martwą prze­strzeń stawu, np. staw kolanowy.

• Kosmki maziowe (villii synoviales), powiększają wewnętrzną powierzchnię „produkcyjną" błony maziowej, np. staw kolanowy.

• Kaletki maziowe (bursae stjnoyiales), uchyłki błony maziowej na zewnątrz jamy stawowej. Czynność: ułatwienie ślizgania się ścięgien czy mięśni, np. staw kolanowy.

• Trzeszczki (pssa sesamoidea), elementy kostne lub chrzestne włączone w ścię­gna mięśni. Czynność: zmieniają kierunek działania siły mięśnia. Największą trzeszczką jest rzepka, np. staw kolanowy.

PODZIAŁ STAWÓW

Stawy dzielimy ze względu na:

• Kształt powierzchni stawowych.

• Ilość elementów budujących dany staw (proste, gdy dwa elementy lub złożone). Na przykład stawem prostym jest staw międzypaliczkowy, stawem złożonym jest staw łokciowy.

• Ruchomość, czyli ilość osi ruchu (stawy jedno-, dwu- i wieloosiowe).

STAWY JEDNOOSIOWE

• Staw zawiasowy główka stawowa ma kształt bloczka, a panewka jest negatywem główki. Oś ruchu jest ustawiona poprzecznie do osi kości długich wcho­dzących w skład stawu.

Ruchy: zgięcie i prostowanie. Cechą charakterystyczną stawu za­wiasowego jest występowanie więzadeł pobocznych.

Przykład: stawy międzypaliczkowe, staw ramienno-łokciowy.

• Staw obrotowy cylindrycznie ukształtowana główka porusza się jak czop w łożysku. Oś stawu przebiega wzdłuż długiej osi kości.

Ruchy: obrotowe .

Przykład: staw promieniowo-łokciowy bliższy.

STAWY DWUOSIOWE

• Staw śrubowy

Ruchy: ruch obrotowy dokoła osi podłużnej łączy się z równoczesnym ruchem wzdłuż tej osi (jak przy wkręcaniu śruby).

Przykład: staw dolny głowy (ruchy przeczenia).

• Staw elipsoidalny, czyli kłykciowy, główka stawowa o przekroju eliptycznym.

Ruchy: zgięcie , prostowanie , odwodzenie, przywodze­nie, obwodzenie.

Przykład: staw promieniowo-nadgarstkowy (zamiast zgięcia i prostowania w tym sta­wie występują: zgięcie grzbietowe i dłoniowe .

• Staw siodełkowy , obie powierzchnie stawowe mają kształt siodła.

Ruchy: przywodzenie (adductió), odwodzenie , przeciwstawianie , odprowadzanie , obwodzenie .

Przykład: staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka.

STAWY WIELOOSIOWE

• Staw kulisty wolny , powierzchnię stawową główki stanowi wycinek kuli, a panewka jest mała.

Ruchy: zgięcie ,k prostowanie , przywodzenie, odwodze­nie, obrót do wewnątrz, obrót na zewnątrz, obwodzenie.

Przykład: staw ramienny.

• Staw kulisty panewkowy, główka stawowa jest objęta panewką poza równik (tzn. główka tkwi w panewce więcej niż połową).

Ruchy: Zakres ruchów jak poprzednio, choć nieco ograniczony. Przykład: staw biodrowy.

• Staw nieregularny, nie da się określić, gdzie jest główka, a gdzie jest panewka. Często w ich obręb są włączone krążki stawowe w celu dopasowania do siebie nieregularnych powierzchni.

Przykład: staw mostkowo-obojczykowy.

• Staw płaski, powierzchnie stawowe są prawie płaskie, równe hib guzkowate i mniej więcej tej samej wielkości.

Ruchy: silnie ograniczone (zależne od napięcia aparatu więzadłowego).

Przykład: staw krzyżowo-biodrowy. Dawniej były nazywane stawami półścisłymi.

KOŚCI KOŃCZYNY GÓRNEJ dzielą się na kości obręczy oraz części wolnej kończyny. Kości obręczy to obojczyk i łopatka. Na łopatce wyróżnia się powierzchnię przednią, na której znajduje się dół podłopatkowy, oraz tylną (grzbietową), na której występuje grzebień łopatki, dzielący powierzchnię grzbie­tową na dół nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy. Grzebień łopatki przedłuża się do boku, tworząc wyrostek barkowy, na którym zlokalizowana jest powierzchnia sta­wowa dla połączenia z obojczykiem. Na łopatce wyróżnia się ponadto wyrostek kruczy oraz trzy kąty - górny, dolny i boczny. Kąt boczny tworzy wydrążenie sta­wowe (panewkę stawową) do połączenia z kością ramienną.

Obojczyk ma koniec barkowy, mostkowy oraz część środkową. Na każdym końcu znajduje się powierzchnia stawowa do połączenia odpowiednio z wyrost­kiem barkowym łopatki i mostkiem. Część środkowa, czyli trzon (używanie innej nazwy uzasadnione jest względami rozwojowymi), stosunkowo często ulega zła­maniom, zwykle na granicy 1/3 bocznej i 2/3 pozostałych. Wśród kości kończyny wolnej wymienia się kości ramienną, przedramienia i ręki.

Kość ramienna jest kością długą i ma wszystkie jej cechy - trzon i dwa końce. Na końcu bliższym znajduje się głowa kości ramiennej, szyjka anato­miczna, guzki - większy (z boku) i niniejszy (z przodu), między którymi występuje bruzda międzyguzkowa. Przejście końca bliższego w trzon kości nosi nazwę szyjki chirurgicznej. Na trzonie jest obecna silna guzowatość naramienna (z boku) oraz bruzda nerwu promieniowego (z tyłu). Koniec dalszy składa się z kłykcia kościramiennej oraz nadkłykcia przyśrodkowego i bocznego. Na tylnej powierzchni nadkłykcia przyśrodkowego występuje bruzda nerwu łokciowego, jego boczna część nazywa się główką kości ramiennej. Na główce znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z kością promieniową. Część przyśrodkowa kłykcia tworzy bloczek kości ramiennej, na którym zlokalizowana jest powierzchnia stawowa dla połączenia z kością łokciową. Na tylnej powierzchni końca dalszego kości ramiennej występuje głęboki dół wyrostka łokciowego.

W skład przedramienia wchodzą dwie kości długie - promieniowa i łok­ciowa. Ułożone są tak, że w pozycji anatomicznej (dłonie zwrócone do przodu) kość promieniowa znajduje się z boku. Koniec dalszy kości promieniowej jest grubszy niż bliższy, a na łokciowej odwrotnie.

Kość promieniowa - na bliższym jej końcu wyróżnia się głowę oraz szyjkę, a poniżej guzowatość. Na głowie kości promieniowej od góry występuje dół głowy kości promieniowej z powierzchnią stawową dla połączenia z kością ramienną. Dookoła głowy znajduje się powierzchnia stawowa (obwód stawowy głowy kości promieniowej) dla połączenia z kością łokciową. Koniec dalszy kości promienio­wej na przedniej powierzchni jest gładki, na tylnej ma podłużnie biegnące bruzdy dla przebiegających ścięgien mięśni. Od strony przyśrodkowej znajduje się po­wierzchnia stawowa (wcięcie łokciowe kości promieniowej) dla połączenia z ko­ścią łokciową. Na dolnej powierzchni końca dalszego kości promieniowej umiej­scowiona jest powierzchnia stawowa nadgarstkowa. Do boku od niej występuje skierowany w dół wyrostek rylcowaty.

Kość łokciowa - na jej bliższym końcu jest (skierowany ku górze) wyrostek łokciowy i (skierowany do przodu) dziobiasty. Między nimi znajduje się wcięcie bloczkowe z powierzchnią stawową dla połączenia z bloczkiem kości ramiennej. Od strony bocznej na końcu bliższym kości łokciowej jest powierzchnia stawowa (wcięcie promieniowe kości łokciowej) dla połączenia z kością promieniową. Ko­niec dalszy kości łokciowej tworzy jej głowa z powierzchnią stawową (obwód stawowy głowy kości łokciowej) dla połączenia z kością promieniową. Od strony przyśrodkowej znajduje się wyrostek rylcowaty.

Trzony obu kości przedramienia mają na przekroju kształt trójkątny, w związku z czym na każdym są trzy powierzchnie i trzy brzegi. Brzegi zwrócone do siebie (brzegi międzykostne) zespala łącznotkankowa błona międzykostna przedramienia.

Kości ręki dzielą się na kości nadgarstka, śródręcza i palców.

Kości nadgarstka jest osiem i są ułożone w dwa szeregi - bliższy i dalszy, po 4 w każdym. Bliższy tworzą od strony promieniowej (bocznej) do łokciowej kości łódkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata, natomiast dalszy kości czworoboczna większa, niniejsza, główkowata i haczykowata. Wszystkie kości nadgarstka tworzą po stronie dłoniowej bruzdę nadgarstka. Zamyka ją dolna, zgrubiała część powięzi przedramienia - troczek zginaczy - tworząc kanał nad­garstka. Kości nadgarstka łączą się stawowo pomiędzy sobą w obrębie każdego szeregu, szereg bliższy z kością promieniową oraz z szeregiem dalszym, dalszy zaś z kośćmi śródręcza.

Kości śródręcza jest pięć (I-V), wszystkie są kośćmi długimi, każda ma trzon, koniec bliższy, zwany inaczej podstawą, oraz dalszy, zwany głową. Kość śródręcza I znajduje się po stronie promieniowej. Na podstawie III kości śródręcza od strony grzbietowej znajduje się wyrostek rylcowaty.

Kości palców, czyli policzki, są kośćmi długimi. Na każdym znajduje się koniec bliższy, tj. podstawa, trzon i koniec dalszy, czyli głowa. Koniec dalszy pa-liczka dalszego nazywa się guzowatością paliczka dalszego. Na palcu I występują dwa paliczki: bliższy i dalszy, na pozostałych zaś trzy - bliższy, środkowy i dalszy. Palce można nazywać w dwojaki sposób: albo numerując (I-V), począwszy od strony promieniowej, albo nadając nazwy słowne - kciuk (I), palec wskazujący (II), środkowy (III), serdeczny (IV), mały (V).

KOŚCI KOŃCZYNY DOLNEJ, podobnie jak górnej, dzielą się na kości obręczy i części wolnej kończyny. Kości obręczy - kości miedniczne (prawa i lewa) - są od przodu połączone ze sobą spojeniem łonowym, od tyłu każda z nich łączy się z nieparzystą kością krzyżową. Kości kończyny wolnej to kość udowa, rzepka, kości podudzia i stopy.

Kość miedniczna składa się z trzech zrośniętych ze sobą kości: biodrowej, łonowej i kulszowej (u dorosłego, natomiast w okresie rozwoju pomiędzy kośćmi tworzącymi kość miedniczą znajduje się chrząstka).

W kości biodrowej wyróżnia się trzon i talerz. Górny brzeg talerza nazywa się grzebieniem biodrowym. Jest on zakończony kolcem biodrowym przednim górnym. Poniżej znajduje się kolec biodrowy przedni dolny. Z tyłu umiejscowione są odpowiednio kolec biodrowy tylny górny i dolny. Przednia powierzchnia talerza jest wgłębiona i nosi nazwę dołu biodrowego. Od reszty kości oddziela go kresa łukowata.

Kość łonowa składa się z trzonu oraz gałęzi górnej i dolnej. Na gałęzi górnej znajduje się grzebień kości łonowej, kończący się w kierunku przyśrodkowym guzkiem łonowym. Na końcu przyśrodkowym gałęzi górnej występuje powierzch­nia spojeniowa. Z gałęzią górną zrasta się gałąź dolna. Na górnej powierzchni trzonu kości łonowej jest wyniosłość biodrowo-łonowa.

W kości kulszowej wyróżnia się trzon i gałąź. W miejscu ich połączenia znajduje się guz kulszowy, a powyżej kolec kulszowy. Powyżej niego umiejsco­wione jest wcięcie kulszowe większe, a poniżej mniejsze.

Trzony kości biodrowej, łonowej i kulszowej zrastają się z sobą, tworząc po stronie zewnętrznej kości miednicznej głęboką panewkę biodrową. Na jej dnie znajduje się dół panewki, dookoła zaś wysoki brzeg, którego brak tylko na małym odcinku w dolnej części, gdzie występuje wcięcie panewki.

Kości łonowa i kulszowa ograniczają duży otwór zasłoniony.

Kość udowa jest kością długą. Na końcu bliższym znajduje się głowa (dla połączenia z kością miedniczna), szyjka, krętarze większy i mniejszy. Z przodu oba krętarze łączy kresa międzykrętarzowa, z tyłu grzebień międzykrętarzowy.

Oś szyjki tworzy z trzonem kąt około 125 stopni. Na tylnej powierzchni trzonu znajduje się kresa chropawa, której dwie wargi ku dołowi rozchodzą się, ograniczając powierzchnię podkolanową. W kierunku ku górze warga boczna gru­bieje, tworząc guzowatość pośladkową. Na końcu dalszym znajdują się dwa kłyk­cie - boczny i przyśrodkowy, których powierzchnie, łącząc się z przodu, tworzą powierzchnię rzepkową. Z tyłu kłykcie oddziela głęboki dół międzykłykciowy. Na końcu dalszym znajdują się też dwa nadkłykcie - boczny i przyśrodkowy.

Rzepka jest podstawą skierowana ku górze, wierzchołkiem ku dołowi. Z tyłu występuje powierzchnia stawowa (podzielona na dwie części) dla połączenia z kością udową.

W skład kości podudzia (goleni) wchodzą kości piszczelowa (piszczel) i strzałkowa (strzałka). Piszczel jest znacznie grubsza i silniejsza. Spośród kości podudzia tylko ona wchodzi w skład stawu kolanowego, w związku z czym dźwiga masę ciała.

Kość piszczelowa jest kością długą. Na końcu bliższym znajdują się kłykcie boczny i przyśrodkowy. Każdy z nich posiada powierzchnię stawową dla po­łączenia z kością udową. Między nimi występuje wyniosłość międzykłykciowa, do przodu od niej pole międzykłykciowe przednie, do tyłu - tylne. Na kłykciu bocz­nym znajduje się (z boku) powierzchnia stawowa dla połączenia z głową strzałki. Na granicy między końcem górnym a trzonem występuje guzowatość piszczeli. Na końcu dalszym, po jego przyśrodkowej stronie, jest kostka przyśrodkowa, a na niej powierzchnia stawowa, która wraz z powierzchnią stawową na dolnej powierzchni końca dalszego piszczeli łączy się z kością skokową. Po stronie bocznej końca dalszego kości piszczelowej znajduje się wcięcie strzałkowe dla połączenia (wię-zozrost) ze strzałką. Trzon piszczeli ma na przekroju kształt trójkątny. Z jego trzech brzegów najostrzejszy jest przedni, znajdujący się bezpośrednio pod skórą (niebezpieczeństwo jej uszkodzenia przy uderzeniu). Brzeg boczny (międzykostny) łączy się za pomocą błony międzykostnej podudzia z odpowiednim brzegiem trzonu strzałki.

Kość strzałkowa leży bocznie w stosunku do piszczeli. Jest kością długą, jej koniec bliższy, zwany głową strzałki, łączy się z kością piszczelową. Koniec dalszy, czyli kostka boczna, zespala się stawowe z kością skokową. Powyżej strzałka łączy się więzozrostem z kością piszczelową.

Kości stopy dzielą się na kości stepu, śródstopia i palców.

Kości stepu to kości skokowa, piętowa, łódkowata, sześcienna oraz kości klinowate (przyśrodkowa, pośrednia i boczna). W kości skokowej wyróżniamy trzon, tworzący bloczek kości skokowej (łączy się stawowo z kośćmi podudzia), szyjkę i głowę (łączy się ku przodowi z kością łódkowata). Od dołu kość skokowa łączy się stawowo z kością piętową, na której występuje ku tyłowi silnie rozwi­nięty guz piętowy.

Kości śródstopia, będące kośćmi długimi, występują w liczbie pięciu (I-V)-I kość śródstopia (od strony palucha) jest najgrubsza, II najdłuższa. Każda składa się z trzonu, końca dalszego, czyli głowy, i bliższego, czyli podstawy. Na podstawie V kości śródstopia znajduje się guzowatość (najbardziej wystający punkt na bocznym brzegu stopy).

Kości palców stopy, podobnie jak kości palców ręki, składają się z palicz-ków. Na palcu I (czyli paluchu) występuje paliczek bliższy i dalszy, na pozostałych - bliższy, środkowy i dalszy. W każdym paliczku wyróżniamy trzon, koniec bliż­szy, czyli podstawę, oraz dalszy, czyli głowę. Koniec dalszy paliczka dalszego nazywa się guzowatością paliczka dalszego.

KOŚCI GŁOWY tworzą razem czaszkę. Wyróżnia się część trzewną czaszki, czyli trzewioczaszkę, i część mózgową, czyli mózgoczaszkę. W skład mózgoczaszki wchodzą nieparzyste kości: czołowa, klinowa, potyliczna, sitowa, oraz parzyste: skroniowe i ciemieniowe. W skład trzewioczaszki wchodzą parzyste kości: szczękowe (szczęka prawa i lewa), jarzmowe, podniebienne, no­sowe, łzowe, małżowiny nosowe dolne, oraz kości nieparzyste: lemiesz, żuchwa i kość gnykowa (jedyna kość czaszki, znajdująca się na szyi).

Prawie wszystkie kości czaszki charakteryzuje dosyć zawiła budowa, z mnó­stwem szczegółów. Większość z nich jest różnokształtna, część należy do kości płaskich. Niektóre kości czaszki zawierają wypełnione powietrzem i łączące się z otoczeniem przestrzenie, których ściany pokryte są błoną śluzową - nazywamy je pneumatycznymi. Większość kości czaszki składa się z kilku części.

Kość czołowa jest złożona z części łuskowej (łuski czołowej), dwóch części oczodołowych i nosowej. Wewnątrz kości czołowej, na granicy łuski i części oczodołowych znajdują się parzyste zatoki czołowe, uchodzące do jamy nosowej.

Kość klinowa składa się z trzonu, wewnątrz którego znajdują się dwie zatoki klinowe, jednej pary skrzydeł mniejszych, jednej większych i jednej pary wyrostków skrzydłowatych.

Kość sitową zalicza się do mózgoczaszki, bowiem jej część wchodzi w skład podstawy czaszki, jednak większa część kości sitowej buduje twory należące do trzewioczaszki. W kości sitowej wyróżnia się blaszki sitową i pionową oraz dwa błędniki sitowe, zawierające cienkościenne jamki, tzw. komórki sitowe. Każdy błędnik ma ścianę boczną, zwróconą do oczodołu, i przyśrodkową, zwró­coną do jamy nosowej. Ze ściany przyśrodkowej odchodzą w kierunku jamy noso­wej małżowiny nosowe - górna i środkowa.

Kość potyliczna ma część podstawną, dwie części boczne oraz łuskę kości potylicznej. Ograniczają one otwór wielki.

W kości skroniowej wyróżnia się łuskę, części bębenkową i skalistą. Ta ostatnia składa się z piramidy kości skroniowej oraz wyrostka sutkowatego (daw­niej ten fragment kości traktowano jako odrębną część sutkową). Wewnątrz wy­rostka sutkowatego znajdują się jamki, tzw. komórki sutkowe, dlatego kość skro­niowa zaliczana jest do kości pneumatycznych.

W płaskiej kości ciemieniowej nie wyróżnia się części, a jedynie dwie po­wierzchnie (wewnętrzną i zewnętrzną) oraz cztery brzegi i cztery kąty.

Szczęka posiada trzon (wewnątrz którego znajduje się zatoka szczękowa), wyrostki czołowy, podniebienny, jarzmowy i zębodołowy. Na jego dolnym brzegu znajduje się osiem zębodołów, w których są osadzone korzenie górnych zębów.

Kość podniebienna składa się z blaszek poziomej i pionowej. W kości tej występują też wyrostki oczodołowy i klinowy.

Kość łzowa wchodzi w skład przyśrodkowej ściany oczodołu, jest cienka i płaska. Nie wyróżnia się w niej części.

Kość jarzmowa składa się z trzonu, wyrostków szczękowego, czołowego i skroniowego. Ten ostami tworzy wraz z wyrostkiem jarzmowym kości skro­niowej łuk jarzmowy.

Kość nosowa jest płaska, ma kształt czworokątnej blaszki. Nie wyróżnia się w niej części.

Także lemiesz stanowi płaską blaszkę, w której nie wyróżnia się części. Wchodzi w skład przegrody nosa.

Małżowina nosowa dolna znajduje się w bocznej ścianie jamy nosowej (nie wyróżnia się części).

Żuchwa posiada trzon i dwie gałęzie. Gałąź tworzy z trzonem kąt żuchwy. Z przodu na trzonie znajduje się wyniosłość bródkowa, bardziej z boku - otwór bródkowy. Od góry na trzonie występuje część zębodołowa żuchwy, zawierająca z każdej strony po osiem zębodołów. Gałęzie ku górze przechodzą w wyrostki dziobiasty (bardziej z przodu) i kłykciowy, na którym znajduje się głowa (dla połączenia z kością skroniową w stawie skroniowo-żuchwowym) oraz szyjka żuchwy. Między obydwoma znajduje się wcięcie żuchwy. Poniżej niego, na przyśrodkowej stronie gałęzi żuchwy, umiejscowiony jest otwór, prowadzący do kanału żuchwy, w którym biegną naczynia i nerwy zaopatrujące dolne zęby.

Kość gnykowa ma kształt podkowy, umieszczona jest na szyi, powyżej krtani. Wyróżnia się w niej trzon i dwie pary rogów - większe i mniejsze.

Duże znaczenie praktyczne ma czaszka jako całość. W obrębie mózgoczaszki wyróżnia się sklepienie i podstawę czaszki . Wnętrze nosi nazwę jamy czaszki. Mózgoczaszka stanowi zamkniętą, sztywną puszkę, wewnątrz której znajduje się mózgowie wraz z oponami. Każdy wzrost ciśnienia wewnątrzcza-szkowego może spowodować groźne następstwa. Urazy głowy bywają przyczyną złamań kości mózgoczaszki z następowym krwawieniem, powodującym wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Złamania kości mózgoczaszki mogą być pośrednie (kiedy przedmiot styka­jący się z głową ma stosunkowo dużą powierzchnię) lub bezpośrednie (niewielka powierzchnia przedmiotu stykającego się z głową). Złamania pośrednie najczęściej dotyczą podstawy czaszki, ze względu na występujące tu liczne otwory i nierówno­ści, co wiąże się z niejednakową wytrzymałością kości. Kości sklepienia częściej ulegają uszkodzeniu wskutek złamań bezpośrednich. Tu istotne znaczenie ma budowa kości tworzących sklepienie. Każda ma blaszki zbitą zewnętrzną i we­wnętrzną, między którymi znajduje się istota gąbczasta, zwana tu śródkościem.

Może się zdarzyć, że siła powodująca uraz działa krótkotrwale, tak że kość ulegnie wgnieceniu, przy czym blaszka zbita zewnętrzna jest ściskana, wewnętrzna zaś rozciągana. Ponieważ kość jest mniej wytrzymała na rozciąganie, blaszka zbita wewnętrzna ulegnie rozerwaniu, natomiast zewnętrzna pozostanie niezmieniona. Następuje krwawienie w kierunku jamy czaszki (tzw. krwiak nadtwardówkowy), powodując wzrost ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Objawy występują zwykle po kilkunastu godzinach od urazu. Z tego powodu każdy chory z urazem głowy wy­maga wnikliwego badania i bacznej obserwacji.

Urazy głowy są również bardzo często przyczyną złamań kości trzewioczaszki.

KRĘGI połączone ze sobą tworzą kręgosłup. Wyróżnia się odcinki: szyjny (składający się z 7 kręgów), piersiowy (12 kręgów), lędźwiowy (5), krzyżowy (5, u dorosłego zrośniętych w jedną kość krzyżową) i guziczny, dawniej nazywany ogonowym (3-5 kręgów, zwykle 4, zrośnięte w jedną kość guziczną). Wszystkie kręgi mają podobną budowę, tylko niektóre różnią się nieco od pozostałych. Każdy kręg ma trzon i łuk. Pomiędzy nimi znajduje się otwór kręgowy (w całym kręgosłupie otwory kręgowe położone jeden nad drugim tworzą kanał kręgowy, w którym znajduje się rdzeń wraz z oponami). Od łuku, położonego bardziej z tyłu niż trzon, odchodzi siedem wyrostków, jedna para wyrostków poprzecznych, jedna para wyrostków stawowych górnych (skierowane są w stronę wyżej leżącego kręgu), jedna para wyrostków stawowych dolnych (skierowanych w stronę niżej położonego kręgu) i nieparzysty wyrostek kolczysty (skierowany ku tyłowi i czę­ściowo w dół tak, że wyrostki kolczyste ułożone są dachówkowato). Kręgi nale­żące do tego samego odcinka kręgosłupa różnią się bardzo nieznacznie między sobą, ich wielkość wzrasta ku dołowi. Na granicy odcinków przyjmują niektóre cechy kręgów sąsiednich. W ramach jednego odcinka mają typowe cechy, pozwa­lające je z łatwością odróżnić od innych.

Niektóre kręgi znacznie odbiegają budową od pozostałych. Dotyczy to I kręgu szyjnego (kręgu szczytowego) - który nie ma trzonu, lecz zamiast niego łuk przedni (oraz, oczywiście, normalnie występujący w każdym kręgu łuk, tu zwany łukiem tylnym). Różni się też kilkoma innymi cechami od pozostałych kręgów szyjnych.

Również II kręg szyjny (kręg obrotowy) - wyraźnie odbiega od innych przez to, że ma wybitnie rozbudowany ku górze trzon, tworzący ząb obrot­nika. Nieco wyróżnia się budową od innych VII kręg szyjny. Przede wszystkim przez to, że ma silnie wykształcony i nierozdwojony wyrostek kolczysty (wyżej położone kręgi szyjne mają słabiej wykształcone i rozdwojone wyrostki kołczyste). Jest to pierwszy, licząc od góry, wyczuwalny wyrostek kolczysty (najlepiej przy lekko pochylonym karku), dlatego VII kręg szyjny bywa nazywany kręgiem wy­stającym.

Bardzo charakterystyczną budowę ma też kość krzyżowa. Posiada podstawę (od góry) i szczyt, powierzchnie miedniczną (przednią) i grzbietową (tylną). Na obu powierzchniach znajdują się otwory krzyżowe (miedniczne i grzbietowe). Kość krzyżowa zwęża się klinowato od góry do dołu (od podstawy do szczytu). Podstawa wykazuje cechy typowe dla innych kręgów, poniżej ulegają one zatarciu (z przodu widoczne są ślady po zrośnięciu się trzonów, z tyłu ślady zrośnięcia się innych elementów - są to tzw. grzebienie krzyżowe).

Kość guziczna występuje u człowieka w postaci szczątkowej i tylko od góry możemy dopatrzyć się cech kręgów.

Istotne znaczenie praktyczne ma kręgosłup jako całość. U dorosłego czło­wieka występują krzywizny kręgosłupa. W części szyjnej wygięcie wy­pukłością skierowane do przodu (tzw. lordoza szyjna), w części piersiowej do tyłu (kifoza piersiowa), w lędźwiowej do przodu (lordoza lędźwiowa) i w krzyżowo-guzicznej do tyłu (kifoza krzyżowa lub krzyżowo-guziczna). Dzięki krzywiznom (prawidłowym, zwanym też fizjologicznymi) znacznie zwiększa się wytrzymałość kręgosłupa. Otwory kręgowe (pomiędzy trzonem a łukiem) wszystkich kręgów tworzą kanał kręgowy, w którym występują rdzeń pokryty oponami. Z boku, pomiędzy dwoma sąsiednimi kręgami znajdują się otwory międzykręgowe, przez które przechodzą nerwy rdzeniowe.

Ze względu na sąsiedztwo rdzenia kręgowego konieczna jest szczególna ostrożność podczas udzielania pierwszej pomocy przy podejrzeniu uszkodzenia kręgosłupa (odpowiednie przenoszenie, unieruchomienie na czas transportu).

Należy też wspomnieć o często występującym (zwłaszcza u młodzieży) nie­prawidłowym bocznym skrzywieniu kręgosłupa (skolioza), które wymaga facho­wej opieki i postępowania rehabilitacyjnego.

W skład SZKIELETU KLATKI PIERSIOWEJ wchodzą kręgi piersiowe, żebra i mostek. U człowieka żebra występują w liczbie 12 par. Siedem górnych - żebra prawdziwe - łączy się bezpośreoiio z mostkiem. Pozostałe to żebra rzekome. Żebra VIII-X zespolone są za pośrednictwem chrząstki VII żebra z mostkiem, tworząc łuk żebrowy. Żebra XI i XII kończą się swobodnie w powło­kach, nazywamy je wolnymi. Każde żebro składa się z części kostnej, łączącej się z kręgami, i chrzestnej. Chrząstki żeber I-VII są zespolone bezpośrednio z mo­stkiem (żebra prawdziwe), chrząstki żeber VIII-X łączą się pomiędzy sobą, chrząstka VIII żebra z chrząstką VII, a ta z mostkiem. W ten sposób powstają prawy i lewy łuk żebrowy. Na każdej kości żebrowej występuje głowa w celu po­łączenia z trzonami kręgów, guzek dla połączenia z wyrostkami poprzecznymi kręgów i szyjka. Kość żebrowa, biegnąca od końca kręgosłupowego początkowo do boku, a następnie do przodu, zagina się, tworząc kąt żebra.

Mostek jest nieparzystą, płaską kością, tworzącą przednią ścianę klatki pier­siowej. Składa się z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Rękojeść i trzon tworzą kąt mostka (rozwarty ku tyłowi, wierzchołkiem skierowany do przodu). Na jego wysokości chrząstka II żebra łączy się z mostkiem. Jest to ważny punkt orientacyjny. Na bocznych brzegach mostka znajdują się wcięcia żebrowe dla po­łączenia z chrząstkami żeber.

Nazwa „klatka piersiowa" dotyczy części ciała graniczącej od góry z szyją a od dołu z brzuchem. Wyróżnia się szkielet i jamę klatki piersiowej. Granice zewnętrzne klatki piersiowej nie pokrywają się z granicami jamy (dolną granicę jamy klatki piersiowej stanowi przepona; urazy ścian klatki piersiowej na wysokości niżej położonych żeber mogą doprowadzić do uszkodzenia narządów umiejscowionych w jamie brzusznej).

---