Ryszard Wojciechowski
Akademia Podlaska
w Siedlcach
Adiutant w Instytucie
Administracji, Samorządu i Prawa
KONTRAKTY W OBROCIE GOSPODARCZYM
Teoria i praktyka
WSTĘP
Zagadnienie „kontraktu” jest kategorią prawną, która jawi się jako skomplikowana czynność prawna, zawierająca pokaźną liczbę problemów do rozstrzygnięcia, ważnych dla teorii i praktyki.
Są to przede wszystkim kwestie dotyczące:
określenia samego pojęcia „kontraktu” i jego charakteru prawnego w odróżnieniu od pojęć klasycznych umów prawa cywilnego;
sposobu i form zawierania kontraktów, w tym także w formie elektronicznej;
właściwości stosunku kontraktowego, uwzględniające posługiwanie się elektronicznymi środkami porozumiewania się na odległość (elektroniczna interakcja);
tworzenia nowego typu i treści zasad prawa kontraktowego, jako nowej dziedziny prawa polskiego i międzynarodowego;
zakresu stosowania prawa cywilnego i zwyczajowego do kontraktów oraz wykładni kontraktów w świetle prawa europejskiego.
Ekonomiczne i prawne znaczenie kontraktów zdaje się oczywiste. Stały się one sposobem efektywnego rozwijania obrotu gospodarczego we wszelkich jego dziedzinach. Przyczyny ekonomiczne i postępy techniki niewątpliwie spowodowały pojawienie się coraz szerszego zakresu i form obrotu gospodarczego w odróżnieniu od tzw. obrotu powszechnego. Tyczy to m.in. wyodrębnienia się spośród klasycznych umów cywilnoprawnych nowej kategorii umów „kontraktów”. Kontrakty te niewątpliwie są podstawowymi instrumentami prawnymi, które realizują:
wymianę gospodarczą dóbr i usług w obrocie krajowym i zagranicznym,
korzystanie z cudzej rzeczy i
działalność bankową i ubezpieczeniową
ŹRÓDŁA PRAWA KONTRAKTÓW
W ciągu minionych lat transformacji gospodarczych w Polsce nie uregulowano zagadnienia „kontraktów” w krajowym obrocie gospodarczym, jak i nie wyodrębniono dziedziny prawa kontraktów, na podobieństwo anglo - amerykańskiego Contract Law, wyrastającego z tradycji common law.
Przyczyny tego stanu rzeczy jest m.in. brak w tradycji polskiego prawa stosowania tego rodzaju umów „kontraktu”, gdzie w minionym systemie gospodarki socjalistycznej praktycznie one nie występowały. Obiektywną przesłanką wyzwalająca potrzebę regulacji kwestii związanych z kontraktami stało się niewątpliwie przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i zarazem konieczność przystosowania polskiego prawa do prawnego obrotu międzynarodowego. M. in. należy tu zaliczyć włączenie do kodeksu cywilnego kategorii umowy leasingu (art. 2701-70918) i umowy timeskasingu (art.2701 k.c.) oraz pakietu tzw. ustaw konsumenckich, o czym bliżej w dalszej części artykułu.
Generalnie należy zatem stwierdzić, iż prawne uregulowania kategorii „ kontraktów” w krajowym obrocie prawnym, mieści się w kodeksie cywilnym i odnosi się:
w księdze I - części ogólnej: przepisy tytułu IV do czynności prawnych i zawarcia umów;
w księdze I - części ogólnej: przepisy działu II tytułu II do osób prawnych i oświadczeń woli składanych w postaci elektronicznej;
w księdze I, działu III w tytule II do pojęcia przedsiębiorcy i ich oznaczenia;
w księdze III - zobowiązania: do przepisów dotyczących umów zobowiązaniowych oraz przepisów szczególnych dotyczących prawnie wyodrębnionych typów kontraktów.
Do zawartego w ramach określonego typu kontraktu znajdują zastosowanie następujące przepisy prawne kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. „Kodeks Cywilny” (Dz. U. Z dnia 18 maja 1964r. z późn. zm.)
art. 23 i 24 (ochrona cywilno prawna przed nieuprawnionym przetwarzaniem danych osobowych),
art. 60 - 61 (ujawnienie woli w postaci elektronicznej),
art. 66 - 71 (oferta złożona w postaci elektronicznej, zawarcie umowy),
art. 73 - 78 (forma czynności prawnych),
art. 169 § 2 (nabycie własności zgubionych lub utraconych pieniędzy w obrocie internetowym),
art. 422 (odpowiedzialność dostawców dostępu do sieci),
art. 384 - 386 (ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych),
art. 454 § 1 zd. 2 (spełnienie świadczenia),
art. 543 (oferta sprzedaży),
Ustawa z dnia 17 listopada 1964r. „Kodeks postępowania cywilnego” (Dz. U. Nr 43 poz. 296 z późn. zm.)
art. 244 (wartość dowodowa wydruków komputerowych oraz dokumentów elektronicznych),
art. 248 § 1 i art. 249 § 1 (dokumenty elektroniczne w postępowaniu sądowym),
art. 1103 (jurysdykcja krajowa w sprawach autorskich związanych z funkcjonowaniem międzynarodowych sieci informatycznych).
Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do kontraktów, jego zakres, jak to pokazuje praktyka jest zabiegiem interpretacyjnym dość złożonym i trudnym. Mamy tu do czynienia z koniecznością uwzględniania różnych rozwiązań prawnych i organizacyjnych przyjętych przez strony kontraktu, nie mających odzwierciedlenia wprost a nawet pośrednio w kodeksie cywilnym. W niektórych sytuacjach trudno jest np. określić czy uregulowania dotyczące poszczególnych typów kontraktów zawarte w tzw. ustawach szczególnych są lex specialis do unormowań kodeksu cywilnego czy też są lex generalis do zwyczajowego prawa kontraktowego.
Niewątpliwie kategoria „kontraktów” jest swoistym zjawiskiem socjologicznym, będąca w ciągłym rozwoju tworząc obszerne i skomplikowane prawo o kontraktach.
POJĘCIE KONTRAKTU
Samo pojecie „kontraktu” wywodzi się z tradycji prawa rzymskiego, gdzie mianem (nazwą) określano umowy, które były zaskarżalne na podstawie przyczyny przez prawo cywilne. (causa civilis). Pozostałe zaś umowy (pactum) dotyczące zgody, porozumienia dwóch lub więcej osób co do tego samego przedmiotu były niezaskarżalne. Kontrakty były to zatem umowy o szczególnym statusie prawnym, które legalizowały pewne nieformalne umowy cywilno-prawne (tzw. pacta vestita) w ramach rozwoju obrotu gospodarczego. Tutaj więc należy poszukiwać źródeł powstania tzw. realnych kontraktów nienazwanych oraz samego pojęcia „kontraktu”, jako umowy gospodarczej i źródeł zobowiązań kontraktowych.
Źródeł rzymskiego prawa zobowiązań z kontraktów sięga zarówno prawo europejskie z tradycji common law, jak i amerykańskie prawo contract law, należące do prawa prywatnego (private law).
Generalnie należy stwierdzić, iż w dalszym ciągu także i współcześnie następuje nieustannie przekształcanie się poszczególnych umów z części szczególnej zobowiązań prawa cywilnego w umowy obszerne i o skomplikowanej treści oraz strukturze prawnej.
Polskie prawo nie definiuje zarówno pojęcia umowy cywilnoprawnej jak i pojęcia „kontraktu”, ani też nie określa niezbędnych przesłanek wymaganych do ich zawarcia. Niemniej jednak na podstawie kodeksu cywilnego należy stwierdzić, iż „kontrakt” jest bezwzględnie czynnością prawną dwustronną, gdzie muszą występować łącznie trzy przesłanki prawne tj.:
udział przynajmniej dwóch stron (osób fizycznych, osób prawnych lub jednostek nie mających osobowości prawnej, zwanych kontrahentami (konsumentami),
złożenie przez strony zgodnego oświadczenia woli,
wspólny cel wywołania określonych skutków prawnych.
W praktyce w polskim obrocie gospodarczym występują dwa podstawowe rodzaje umów:
umowy cywilnoprawne proste w tzw. obrocie powszechnym i
umowy gospodarcze zwane kontraktami.
Dla umów prostych, z życia codziennego oraz zawieranych okazjonalnie, z reguły wystarczają przepisy kodeksu cywilnego, których treść strony dostosowują do swoich potrzeb, zgodnie z zasadą swobody umów.
Umowy bardziej skomplikowane, stale zawierane przez przedsiębiorców wymagają zbudowania prawnego schematu i specyficznej treści. Ma to miejsce np. przy określaniu precyzyjnie rodzaju towaru, jego jakości, sposobu, miejsca i czasu dostawy, warunków opakowania, transportu, ubezpieczenia na czas transportu, zapłaty ceny i kosztów dostawy itd. W praktyce zatem umowy takie uznaje się jako umowy gospodarcze - kontrakty. Zwykle „kontrakt” jest tutaj utożsamiany za szczególnego rodzaju umową o określonych cechach szczególnych, odróżniająca ją od innych umów cywilnoprawnych przede wszystkim wagą spraw, które są ich przedmiotem, szczególnymi przesłankami niezbędnymi do jego zawarcia (różnego rodzaju klauzulami itd.) oraz profesjonalnością stron kontraktu.
Z reguły kontrakty nie są określone normatywnie, lecz mają charakter empiryczny. Powyższe powoduje, iż w doktrynie i w praktyce często kontrakty utożsamia się z konkretnymi typami (rodzajami) umów cywilnoprawnych. Umowy te jak i kontrakty mają zatem takie same nazewnictwo. Występują więc kontrakty (umowy) nazwane, nienazwane, mieszane itd.
Kontrakt jest zatem określoną w nazwie i treści szczególną umową zobowiązaniową mającą charakter prawny i prywatnoprawny, zawieraną w profesjonalnym obrocie gospodarczym ( w tym i konsumenckim). Z tego punktu widzenia kontrakty należy określać mianem umów gospodarczych, które stanowią podstawę stosunków kontraktowych w zakresie obrotu dobrami i wartościami materialnymi oraz niematerialnymi.
III. ISTOTA STOSUNKÓW KONTRAKTOWYCH
Przez stosunki kontraktowe, jako rodzaju stosunków cywilnoprawnych należy rozumieć w odróżnieniu od innych stosunków cywilnoprawnych grupę stosunków prawnych, które określane są przez dyspozycję norm nie tylko prawa cywilnego ale i innych gałęzi prawa. Kontrakt, jako umowa jest wynikiem porozumienia stron (dokumentem) rodzącym ich uprawnienia i obowiązki uznawane i wcielane w życie przez prawo. Chodzi tutaj o szeroko przyjęte prawo gospodarcze publiczne oraz międzynarodowe prawo prywatne. Szczególną rolę pełnią tutaj także zasady prawa zwyczajowego i tzw. dobre obyczaje. Przyjęty zatem porządek prawny przez kontrahentów wyznacza prawne kryteria i cechy właściwe stosunku kontraktowego, tj. jego treść, zakres oraz warunki i granice realizacji poszczególnych elementów zasady swobody kontraktowania.
W stosunkach kontraktowych należy wyodrębnić następujące podstawowe elementy:
podmioty stosunku,
przedmiot stosunku,
uprawnienia wynikające ze stosunku kontraktowego,
obowiązki wynikające ze stosunku kontraktowego.
Podmiotami stosunku kontraktowego będących jednocześnie stronami kontraktu są kontrahenci. Jawią się oni jako przedsiębiorcy i konsumenci. Do tych podmiotów stosunku kontraktowego zalicza się także osoby trzecie, które nie są stronami ale są podmiotami pewnych praw i obowiązków. (np. art.393§1 i 876 k.c.).
W odróżnieniu od stron umów cywilnoprawnych w obrocie powszechnym mamy tu do czynienia ze stronami (kontrahentami) reprezentujących przedsiębiorców, których powinna cechować szczególna profesjonalność (kompetentność). Tę profesjonalność określa się jako swoistą działalność gospodarczą lub zawodową w zakresie przedsiębiorstwa. Dla tych przedsiębiorców wspólne są instytucje prawne dotyczące rejestru przedsiębiorców firmy i prokury.
Nowela dodanego działu III w księdze I tytułu II k.c. wprowadziła szczegółowe zasady oznaczania przedsiębiorców w obrocie gospodarczym. Stosownie do art. 432 k.c. przedsiębiorca działa pod firmą a firmą a firma co do zasady jak wyżej wspomniano podlega ujawnieniu w stosownym rejestrze. Zachodzi więc tutaj przyjęcie zasady jawności firmy przedsiębiorcy jako realizacji podstawowego wymogu związanego z bezpieczeństwem osób trzecich, uczestników obrotu gospodarczego.
Cytowana wyżej nowela do kodeksu cywilnego wprowadziła także regulacje dotycząca przedsiębiorców - ułomnych osób prawnych. W art. 311§1k.c. stanowi się, że do jednostek organizacyjnych niebędącymi osobami prawnymi stosuje się przepisy o osobach prawnych, jeżeli przepisy prawa pozwalają samodzielnie tym jednostkom uczestniczyć w obrocie gospodarczym. Nowatorski charakter tego rozwiązania polega na tym, że pojawia się kategoria przedsiębiorców, którzy nie są osobami prawnymi. Do tej kategorii przedsiębiorców należy zaliczyć osobowe spółki handlowe, wspólnoty mieszkaniowe założone przez właścicieli wyodrębnionych lokali w spółdzielni oraz stowarzyszenia niezarejestrowane.
Podmiotami stosunku kontraktowego są także „konsumenci”. Na gruncie prawa cywilnego definicja „konsumenta” znalazła się w części ogólnej kodeksu cywilnego jako art. 221, tj. w księdze pierwszej, tytule drugim, poświęconym osobom fizycznym.
Za konsumenta uważa się zatem osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
Można zatem stwierdzić, iż o atrybucie statusu prawnego konsumenta decyduje kryterium podmiotowo - funkcjonalne, gdzie konsument zawiera konkretny kontrakt (umowę konsumencką) z podmiotem określonego typu, tj. przedsiębiorcą. W tym ujęciu status konsumenta posiadają m. in. studenci w kontraktach płatnych studiów wyższych.
Tzw. „wąskie” rozumienie pojęcia konsumenta sprowadzające się tylko do osób fizycznych a nie np. i do osób prawnych jest przyjęte także w niektórych ustawach szczegółowych, jak np. w regulacji sprzedaży konsumenckiej i w regulacji kredytu konsumenckiego . Przyjęta koncepcja definicji konsumenta jest zgodna z zasadami Europejskiego Prawa Kontraktów (The Principles of European Conctract Law - PECL).
Problematyka zakresu podmiotowego pojęcia konsumenta w literaturze spotyka się z różnymi argumentami co do zasadności ograniczenia właśnie kręgu konsumentów tylko do osób fizycznych związanych pośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową .
Przyjęta ustawowa definicja konsumenta stwarza bowiem sytuację, iż konsument może w stosunku kontraktowym występować jako przedsiębiorca i nie - przedsiębiorca.
Przedmiotem stosunku kontraktowego jest określone zachowanie stron kontraktu, dozwolone, nakazowe czy też zakazane stosownie do wynikających z danego stosunku prawnego uprawnień i obowiązków. To zachowanie przejawia się w całokształcie różnego rodzaju świadczeń zgodnie z treścią zobowiązania kontraktowego, polegającego na zaspokojeniu określonego interesu kontrahenta.
Ustawodawca wyróżnia tutaj różne rodzaje świadczeń z punktu widzenia następujących kryteriów:
czynnika czasu, mającego wpływ na ustalenie rozmiaru świadczenia, tj. świadczenie jednorazowe, okresowe i ciągłe,
właściwości przedmiotu świadczenia, tj. świadczenia podzielne i niepodzielne,
charakteru przedmiotu świadczenia, tj. świadczenia oznaczone indywidualnie i rodzajowo,
określonej wartości ekonomicznej przedmiotu świadczenia, tj. świadczenia pieniężne, świadczenie dóbr materialnych i niematerialnych.
Podstawowym instrumentem prawnym obrotu gospodarczego jest świadczenie pieniężne, jako określona wartość majątkowa. Ta wartość jest wyróżniana pod postacią jednostek pieniężnych i najczęściej stanowi ona treść świadczenia głównego jednego z kontraktów pieniężnych. Tyczy to m.in. zobowiązań kredytowych i pożyczkowych w ramach umów konsumenckich.
Od kategorii świadczeń pieniężnych należy tutaj odróżnić kategorię samego systemu płatności w związku z realizacją kontraktów. Aktualnie płatności w obrocie gospodarczym można podzielić na:
płatności tradycyjne (gotówka przy odbiorze, płatność za zaliczeniem pocztowym, przelew),
płatności elektroniczne.
Płatności elektroniczne to:
karty płatnicze (kredytowe) (niezbędne dane, nie zakodowane bądź kryptograficzne zakodowane, przesyłane są w Internecie lub poprzez pośrednika),
tzw. inteligentne karty przedpłacone (smart cards),
system kontowy,
czeki elektroniczne (zamiast formularza czekowego z papieru stosuje się elektroniczny formularz),
E.Cash (elektroniczny pieniądz używany w bankach),
tzw. pieniądz sieciowy.
Przedmiotem świadczenia dóbr materialnych będą wszelkiego rodzaju rzeczy, ich części składowe, zbiory rzeczy i także firmy przedsiębiorców (przedsiębiorstwa). Natomiast przedmiotem świadczenia dóbr niematerialnych będą np. utwory literackie, prace naukowe, artystyczne oraz wynalazki.
Szczególnym rodzajem świadczeń nie przewidzianych w kodeksie cywilnym i innych przepisach prawnych są świadczenia w ramach stosunku kontraktowego opartego na zasadach elektronicznego obrotu prawnego.
W elektronicznym obrocie prawnym są zawierane tzw. typowe kontrakty (umowy) on - line (na odległość), które dotyczą specyficznych usług on - line, w odróżnieniu od atypowych umów - on line, które dotyczą zwykłych standartowych kontraktów, np. umowy sprzedaży, ale realizowanych tylko przy wykorzystaniu komunikacji elektronicznej. Przyjmuje się w praktyce, iż mają one w odróżnieniu od umów cywilnoprawnych charakter i często nazwę zarazem „transakcji on - line”. Samo pojecie transakcji (z łac. transactio) oznacza dokonanie, zawarcie umowy, czyli określona czynność prawną. Należy więc przyjąć, iż kontrahenci elektronicznego obrotu prawnego (ramach tzw. cyberprzestrzeni, tj. osadnicy, użytkownicy, internauci i tzw. obywatele neitizens) zawierają typowe kontrakty on - line w ramach swoistej jurysdykcji czynności prawnych a więc transakcji elektronicznych (umów).
Przedmiotem świadczeń transakcji elektronicznych (umów on - line) są w szczególności:
przekazywanie poczty elektronicznej (e - mailów),
korzystanie z baz danych,
zaoferowanie (przygotowanie) dających się „wywołać” informacji, kupno informacji,
zaoferowanie określonych usług na życzenie (on - demand), wideo - ondemand i in:, organizowanie grup forum dyskusyjnych, Wen groups i BBS,
umożliwienie dostępu do innych usług i sieci ( w tym Internetu),
rozsyłanie użytkownikom określonych materiałów (direct mailing),
przekazywanie sottwar'a lub hardwar'u do korzystania na pewien czas za zapłatę, udostępnienie użytkownikowi końcowemu odpłatnie miejsca w pamięci na UNIX - komputerze,
sprzedaż softwar'u lub hardwar'u użytkownikowi końcowemu, aby umożliwić eksploatację on - line,
przeniesienie praw do domeny, umożliwienie korzystania z domeny.
W konkluzji należy dojść do wniosku, iż przedmiotem stosunku kontraktowego jest zawsze określone zachowanie się kontrahentów a niekiedy pewne dobra materialne i niematerialne oraz określone produkty elektronicznego obrotu prawnego, które tego zachowania dotyczą.
Kontrakt tworzy więź prawna, która wiąże wyłącznie określonych i konkretnych kontrahentów. W konsekwencji mogą z niego wynikać skutki prawne jedynie między tymi kontrahentami. Wynikające zatem ze stosunku kontraktowego uprawnienia i obowiązki kontrahentów łączą się generalnie we wspólną kategorię, określaną jako treść stosunku kontraktowego.
Rozkład uprawnień i obowiązków w danym stosunku kontraktowym może być rozmaity: niekiedy jeden kontrahent jest tylko uprawniony a drugi tylko zobowiązany. W innych stosunkach kontraktowych jeden i ten sam kontrahent może być zarazem i uprawniony i zobowiązany (np. uprawnienia i obowiązki kontrahenta sprzedawcy w umowie kupna - sprzedaży). Najczęściej jednak wykonywanie uprawnień jest zarazem obowiązkiem strony uprawnionej. Uprawnienia wynikające ze stosunku kontraktowego sprowadzają się zatem do możności żądania określonego zachowania od drugiego kontrahenta (tj. wg. prawa cywilnego prawa do roszczenia). Gdy zatem ze stosunku kontraktowego wynika jeden lub więcej uprawnień, to odpowiednio im odpowiadają stosowne obowiązki drugiego kontrahenta. Generalnie uprawnienia i obowiązki kontrahentów składają się na treść określonego zobowiązania kontraktowego. Ich wzajemne powiązania określają strukturę i charakter prawny danego kontraktu. Ma to swoje odzwierciedlenie w cechach właściwych zobowiązaniom kontraktowym określonego typu lub rodzaju. Tyczy to także coraz szerszego kreowania przez kontrahentów stosunków kontraktowych w ramach tzw. kontraktów nienazwanych i mieszanych oraz kontraktów on - line.
Z natury stosunków kontraktowych wynika fakt, iż kontrahenci mogą według swego uznania określać swoje uprawnienia główne (zmierzające bezpośrednio do zaspokojenia interesu jednego z kontrahentów) oraz uprawnienia pomocnicze. W obrocie gospodarczym szczególnego znaczenia nabrała praktyka włączania do treści kontraktu rozmaitych uprawnień pomocniczych, sprowadzająca się do przygotowania i ułatwienia realizacji uprawnień głównych. Są to m.in.: zastrzeżenia warunku (art. 89 k.c.) lub terminu (art.110 - 116 k.c.), poddaniu się reżimowi prawnemu określonemu umownemu wzorcowi kontraktu, w tym także w postaci elektronicznej (art. 384 § 1 i § 2 oraz § 4 k.c.), klauzula waloryzacyjna zobowiązań pieniężnych (art.3581 k.c.), ubezpieczenie ryzyka warunków kontraktu, prawa odstąpienia od kontraktu (art.395 k.c.), odstępne (art.396 k.c.), zastrzeżenie zadatku (art.394 k.c.), kary umownej (art.483 i nast. k.c.) poddanie się jurysdykcji Sądu polubownego w przypadku zaistnienia sporów, klauzula waloryzacyjna oraz reguły wykładni kontraktu.
Uprawnienia pomocnicze jako swoiste zastrzeżenia kontraktowe niewątpliwie spełniają funkcje ochronne i zabezpieczające interesów kontraktów.
W ramach danego stosunku kontraktowego niektóre uprawnienia pomocnicze mogą mieć pewną samodzielność, która wyraża się w możliwość ich samodzielnej wymagalności i zaskarżalności. Tyczy to przede wszystkim kontraktów „sprzedaży” w obrocie międzynarodowym i związanych z nim klauzul o przejściu ryzyka utraty towaru i odpowiedzialności ze sprzedającego na kupującego. Określone reguły w ramach tychże klauzul są wydawane przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu, ostatnia ich wersja nastąpiła w 2000r., jako Międzynarodowe Reguły Handlu Incoterm's 2000.
Kontrahenci mogą tutaj swoje uprawnienia regulować w zakresie zobowiązań kontraktowych według wybranego przez siebie prawa, jeżeli pozostaje ono w związku ze sprzedażą międzynarodową.
Uprawnienia kontrahentów mogą się wyrażać także w postaci prawnie niedozwolonych i niezgodnych z dobrymi obyczajami klauzulach kontraktowych. Tyczy to przede wszystkim sytuacji, w których przedsiębiorcy nadużywają swoją silniejszą pozycję w klauzulach zawieranych z konsumentami
IV.RODZAJE KONTRAKTÓW
Ustawodawca i praktyka obrotu gospodarczego ustalają różnego rodzaju typy kontraktów i wyodrębnienia ich za pomocą różnych kryteriów. Najczęściej stosuje się kryteria klasyfikacji kontraktów z przyjętego powszechnie w prawie cywilnym podziału umów cywilnoprawnych. Będą to zatem kontrakty zakwalifikowane do określonego typu umów cywilnoprawnych.
Będą to zatem kontrakty:
dwustronne zobowiązujące, wg kryterium obowiązku świadczenia;
konsensualne, wg kryterium występowania konsensusu dla wywołania skutków prawnych;
realne, wg kryterium dodatkowego działania oprócz złożenia zgodnego oświadczenia woli przez kontrahentów (np. wydanie rzeczy, przechowanie, użyczenie);
rozporządzające, wg. kryterium różnych skutków, jakie wywołują te kontrakty;
kauzualne i abstrakcyjne, wg kryterium przyczyny (causa) lub podstawy prawnej kontraktu;
swobodnie negocjonowane i adhezyjne (wg przyjętych wzorców i tzw. regulaminów).
Szczególny rodzaj kontraktów ustalił sam ustawodawca, określając ich ustawowo prawne cechy i specjalne nazwy w kodeksie cywilnym. Stąd wywodzą się ich kategorie, jako umowy nazwane (typowe) i kontrakty nazwane.
Inaczej mówiąc, umowy nazwane są ustawowymi typami kontraktów, o prawnych cechach i nazwach tożsamych, przypisanych do każdej z tychże umów.
Umowy nazwane są uregulowane w tzw. części szczególnej księgi III k.c., dotyczącej zobowiązań (tytuły XI - XXX). Każdy z powyższych tytułów zawiera zespół przepisów regulujących wskazaną w nim umowę nazwaną.
Są to więc umowy: sprzedaży (art. 535-602 k.c.), zamiany (art. 603-604 k.c.), dostawy (art. 605-612 k.c.), kontraktacji (art. 613-626 k.c.), o dzieło (art. 627-646 k.c.), o roboty budowlane (art. 647-658 k.c.), najmu i dzierżawy (art. 659-709 k.c.), leasingu (art. 7091 -70918 k.c.), użyczenia (art. 710-719 k.c.), pożyczki (art. 720-724 k.c.), rachunku bankowego (art. 725-733 k.c.), zlecenia (art. 734-751 k.c.), agencyjna (art. 758-7649 k.c.), komisu (art. 765-773 k.c.), przewozu (art. 774-793 k.c.), spedycji (art. 794-804 k.c.), ubezpieczenia (art. 805-834 k.c.), przechowania (art. 835-845 k.c.), składu (art. 853-8599 k.c.) oraz czasowego korzystania z rzeczy (art. 2701 k.c.).
Najczęściej stosowaną podstawową umową nazwaną w wymianie gospodarczej dóbr i usług zarówno w obrocie krajowym i międzynarodowym jest umowa sprzedaży. Jest ona wzorem dla wszelkich transakcji (kontraktów), które mają na celu dokonanie przewłaszczenia przedmiotu umowy ze zbywcy na nabywcę, jest odpłatna i ekwiwalentna. Szczególnym rodzajem kategorii „sprzedaży” jest tzw. sprzedaż konsumencka, do której to nie stosuje się tych postanowień kodeksu cywilnego o umowie sprzedaży, które dotyczą rękojmii oraz gwarancji, tj. art. 556-581 k.c. W pozostałym zakresie przepisy cywilne o umowie sprzedaży (dział I, tytuł XI k.c.) do sprzedaży konsumenckiej stosuje się tylko o tyle, o ile sprzedaż ta nie jest uregulowana odrębnymi przepisami.
Generalnie można stwierdzić, iż umowa sprzedaży konsumenckiej jest szczególnie ważną umową nazwaną, gdzie strony tej umowy „konsumenci” są objęci wyjątkową ochroną prawną. Tyczy to także m.in. kontraktów studenckich w ramach płatnych studiów wyższych.
Umowy nazwane to te, które są normatywnie opisane przepisami prawa cywilnego, co pozwala na odwołanie się do tych przepisów przy ocenie konkretnych stosunków kontraktowych.
Przyjęcie określonego typu umowy nazwanej ułatwia zatem kontrahentom kształtowanie treści stosunku kontraktowego, a więc zawarcia kontraktu nazwanego.
Gdy treść kontraktu nie jest przewidziana przez żadną z postaci umów nazwanych to wówczas taki kontrakt określa się w praktyce obrotu gospodarczego kontraktem o określonej, poza ustawowej nazwie, charakterystycznej tylko dla danego typu kontraktu. Stosunek kontraktowy wobec braku szczególnych regulacji prawnych jest też kształtowany swobodnie przez samych kontrahentów. Taki zatem kontrakt jest oparty na umowie, którą się określa w praktyce jako nienazwaną (nietypową) - łac. contractus innominatus.
Dopuszczalność stosowania kontraktów tego rodzaju wynika w polskim systemie prawnym z zasady swobody kontraktowania (art. 3531 k.c.) wyrażoną w szczególności:
swobodnym decydowaniem o zawarciu kontraktu,
swobodnym wyborem formy kontraktu oraz
swobodnym kształtowaniem wspólnie z druga stroną treści kontraktu.
Bogactwo stosunków kontraktowych odzwierciedlających faktyczne relacje miedzy uczestnikami profesjonalnego obrotu jest tak duża, iż nie można tu mówić o zamkniętym katalogu tego rodzaju kontraktów, opartych na umowach nienazwanych. Umowy nienazwane nie stanowią łatwej w charakterystyce kategorii. Pomijając już fakt, iż dotyczy ona wielu aspektów i dziedzin obrotu gospodarczego (kontraktowego) i z upływem czasu pojawiają się coraz to nowe ich odmiany, nie ma w doktrynie prawa cywilnego zgody co do tego, czy określeniem tym można obejmować jedynie właściwe umowy nienazwane (umowy nienazwane sensu stricte), czy także tzw. umowy mieszane, które dla odróżnienia określane być mogą umowami nienazwanymi sensu largo.
Umowy mieszane charakteryzują się tym, że zawierają elementy różnych umów nazwanych i umów nienazwanych wraz z jakimś elementem łączącym treści występujące w innych umowach. Powoduje to powstanie rodzajowo nowej umowy.
Umowy mieszane nie są czymś szczególnym. Występowanie ich w obrocie gospodarczym (kontraktowym) stanowi jedną z podstawowych tendencji, polegającą na wzbogacaniu stosunków kontraktowych o nowe elementy w celu jak najlepszego ich dostosowania do regulowanych przez kontrahentów okoliczności faktycznych.
Niepełny charakter wykazu umów nazwanych (typowych), ujętych w kodeksie cywilnym powoduje konieczność wyszczególnienia różnego rodzaju umów nienazwanych i umów mieszanych jako ich kontrkategorie.
Przykładami szczególnego rodzaju umów nienazwanych, mających szczególne znaczenie w profesjonalnym obrocie gospodarczym są:
1. Umowy ramowe.
Umowy ramowe stanowią punkt wyjściowy do współpracy miedzy kontrahentami, jednak powinny być zawierane z myślą o trwałej, przewidzianej na dłuższy okres, wymianie wzajemnych świadczeń.
Podstawowe źródło prawne stosowania umowy ramowej, poza zasadą swobody umów z art. 3531 k.c. stanowią wykształcone w obrocie kontraktowym zwyczaje handlowe. Treść umowy ramowej jest kształtowana bardzo indywidualnie, zależnie od konkretnych okoliczności i charakteru współpracy kontrahentów. Występują jednakże tutaj pewne elementy, bez uwzględnienia których żadna typowa umowa ramowa nie może należycie spełniać swojej funkcji. Chodzi konkretnie o trzy zapisy:
postanowienia dotyczące umów wykonawczych, precyzujące ich rodzaj,
ustalenie przedmiotu przyszłych umów realizacyjnych,
wymiana zobowiązania się przez kontrahentów do zawierania wspomnianych wyżej umów realizacyjnych.
Umowa ramowa ma zatem więc charakter kontraktu definitywnego. Oznacza to, iż na jej podstawie kreowane są konkretne zobowiązania w zakresie przyszłej współpracy. Umowy ramowe wykazują wiele podobieństw do dwóch rodzajów porozumień kontraktowych tj. umów przedwstępnych i listów intencyjnych (letter of intent). Co prawda, z porozumień tych również wynikają określone zobowiązania przedkontraktowe, ale generalnie nie zawierają one jednak wiążących zobowiązań o charakterze definitywnym w zakresie wzajemnych świadczeń.
Klasycznym przykładem umowy (kontraktu) tego typu jest umowa o dystrybucję selektywną tj. umowa dealerska. Przedmiotem takiej umowy są zwykle seryjne produkty markowe, charakteryzujące się wysoką jakością i szczególnymi właściwościami, np. samochody i wszelkiego rodzaju produkty elektroniczne. Stronami umowy dealerskiej są dostawca, będący z reguły producentem danego produktu, oraz odsprzedawca zwany dealerem (dystrybutorem). Dealer jest tutaj upoważniony przez dostawcę do dalszej odsprzedaży produktu na ustalonych warunkach. Sytuacja ta w praktyce nadaje dealerowi status „ dealera autoryzowanego”. Umowa dealerska (kontrakt) ma charakter umowy bazowej (ramowej). Dlatego też w tym przedmiocie wymaga ona dalszych umów realizacyjnych (wykonawczych).
2. Transakcje ( umowy ) typowe on-line ( na odległość ), które dotyczą specyficznych usług on-line w elektronicznym obrocie prawnym.
Będą to takie umowy, których właściwe uregulowanie stosunków kontraktowych wymaga w każdym przypadku indywidualnego i odpowiadającego mu zapisu zgodnie z wolą kontrahentów. W praktyce zatem są tu stosowane różnego rodzaju wzory tychże umów transakcji.
Najczęściej zawierane typowe umowy ( transakcje ) on-line to:
umowa licencyjna na programy i oprogramowania,
umowa o dostawę i instalację sprzętu komputerowego,
umowa o świadczenie usług konserwacyjnych oprogramowania,
umowa konsultingu w zakresie obsługi oprogramowania,
umowa gwarancyjna parametrów oprogramowania,
umowa wdrożenia programu komputerowego,
umowa stworzenia sklepu internetowego,
umowa przygotowania interaktywnego programu telewizyjnego,
umowa realizacji usług sieciowych.
umowa wirtualnej aukcji,
umowa dostawy zawartości serwisów informacyjnych,
umowa wykonania i aktualizacji stron www,
umowa dotycząca systemu wsparcia zamówień na serwerach dostawcy,
umowa o przeniesienie praw do domeny,
umowa korzystania z domeny,
umowa dostawy zawartości dla serwisów informacyjnych.
Umowy w obrocie papierami wartościowymi, tj.: tzw. kontrakty opcyjne i umowy o dyskonto weksli o charakterze okresowym.
Opcja jest kategorią praw pochodnych decydującą o funkcjonowaniu terminowych rynków finansowych. Opcje więc jako papiery wartościowe są przedmiotem obrotu gospodarczego (publicznego obrotu papierami wartościowymi).
Cechą charakterystyczną kontraktów opcyjnych jest pozostawienie inwestorowi swobody wyboru co do zgłoszenia żądania zakupu lub sprzedaży konkretnych opcji tj. papierów wartościowych. Kontrakty opcyjne w praktyce są w różny sposób kwalifikowane z wykorzystaniem różnych umów nazwanych, w tym z umowa sprzedaży. Niewątpliwie są to jednak umowy nienazwane. Ze względu na brak prawnej i szczegółowej regulacji ich treści istotne jest tutaj drobiazgowe potraktowanie przez kontrahentów postanowień umownych. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż do umów służących przenoszeniu praw z opcji wykorzystywana jest instytucja przelewu z kodeksu cywilnego ( art. 509 i nast. k.c. ).
W umowach dyskontowych o charakterze okresowym są zawierane pewne ramowe postanowienia, które stosowane są w razie zgłaszania przez przedsiębiorcę poszczególnych weksli do dyskonta bankowego. Umowy te stanowią kontrakty stypizowane zawierane według przygotowywanych przez banki formularzy na podstawie własnych regulaminów bankowych.
Natomiast w stosunku do umów o dyskonto pojedynczych weksli stosuje się przepisy o sprzedaży praw ( por. art. 555 k.c.).
Umowy realizujące funkcje finansowania kontraktów. Są to umowy factoringu, forfaitingu, franchisingu i sponsoringu. Umowy te są kategoriami prawnymi stosunkowo nowymi i ciągle się rozwijającymi. Trudno jest konstruować ich ostateczną, pełna definicję przy braku jakichkolwiek odniesień do polskiego prawa w tym zakresie. Jednakże popularność i znaczenie tychże umów zyskuje na znaczeniu ze względu na dostosowywanie polskiej rzeczywistości do potrzeb gospodarki rynkowej i jednocześnie do reguł międzynarodowego obrotu kontraktowego.
Umowa factoringu, będąca swoistą odmianą umowy cesji zabezpiecza bieżące finansowanie działalności przedsiębiorcy (kontrahenta) połączona ze świadczeniem określonych usług finansowych (rozliczeń, transakcji) przez wyspecjalizowaną instytucję finansową - faktora (łac.- sprawcy).
Natomiast umowa fortfaitingu jest szczególną formą zakupu wierzytelności. Przedmiotem tej umowy są generalnie średnioterminowe wierzytelności eksportowe skupowane przez fortfaitingobiorców (wyspecjalizowane instytucje fortfaitingowe, tj. banki komercyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, a także osoby prywatne).
W konsekwencji tej umowy następuje przejecie ryzyka sfinansowania kontraktu od eksportera przez fortfaitingobiorcę. Cechą charakterystyczną jest bezregresowość realizacji tego rodzaju kontraktu, który nadaje jej odmienność (odrębność) na tle innych umów (kontraktów) mających za przedmiot obrót wierzytelnościami.
Umowa franchisingu (franchise - przywilej, am. koncesja, franc. - wolny) polega na przekazaniu przez właściciela produktu lub usługi kontrahentowi prawa do działania zgodnie z określonymi zasadami. Są to ogólne zasady prowadzenia firmy, procesu produkcyjnego lub przedstawicielstwa handlowego. W takiej umowie zawarte są również szczegółowe warunki eksploatacji sprzętu oraz prowadzenia samej działalności.
W prawie polskim, ze względu na nienazwany charakter umowy franchisingowej brak jest jej ustawowego określenia, aczkolwiek liczne próby w tym kierunku podejmuje się w literaturze.
Rozmaite definicje tej umowy występują także w obrocie międzynarodowym. Charakter normatywny ma natomiast definicja umowy franchisingowej zawarta w art. 1 pkt. 3b rozporządzenia Nr 4087/88 Komisji Europejskiej z dnia 30 listopada 1988 roku w sprawie zastosowania art. 85 ust. 3 Traktatu do umów franchisingu. „Umowa franchisingu oznacza umowę, w której jeden przedsiębiorca (franchisodawca) przyznaje drugiemu przedsiębiorcy (franchisobiorcy) w zamian za bezpośrednie lub pośrednie finansowe wynagrodzenie, prawo do korzystania z jego pakietu franchisowego, w celu sprzedaży ściśle określonych dóbr i usług”.
Generalnie umowa franchisingowa ze względu na ustawową typologię umów wykazuje najbliższe podobieństwo do umowy spółki i umowy agencyjnej oraz z odpowiednimi elementami umów: dystrybucji wyłącznej, sprzedaży, komisu, zlecenia, najmu i dzierżawy.
W konsekwencji na gruncie prawa polskiego umowę franchisingową należy uznać za umowę nienazwaną, zawierająca w jej treści elementy umowy mieszanej. Należy zatem stosować do niej bezpośrednio ogólne przepisy kodeksu cywilnego o czynnościach prawnych i umowach oraz ogólne przepisy prawa zobowiązań. Warto przy zawieraniu takiej umowy zachować wyjątkowo konieczność szczegółowej regulacji wszystkich zagadnień (warunków) z nią związanych (self regulatory contract).
W Polsce nie rozwinął się jeszcze w sposób uzasadniony potrzebami obrotu gospodarczego system kontraktów franchisingowych, aczkolwiek już obecnie działa kilkanaście jego systemów takich jak: Kodak, Mc Donald, Yves Rocher itp.
Ten system znajduje zastosowanie także w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, jak np. w prywatyzacji Orbisu.
Umowa sponsoringu (o sponsorat) jest to umowa wsparcia finansowego określonego przedsięwzięcia czy też dziedziny działalności gospodarczej. W praktyce ten rodzaj kontraktów szczególnie silnie zadomowił się w branżach radiowo - telewizyjnych i sportowych.
Abstrahując tutaj od kontraktów w ramach tzw. „utajonego sponsoringu” (spółki ciche, umowy pożyczkowe z klauzulami o renegocjacji odsetek) kategoria sponsoringu niewątpliwie jest nowoczesną techniką komunikowania się przedsiębiorcy z rynkiem (w ramach tzw. reklamy pośredniej). Sama umowa sponsoringu najczęściej w swojej treści zawiera elementy umowy darowizny środków pieniężnych, użyczenia środków majątkowych, reklamy i kolportażu.
W polskim ustawodawstwie brak jest jasnych odniesień do tej kategorii kontraktów, mimo iż pojęcia „renoma” (tzw. goodwill) i „klientela” ( jako ogół odbiorców firmy ) stały się stałym wyznacznikiem zakresu zawieranych kontraktów sponsoringowych.
W tym miejscu należy podkreślić, iż umowa sposnoringu, jako umowa nienazwana nie jest tożsamą przykładowo z umową reklamy. Otóż podstawowa różnica pomiędzy sponsoringiem, a reklamą polega na tym, że reklama odnosi się bezpośrednio do produktów lub usług, zawierając zwykle również elementy ocenne reklamowanego produktu, natomiast promowanie sponsora polega na pokazywaniu oznaczeń go identyfikujących, bez elementów zachęcających wprost do nabycia produktu lub usługi sponsora.
Umowy w zakresie obrotu dobrami niematerialnymi.
Są to umowy nienazwane know-how, i merchandisingu.
Umowy know - how. Coraz większe znaczenie w obrocie gospodarczym zyskują umowy know-how, gdzie ich przedmiotem jest wiedza i posiadane przez danego kontrahenta umiejętności. Istotą takiej umowy jest obrót wiedzą w szeroko pojętym znaczeniu oraz wszelkimi umiejętnościami organizacyjnymi, finansowymi, handlowymi, przydatnymi w prowadzeniu firmy (przedsiębiorstwa). Wobec braku odpowiednich regulacji prawnych w kodeksie cywilnym, dla treści umowy know-how decydujące znaczenie mają zasady ukształtowane w praktyce kształtowania i zawierania tychże umów.
Na tym gruncie umowy te faktycznie są zbliżone umów licencyjnych, choć zawierają dodatkowe, modyfikujące postanowienia ( np. w zakresie marketingu, organizacji, zarządzania, szkolenia personelu oraz świadczenia innych usług mających istotne znaczenie dla danego przedmiotu umowy know-how (tzw. show-how - „pokazać”). W tym miejscu należy podkreślić, iż umowy know-how bardzo często w obrocie gospodarczym stanowią także wkłady (aporty) niepieniężne wspólników do spółek prawa handlowego.
Umowy merchandisingu.
Istotą tychże umów jest uzyskanie przez przedsiębiorcę zgody podmiotu (kontrahenta) z tytułu posiadanego przez niego konkretnego dobra niematerialnego na odpowiednie się nim posłużenie w działalności gospodarczej. Zawarcie umowy merchandisingowej w praktyce sprowadza się do posłużenia się przez przedsiębiorcę dobrem niematerialnym w celu zwiększenia obrotów swojej firmy. Dochodzi wiec tutaj do połączenia materialnego dobra (towaru) z promującym go dobrem niematerialnym, w odpowiedni sposób uzewnętrznionym, w połączeniu z oferowanym na rynku produktem (np. różnego rodzaju nadruki, ozdoby, nazwy firm, sławne znaki towarowe, hasła reklamowe).
W praktyce umowy merchandisingu są szczególnego rodzaju umowami licencyjnymi, na mocy których dany przedsiębiorca uzyskuje stosowną licencję na posługiwanie się chronionym dobrem.
W ramach umów mieszanych, jako kontrkategorii umów nazwanych najczęściej w obrocie gospodarczym występują:
umowy depozytu nieprawidłowego (z elementami umów przechowania i pożyczki) mające zastosowanie m.in. przy zawieraniu umów rachunku bankowego (por. art. 725 k.c.);
umowy sejtowe (z elementami umów najmu i użytkowania);
umowy o podróż (z elementami umów o dzieło, przewozu, najmu pomieszczeń, sprzedaży, przechowania i zlecenia);
umowy hotelowe (z elementami umów najmu, sprzedaży, przechowania i zlecenia usług);
umowy pośrednictwa (z elementami umów zlecenia, agencji i komisu);
umowy akwizycji ( z elementami umów agencji i zlecenia).
Umowy mieszane powinny być generalnie poddane ogólnemu prawnemu reżimowi kontraktowemu oraz jego zasadom, przy uwzględnieniu odpowiedniego stosowania postanowień (elementów) dotyczących określonych umów nazwanych, uzasadnionego istotnym podobieństwem sytuacji, o ile nie byłoby to sprzeczne z naturą danej umowy (kontraktu).
W doktrynie ustalane są także inne kryteria wyodrębniania różnego rodzaju kontraktów. Są to kryteria:
ze względu na występujące w kontrakcie strony:
kontrakty dwustronne (obie strony to przedsiębiorcy albo przedsiębiorcy i konsumenci),
kontrakty jednostronne (jedna strona to przedsiębiorca albo konsument);
ze względu na obowiązek zawarcia kontraktu:
kontrakty dobrowolne (nie ma prawnego obowiązku ich zawierania),
kontrakty obligatoryjne (istnieje prawny obowiązek ich zawarcia na podstawie np. przepisów prawa, aktu administracyjnego, umowy przedwstępnej);
ze względu na długość okresu świadczeń w ramach kontraktu:
kontrakty wieloletnie,
kontrakty krótkoterminowe,
kontrakty tzw. jednego świadczenia,
kontrakty terminowe „futures”;
ze względu na przedmiot działalności gospodarczej:
kontrakty szeroko pojętego obrotu towarowego,
kontrakty inwestycyjne,
kontrakty przewozowe (transportowe),
kontrakty ubezpieczeniowe,
kontrakty bankowe;
ze względu na charakter prawny zawieranych kontraktów przez przedsiębiorców:
kontrakty kooperacyjne (o kooperację przemysłową i o koprodukcję),
kontrakty o wspólne działanie (joint venture) - kontrakty konsorcjalne i kontrakty o utworzeniu poolu,
kontrakty dystrybucyjne (dealerskie, koncesyjne i franchisingowe),
kontrakty konpensacyjne (barterowe, kontrzakupu, kontrsprzedaży i leasingowe),
kontrakty kartelowe. Przy uwzględnieniu aktualnej praktyki można wyróżnić następujące klasyczne kontrakty kartelowe tj.:
kondycjonalne, dotyczące warunków kontraktów zawieranych przez uczestników kartelu z osobami trzecimi;
cenowe:
kalkulacyjne dotyczące sposobu ustalania cen w kartelu,
cenowe in sensu stricte, dotyczące bezpośredniego ustalania cen obowiązujących uczestników kartelu,
ograniczające dostęp do rynku, mające na celu ograniczenie dostępu do rynku lub eliminowania z rynku przedsiębiorców nie objętych kontraktem,
racjonalizacyjne, gdy przedmiotem kontraktu są przyjęte przez wszystkie strony kartelu do stosowania jednolitych norm i typów produkowanych, kupowanych lub sprzedawanych przez nich wyrobów;
ze względu na funkcję pełnione przez kontrakty w prowadzeniu firm przedsiębiorców:
kontrakty menedżerskie (o zarządzanie firmy),
kontrakty o najem lub dzierżawę środków majątkowych firmy,
kontrakty o zarządzanie majątkiem narodowego funduszu inwestycyjnego.
Kontrakty tego typu znajdują w obrocie gospodarczym coraz większe zastosowanie a w szczególności kontrakty menedżerskie (od ang. menagament i menager). Koncepcja kontraktu menedżerskiego wywodzi się z teorii menedżeryzmu.
W prawie polskim brak jest ogólnej koncepcji i regulacji prawnej kontraktu menedżerskiego. Dlatego też do kategorii tego kontraktu, jako umowy nienazwanej należy stosować odpowiednio przepisy art. 734 i in. k.c. o umowie zlecenia. Generalnie w kontrakcie menedżerskim menedżer (zarządca) zobowiązuje się wobec ustanawiającego zarząd do profesjonalnego prowadzenia firmy (przedsiębiorstwa) w celu osiągnięcia założonych efektów, w imieniu oraz w interesie i ze skutkiem dla ustanawiającego zarząd, za zapłatą stosownego wynagrodzenia. Szczególnie element kontraktu menedżerskiego dotyczący wysokości wynagrodzenia menedżera, różnego rodzaju odpraw i potencjalnych odszkodowań z tym związanych budzi w odczuciu społecznym wiele sporów i kontrowersji. Kontrakt menedżerski niewątpliwie tutaj jedną z prawnych form profesjonalnego prowadzenia cudzej firmy (przedsiębiorstwa).
ze względu na relacje i potrzeby socjalne, jakie ma zrealizować kontrakt poprzez określone finansowanie ze środków publicznych. Są to określone kontrakty dla regionów, miast i gmin.
Przykładem takiego typu kontraktów może być tutaj projekt „kontraktu dla m.st. Warszawy” .
Szczególnie ważnymi z punktu widzenia zabezpieczenia społecznego (zdrowotnego) są kontrakty o udzielenie świadczeń publicznej opieki zdrowotnej. Otóż podstawą udzielenia świadczeń zdrowotnych są kontrakty o „udzielenie świadczeń (usług) zdrowotnych” zawieranych pomiędzy Narodowym Funduszem Zdrowia a świadczeniodawcami. Świadczeniodawcami są tutaj zakłady opieki zdrowotnej wykonujące zadania zgodnie ze swoim statutem (szpitale, kliniki, ZOZ-y itp.) oraz osoby fizyczne wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej lub specjalistycznej praktyki. Nie ma w praktyce zawierania tychże kontraktów stosowania jednego prawnego modelu. Faktycznie kontrakty te, jako umowy nienazwane są bardzo zbliżone do umowy sprzedaży z elementami umów zlecenia i o dzieło.
W odróżnieniu od ww. kryteriów klasyfikacji różnego rodzaju kontraktów w praktyce wyróżnia się także klasyfikację typowych kontraktów on-line, jako transakcji elektronicznych wg:
sposobu komunikowania się w procesie zawierania realizacji transakcji:
z wykorzystaniem stron www,
przy użyciu poczty elektronicznej;
sposobu realizacji transakcji:
transakcja bezpośrednia (direct e-commerce transaction), realizacja on-line,
transakcja pośrednia (indirect e-commerce transaction), realizacja off-line;
udziału w transakcji jako strony konsumenta w rozumieniu prawa cywilnego:
business customar (BTC) (sklepy internetowe, konsumenckie aukcje on-line, handlowe pasaże internetowe),
business to business (BTB) - (platformy biznesowe).
Podsumowanie
Ekonomiczne a zarazem i prawne znaczenie kontraktów w obrocie gospodarczym zdaje się oczywiste. Szybki obrót gospodarczy na skutek wielkiej liczby kontraktów (umów), rozwijania specjalizacji i kompetencji miedzy przedsiębiorcami waży od dawna na rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów, Jeżeli więc rozważa się gospodarkę wewnętrzną państw oraz jej powiązania międzynarodowe, to w dużym stopniu ma się tu na myśli liczbę, rodzaj i wartość zawieranych kontraktów (w ramach eksportu i importu).
W gospodarce rynkowej (market economy, free market) to właśnie rynek przedsiębiorców i konsumentów określa zapotrzebowanie na wytwarzanie i sprzedaż określonych towarów i usług, a także decyzje o treściach, warunkach i formach zawieranych kontraktów (umów) aż po szczegółowe poza normatywne ich ustalenia miedzy konkretnymi kontrahentami.
Przyczyny ekonomiczne były także powodem pojawienia się tak znacznej ilości rozmaitych odmian umów gospodarczych (kontraktów), sposobów ich zawierania oraz realizacji.
Przy całej prostocie konstrukcji umów cywilnoprawnych mogłoby się wydawać, iż zawierane umowy gospodarcze nie powinny budzić żadnych wątpliwości. Jak to wynika jednak z zaprezentowanego materiału w opracowaniu, tj. normatywnego systemu umów gospodarczych, zwanych kontraktami, to w praktyce składają się one z różnych i złożonych modeli stosunków kontraktowych i procedur w ramach których kontrakty są zawierane i realizowane. Ma to szczególne znaczenie m.in. w zawieranych kontraktach elektronicznych, co do tej pory nie było powszechna praktyką obrotu gospodarczego. Bezspornym jest przecież fakt, iż obecnie handel elektroniczny w ramach obrotu gospodarczego wyzwolił niesamowita agregację, tj. skupienie ogromnej liczby przedsiębiorców i konsumentów, a co za tym idzie powstawanie bardzo dynamicznych interakcji miedzy nimi. W konsekwencji ta dynamika przejawia się w super szybkim i wygodnym procesie zawierania i realizacji szerokiego rodzaju oraz zakresu kontraktów (umów) elektronicznych.
Co wskazano w opracowaniu niejako konsekwencją różnych modeli (rodzajów, typów, postaci ) kontraktów jest fakt, iż przedsiębiorcy i konsumenci stają w obliczu przed różnymi źródłami prawa kontraktów ( tj. kodeksem cywilnym i ustaw szczegółowych).
Powstaje więc trudna i złożona kwestia do rozstrzygnięcia w zakresie stosowania poszczególnych postanowień kontraktów do rozwiązań normatywnych, ich wykładni itd. Najczęściej przepisy normatywne są niespójne logicznie i bez tzw. harmonii wewnętrznej. Generalnie zatem w sferze polskiego prawa kontraktów obserwuje się prymat prawa zwyczajowego na rzecz kształtowania stosunków kontraktowych prywatnoprawnych.
Niewątpliwie kontrakty charakteryzują się dążeniem do coraz większej elastyczności w formułowaniu ich postanowień, wymuszonymi zmianami technicznymi i społecznymi, za którymi prawo niestety nie nadąża.
Celowym wydaje się więc dążenie ustawodawcy jak i doktryny do dalszej modyfikacji i harmonizacji prawa kontraktów z prawem unijnym oraz do opracowania i przyjęcia jednolitego polskiego prawa kontraktów.
Mając na względzie powyższe na uwadze należy jednoznacznie jeszcze raz podkreślić, iż kluczowym inspirantem wszelkich zmian i dążeń w zakresie ułatwiania przedsiębiorcom zawierania i realizacji kontraktów w obrocie gospodarczym jest Unia Europejska.
Unia Europejska zamierza wprowadzić w zawieraniu kontraktów między przedsiębiorcami z krajów UE, co ma zapewnić jeszcze większą swobodę w przepływie towarów i usług na rynku wspólnotowym. Opracowała już zasady europejskiego prawa zobowiązań umownych, które zgodnie z przewidywaniami mają wejść w życie w 2010r.
Nad ujednolicaniem zasad prawa kontraktowego Unia pracuje już dość długo. Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Cywilnego (UNIDROIT) w 1994r. przyjął zasady międzynarodowych kontraktów handlowych. Następnie Komisja ds. Europejskiego Prawa Kontraktów opracowała zasady tegoż prawa.
Europejskie prawo kontraktów (w skrócie PECL) , zgodnie z planem prac, ma wejść do porządku unijnego w 2010r. Od 2005r. jest ono traktowane jako prawo zwyczajowe, na które można powoływać się w umowach między kontrahentami z różnych krajów Unii.
Od 1 stycznia 2005r. polscy przedsiębiorcy mogą zatem przy zawieraniu umów stosować normy ujęte w Zasadach Europejskiego Prawa Kontraktów PECL, zamiast postanowień kodeksu cywilnego.
PECL w porównaniu do kodeksu cywilnego pozwala na swobodne kształtowanie postanowień umownych, z zastrzeżeniem zachowania dobrej wiary zasad uczciwego postępowania oraz bezwzględnie obowiązujących postanowień PECL. Przy czym interpretując postanowienia umowy zawartej na podstawie PECL, należy wziąć pod uwagę wspólną intencję stron, nawet jeśli odbiega ona od dosłownego znaczenia słów. Jeżeli umowa została sporządzona w kilku wersjach językowych, z których żadnej nie określono jako rozstrzygającej, w przypadku różnic między nimi preferuje się wersję językową, w której umowę sporządzono pierwotnie.
Zasady europejskiego prawa kontraktów na pewno ułatwią zawieranie umów między kontrahentami z różnych państw europejskich. Wyeliminują obawy co do ryzyka prawnego, jakie może mieć polski przedsiębiorca, zawierając umowę np. z przedsiębiorcą niemieckim. Dla przedsiębiorców z różnych krajów problemem jest uzyskanie informacji dotyczących stosownych postanowień prawa obcego. W tej sytuacji przedsiębiorcy zawierający umowę mogą włączyć do niej zasady europejskiego prawa kontraktów. Są one stworzone jako tzw. miękkie prawo, czyli wyłącznie kontrahenci będą decydować, czy poddać im umowę. Jest to jednocześnie wadą europejskiego prawa kontraktów, ponieważ dla przedsiębiorców byłoby znacznie wygodniej, gdyby jego zasady zostały wprowadzone przez UE jako prawo wiążące, np. w postaci rozporządzenia, które nie wymaga transformacji do systemów prawnych państw.
Próbę opracowania problematyki o kontraktach w obrocie gospodarczym podjął J.Rajski, jednakże tylko wg. systematyki kodeksu cywilnego (zobowiązań). Zob. J.Rajski i inne, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Wydawnictwo Prawnicze „Lexis Nexis”, Warszawa 2002r.
np. zawarcie kontraktu poprzez sieć dystrybucyjną (networks), z użyciem listów intencyjnych i rozmaitych promes, sprzedaż wysyłkową ( np. mail order) i wiele sposobów kredytowania (np. option account, check trading, voucher trading) itd.
zob. W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, PWN, Warszawa 1971, s. 395 - 433.
Źródłami prawa kontraktów mogą być tutaj także: Konwencja Narodów Zjednoczonych o kontraktach międzynarodowej sprzedaży towarów z 11 kwietnia 1980r. (Dz. U. z 1997r., nr 45, poz. 286): Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROT i Zasady Europejskiego Prawa Kontraktów (PECL):
zob. np. Cz. Żuławska, Uwagi o „europeizacji prawa umów”, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2001, z. 2; R. Tokarczyk: Prawo amerykańskie, Zakamycze s. c. 1998, s. 99 - 111.
kontrakty w ujęciu historycznym to także zapoczątkowane w XVI wieku stałe doroczne zjazdy szlachty polskiej, mające na celu zawieranie różnych umów gospodarczych i transakcji handlowych. Zob. Słownik Wyrazów Obcych, PWN, 1977, s. 385.
Wg. prawa amerykańskiego Uniform Commercial Code (UCC) jedna z głównych przyczyn nieważności umów jest niekompetencja kontrahenta lub kontrahentów. Bliżej: R.Tokarczyk, Prawo amerykańskie wyd. III. Zakamycza 1998, s. 100 i n..
Zob. np.
art. 431 k.c.,
art. 3581 k.c.
art. 758 k.c.
art. 774 k.c.
art. 794 k.c.
ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny o niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz.408).
Prawne pojęcie konsumenta zostało wprowadzone do kodeksu cywilnego ustawą z dnia 2 marca 2000r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzona przez produkt niebezpieczny z dniem 1 lipca 2000r. (Dz. U. Nr 22, poz.271).
ustawa z dnia 27 lipca 2002r.o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz.1176).
ustawa z dnia 20 lipca 2001r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz.1081).
np. zob. E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, wyd. 2, Warszawa 2002; oraz Komentarz do ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów, wyd. 3, Warszawa 2001.
zob. także: W.Czachórski, Zobowiązania, Zarys wykładu, PWN, Warszawa 1998, s. 51 - 58.
pieniądze w obrocie gospodarczym wyrażają różną wartość, tj. nominalną, nabywczą i kursową.
W prawie polskim brak jest obecnie kompleksowych uregulowań w zakresie stosowania poszczególnych rodzajów płatności. Obowiązują tutaj: ustawa z dnia 12 września 2002r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385) i ust. 10 zarządzenia Prezesa NBP z 11.12.1992r. w sprawie form i trybu przeprowadzenia rozliczeń za pośrednictwem banków. Zob. A. Stasio, Nie brzęczą nie szeleszczą, (w:) „Rzeczpospolita” z 8 marca 2002r.
Bliżej o prawnych aspektach obrotu elektronicznego: X.Konarski, Internet i prawo w praktyce, Stowarzyszenie Marketingu Bezpośredniego, Warszawa 2002; s.19 - 44; R. Skubisz (red): Internet 2000 - prawo - ekonomia - Kultura, Oficyna Wydawnicza VERBA S.C., Lublin 2000, s. 1711 - 181, A. Stosio., Umowy zawierane przez Internet: Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2002: D. Kot., Prawo właściwe dla transakcji internetowych, (w:) „Radca Prawny” nr 1 z 2001r.; W.Kocot, Zawarcie umowy na drodze elektronicznej wymiany informacji (w:) „Przegląd prawa Handlowego” nr 4 z 1998r.
zob. M.Romanowski, Ogólne reguły wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim, Przegląd Prawa Handlowego, Nr 8/2004.
Strona International Cha Commerce Paris, www.iccwbo.com
zob. M.Kosiorski, A. Wojda, E. Bednarek, Pułapki w umowach dnia codziennego, Gazeta Prawna nr 51 z 12 -14 marca 2004r.
Dodany przez ustawę z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynków lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 74, poz. 855).
Wprowadzony art. 2701 usankcjonował dotychczasową umowę nienazwaną „timeshring” jako szczególny przypadek użytkowania, a więc umowę nazwaną.
Art. 5351 k.c. i art. 14 pkt. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz. 1176). Przepisy tej ustawy stanowią lex specialis wobec regulacji umowy sprzedaży zawartej w kodeksie cywilnym.
Zob. A. Pawłowski, S. Karoluk, Prawo ochrony konsumentów, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2002 r., s. 23-29; także: W.J. Katner, M. Stahl, W. Nykiel, Umowa sprzedaży w obrocie gospodarczym, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1996 r.
zob. K. Golat, R. Golat, Umowy nietypowe w obrocie cywilnoprawnym, Ośrodek Doradztwa i Szkolenia „TUR”, Warszawa - Jaktorów 2001, s. 7-12.
zob. B. Gawlik: Pojęcie umowy mieszanej, St. Cywil. 1971 r., t. XVIII, s. 5 i in., także B. Gawlik: Umowy mieszane - konstrukcja i ocena prawna, Palestra 1974 r., nr 5.
zob. bliżej R. Golat: Umowy ramowe w obrocie gospodarczym, Gazeta Prawna nr 44 z 1999 r., s. 25.
Dealer (ang. - kupiec handlujący danym towarem). Typem dealera jest także makler występujący w transakcjach w roli pośrednika i inwestora, kupujący i sprzedający papiery wartościowe we własnym imieniu i na własny rachunek.
W odróżnieniu od atypowych umów on-line, które dotyczą zwykłych standardowych kontraktów np. umowy sprzedaży, ale realizowanych tylko przy wykorzystaniu komunikacji elektronicznej.
Bliżej o tym zagadnieniu: B. Fischer, M. Skruch, P. Szewczyk: Wzory umów w prawie komputerowym, wyd. II, Zakamycze 2002 r.
przedmiotem obrotu jest domena ( lub sama nazwa domeny) jako element adresów internetowych z technicznego punktu widzenia domena jest substytutem numerycznego adresu IP identyfikującego urządzenia sieciowe. Dla użytkowników Internetu domeny stanowią praktyczne narzędzie umożliwiające lokalizację określonej informacji w sieci.
Zob. także: J. Ożegalska - Trybalska, Adresy Internetowe, Zagadnienia cywilnoprawne, ( w: ) „Zeszyty UJ” Nr 84 z 2003 r., s. 23-33.
art. 3 ust. 3 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. prawo o praktycznym obrocie papierami wartościowymi ( Dz. U. Nr 118, poz. 754 z późn. zm.).
Wydawanych na podstawie dyspozycji art. 109 ust. 1 pkt. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe ( Dz. U. Nr 140, poz. 939 z późn. zm. ).
Bliżej: J. Mojak, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, wyd. II zmienione, Lublin 1995 r., s. 39 - 55.
Na gruncie praktyki obrotu kontraktowego nie przyjęły się próby spolszczenia powyzszej terminologii przy użyciu określenia franszyza i umowa franszyzowa.
Bliżej na ten temat m.in.: B. Fuchs, Umowy franchisingowe, Kraków 1988 r.; B. Fuchs, Franchising, Wzory umów z komentarzem, Gdańsk 1997 r.; G. Kolarski, Franchising, Warszawa 1992 r.; Z. Czmut, Umowa franchisingowa, Prawo spółek 1998 r., z. 1 s. 31 i in.; B. Fuchs, Umowy franchisingowe a prawo kontraktowe E.W.G., Przegląd Prawa Handlu Zagranicznego, 1993 r. z 1 s. 45 i in.; A Koch, Umowa franchisingowa , Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1980 r., z. 3 s. 3 i in.; S. Włodyka, Strategiczne umowy przedsiębiorców, wyd. C.H.Beck, Warszawa 2000 r., s. 302 i in.
Official Journal 1988 r., I. 359; pełny tekst rozporządzenia w tłumaczeniu polskim znajduje się w M. Skrzek, E. Wojtaszek, Reguły konkurencji a franchising, Warszawa 1995 r.
zob. E Wojtaszek, Umowa franchisingu jako metoda współpracy sprywatyzowanych jednostek gospodarczych, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1991 r., z. 11-12, s. 211 i in.
Zob. M. Grabowski w: Prawo i praktyka w reklamie, pod red. X. Konarskiego i E. Szczęsnej, wyd. Pashofer 2000 r.
know-how ( ang.- znać sposób, wiedzieć jak! ). Zwrot angielski mówiący o umiejętności praktycznego wykorzystania wiedzy i rozwiązywaniu problemów. Dotyczy to najczęściej wykorzystania w praktyce patentów oraz pomysłów innowacyjnych.
1. W sferze formalnego dokonania czynności prawnej pośrednictwo może być oparte na umowie zlecenia, natomiast działania agenta składające się na tzw. pośrednictwo stałe będą realizowane w ramach umowy agencyjnej.
2. W ramach umów pośrednictwa szczególną rolę spełniają umowy nazwane w ramach pośrednictwa ubezpieczeniowego na podstawie noweli sierpniowej z 1995 r. (Dz. U. Nr 96, poz.478 ) do ustawy z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz. U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 z późn. zm. ) - ( tzw. umowy brokerskie ).
Nazwa „pool” (z ang.) znaczy wspólny fundusz (wspólna kasa). Przez „pool” rozumie się tutaj umowną (kontraktową) wspólnotę zysków przedsiębiorców.
W praktyce wytworzyły się poola szczególnego rodzaju: pool patentowy (dla podziału zysków pochodzących z patentów) i pool ubezpieczeniowy tworzony w procesie reasekuracji dla rozłożenia ryzyk zwiazanych z ubezpieczeniem.
Przez kartel rozumie się porozumienie miedzy dwoma lub więcej samodzielnymi przedsiębiorcami o podobnym przedmiocie działania, w którym koordynują oni niektóre parametry swej działalności gospodarczej w celu wyłączenia lub wymienienia konkurencji miedzy sobą. W świetle typologii kodeksu cywilnego kontrakty kartelowe są umowami nienazwanymi.
Zob. S. Włodyka, Strategiczne umowy..., s. 384-386, R. Jochnesz, T. Skoczny, Niemiecka umowa kartelowa, Warszawa 1995 r., s. 57.
Zob. L. Etel, S. Prutis, Umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem (status prawny zarządcy), Przegląd Prawa Handlowego 1995, z. 11; Z. Kobat, Kontrakty menedżerskie, TNOiK 1992 r., s. 26 i in.
O możliwości zawarcia przez Narodowy Fundusz Inwestycyjny kontraktu o zarządzanie jego majątkiem przewiduje art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 30.04.1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji ( Dz. U. Nr 44, poz.202 ).
Jest to teoria związana z systemem zarządzania przedsiębiorstwem, w którym ma miejsce oddzielanie własności przedsiębiorstwa od funkcji kierowania nim. Teorię tę sformułował i rozwinął J. Burnham (Managerial Revolution 1941 r. ).
Inne prawne formy prowadzenia cudzej firmy wg prawa polskiego to jest: leasing, dzierżawa i użytkowanie.
http://archiwum.warszawa.u.m.gov.pl/komunika5.html
na podstawie ustawy z 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia ( Dz. U. z 2003 r. Nr 45, poz. 391 z późn. zm. ).
Znajdują tutaj zastosowanie przepisy ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumenckich oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzaną przez produkt niebezpieczny ( Dz. U. Nr 22, poz. 271).
The Principles of European Contract Law.
20