Rola i znaczenie środków trwałych
1. Inwestycje główną formą rozbudowy majątku trwałego.
W gospodarce rynkowej jednym z podstawowych warunków istnienia wszelkiego rodzaju firm są inwestycje. To właśnie one wywierają decydujący wpływ na sytuację ekonomiczną przedsiębiorstwa. Z tego też powodu są tak ważnym elementem działalności w gospodarce dla każdego z jej uczestników.
W szerokim ujęciu inwestycje są przede wszystkim podstawowym czynnikiem tworzenia (rozbudowy), i unowocześniania materialno - technicznej bazy wytwórczej i usługowej. Tym samym stanowią podstawę wzrostu produkcji i usług, a w efekcie podstawę wzrostu dochodu narodowego. Inwestycje są ponadto zasadniczym środkiem wdrażania postępu technicznego do praktyki gospodarczej. Umożliwiają też przyrost zatrudnienia, awans społeczny i podnoszenie stopy życiowej ludności. Przyczyniają się do aktywizacji gospodarczej terenów zaniedbanych i do realizacji celów wykraczających poza granice kraju (tworzą warunki międzynarodowej współpracy gospodarczej). Zapewniają też obronność kraju .
Czym więc jest inwestycja? Jakie działanie można nazwać inwestowaniem?
Wbrew pozorom sprawa nie jest łatwa i wyjaśnienie tak powszechnie używanego, wydaje się, że budzącego wątpliwości pojęcia, stwarza jednak pewne trudności. W literaturze fachowej można znaleźć wiele różnych definicji inwestycji, biorąc pod uwagę, akcentujących różne aspekty tego zjawiska.
I tak np. L. Rowiński i J. Mikoś definiują inwestycje jako nakłady gospodarcze, których celem jest stworzenie nowych, powiększenie lub modernizacji istniejących zasobów trwałych (nazywanych bardzo często, lecz niezgodnie z określeniami przyjętymi w naukach o organizacji i zarządzaniu, środkami trwałymi). Inwestycje dotyczą więc budowy, rozbudowy lub przebudowy, ewentualnie odnowy (rewaloryzacji) budynków i budowli. Ponadto zakupów maszyn, urządzeń, pojazdów, aparatury, przyrządów o co najmniej rocznym okresie użytkowania. Do nakładów inwestycyjnych, zalicza się też wszelkie przedmioty powszechnego wyposażenia obiektów inwestycyjnych, niezbędne do ich uruchomienia i projektowanego użytkowania (w tym przedmiotów nietrwałych i materiałów określonych ilościowo
i wartościowo w zaakceptowanej dokumentacji inwestycji). Inwestycjami są też zalesienie, przeprowadzenie melioracji, założenie sadu.
Podobnie definiuje inwestycje S. Smoliński, który pisze, że na inwestycje składają się różnego rodzaju nakłady gospodarcze, takie jak dobra inwestycyjne (maszyny, materiały budowlane) i nakłady na prace warunkujące realizację inwestycji (np. prace projektowe, budowlane), a więc wyrażone w jednostkach pieniężnych różnego rodzaju nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej, które zaangażowane
w procesie inwestycyjnym dają w efekcie obiekty majątku trwałego.
Z kolei R. Borowski pisze, że przez inwestycje rozumie się najczęściej nakłady gospodarcze zmierzające do stworzenia nowych, powiększenia istniejących lub odtworzenia zużytych środków trwałych.
Zalicza się do nich także nakłady na pierwsze wyposażenie obiektów - przedmioty nietrwałe, stworzenie niezbędnego zapasu środków obrotowych, a także zakup licencji lub załogi nowego przedsiębiorstwa (zakładu, wydziału) przemysłowego.
Wydaje się, że jedną z pełniejszych definicji podaje H. Gawron, który twierdzi, że przy definiowaniu pojęcia inwestycji powinno się brać pod uwagę ich aspekt funkcjonalny, finansowy i rzeczowy i dopiero wtedy można zdefiniować
inwestycje jako:
ogół czynności związanych z przygotowaniem i realizacją przedsięwzięć rozwojowych firmy, polegających głównie na tworzeniu nowych oraz odtwarzaniu i unowocześnianiu już eksploatowanych środków trwałych firmy oraz różnych operacji finansowo - giełdowych, wykonywanych przez wyspecjalizowany zespół pracowników w ścisłym powiązaniu z innymi strefami działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.
całokształt nakładów finansowych związanych z tworzeniem nowych, odtwarzanie i unowocześnianiem obiektów produkcyjnych firmy oraz poszerzaniem przez operacje kapitału firmy (zakup akcji i udziałów, lokaty itp.)
źródło przyrostu kapitału firmy w postaci nowych zmodernizowanych maszyn
i urządzeń, środków transportu, obiektów budowlanych itp.
Zatem najogólniej określając - pod pojęciem inwestycji można rozumieć wszelkie działania firmy, które związane są z bieżącymi wydatkami pieniężnymi
na zwiększenie w przyszłości potencjału firmy i zapewniają w późniejszym czasie większe dochody lub relatywnie mniejsze wydatki na realizację jej celów działania.
Tak więc inwestycje - to celowo wydatkowane środki firmy skierowane na powiększenie jej dochodów w przyszłości. „Inwestycje w wyniku użycia środków finansowych tworzą lub powiększają majątek rzeczowy, majątek finansowy i wartości niematerialne firmy”.
Ze złożoności natury samego pojęcia „inwestycje” wynika różnorodność działań, które składają się na to pojęcie. Dlatego można poddawać je klasyfikacji z różnych punktów widzenia, przy czym na uwagę zasługują klasyfikacje rozpatrywane w czterech przekrojach: podmiotowym, przedmiotowym, rodzajowym i wykonawczym.
„Głównym kryterium jest przedmiot (obiekt), na stworzenie którego zostają skierowane środki finansowe firmy. Z tego punktu widzenia można wyróżnić trzy podstawowe rodzaje inwestycji:
Inwestycje rzeczowe:
rozwojowe,
modernizacyjne,
zabezpieczające,
inwestycje finansowe,
inwestycje niematerialne”.
Głównym rodzajem inwestycji są inwestycje rzeczowe, które polegają na odtworzeniu, modernizacji lub rozwoju produkcyjnych środków trwałych.
Inwestycje odtworzeniowe - polegające na zastąpieniu zużytych lub przestarzałych urządzeń nowymi, są to inwestycje stosunkowo mało ryzykowne, których celem jest przede wszystkim zapobieżenie wzrostowi kosztów związanych z procesem starzenia się trwałego.
Inwestycje modernizacyjne - nastawione głównie na zmniejszenie kosztów
wytwarzania wyrobów i przeprowadzane zazwyczaj łącznie z inwestycjami odtworzeniowymi.
Inwestycje rozwojowe - obejmujące dwa rodzaje przedsięwzięć:
mające na celu zwiększenie szeroko rozumianego potencjału produkcyjnego w znaczeniu wydajności parku maszynowego, rozwoju sieci handlowej, zróżnicowania kanałów dystrybucji,
służą do wdrażania do produkcji nowych wyrobów, lepiej zaspakajających istniejące potrzeby potencjalnych nabywców lub powodujące powstawanie nowych, dotychczas nieznanych potrzeb. Inwestycje finansowe, związane z rynkiem papierów wartościowych
a polegające na lokowaniu środków finansowych w akcje i obligacje jak również w nieruchomości. Charakter tych inwestycji może być czysto spekulacyjny lub ustawiony na otrzymanie dóbr materialnych.
Ostatnia grupa to inwestycje niematerialne.
W skład tej grupy wchodzi kapitał lokowany w badania i rozwój, w zakup patentów, licencji itp., w szkolenia pracowników, w polepszenie warunków socjalnych własnym pracownikom.
Biorąc pod uwagę przekrój przedmiotowy (inaczej - grupowanie według szczebla decyzji i sposobu finansowania), można wyróżnić inwestycje:
centralne, podejmowane na podstawie imiennych decyzji Sejmu lub Rady Ministrów i obejmujące przedsięwzięcia w dziedzinie rozwoju bazy surowcowo - paliwowej oraz energetycznej, budowę urządzeń infrastruktury technicznej i społecznej, realizację obiektów w innych szczególnie ważnych dziedzinach gospodarowania (np. w kompleksie żywnościowym),
przedsiębiorstw, realizowane przez przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie i organizacje społeczne, podejmowane na podstawie ich samodzielnych decyzji i polegające głównie na rozbudowie wydziałów, wymianie lub zakupach nowych maszyn, urządzeń
i agregatów, budowie zakładowych obiektów socjalnych
i mieszkaniowych itp.,
władz terenowych, prowadzone na podstawie decyzji właściwego terenowo organu administracji terenowej, a do których zalicza się inwestycje przedsiębiorstw użyteczności publicznej oraz komunalne budownictwo mieszkaniowe,
realizowane z funduszów społecznych i specjalnych, a więc inwestycje wykonywane w ramach czynów społecznych ludności oraz finansowane
z funduszów społecznych i specjalnych (np. niektóre obiekty służby zdrowia, oświaty, kultury itp.).
W przekroju rodzajowym, uwzględniając rolę jaką mają odegrać w procesie reprodukcji społecznej, klasyfikuje się je na:
Inwestycje odtworzeniowe (nazywane też restytucjami, wymiennymi lub zastępczymi) doprowadzają do zastąpieniu obiektów zużytych lub przestarzałych nowymi. W efekcie utrzymuje się dotychczasowe moce produkcyjne lub usługowe, niewielki ich wzrost lub obniżkę kosztów eksploatacji,
Inwestycje zwiększające stan wyposażenia (nazywane również uzupełniającymi) polegają na zakupie dodatkowych maszyn, urządzeń, pojazdów, narzędzi itp. i zapewniają usprawnienia procesów produkcyjnych, eliminują rozpoznane utrudnienia, przystosowują wyposażenia technologiczne do zadań.
Inwestycje modernizacyjne prowadzą do unowocześnienia bazy technicznej przedsiębiorstw. Zakres tego rodzaju inwestycji może być poważnie zróżnicowany i dotyczyć pojedynczych maszyn, aparatów, linii produkcyjnych, wydziałów budynków, budowli,
a nawet całych zakładów.
Rozbudowa jest działalnością inwestycyjną prowadzącą do wzrostu mocy produkcyjnych lub usługowych przez rozszerzenie powierzchni użytkowych
w granicach określonych lokalizacji lub bezpośrednim ich sąsiedztwie.
Przeważnie przy rozbudowie dokonuje się modernizacji, zmian profilu
i technologii produkcji, doprowadza się do obniżenia kosztów produkcji, podwyższenia jej jakości, poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Przekrój wykonawczy pozwala wyodrębnić inwestycje wykonane:
sposobem zleconym, w którym inwestor bezpośredni w formie umowy powierza całość robót jednemu wykonawcy, biorącemu na siebie pełną odpowiedzialność za realizację inwestycji (w tym sposobie generalny wykonawca może pewne roboty zlecać innemu wykonawcy),
sposobem gospodarczym, w którym wykonawstwo inwestycji jest realizowane siłami własnymi przedsiębiorstwa.
Na działalność inwestycyjną potrzebne są odpowiednie środki finansowe, które w procesie inwestycyjnym przyjmują postać nakładów inwestycyjnych.
Nakłady inwestycyjne - to wszelkie koszty, poczynając od przygotowania do realizacji, a na zakończeniu przygotowań eksploatacyjnych kończąc.
Nakłady inwestycyjne dzieli się na trzy zasadnicze grupy, nakłady na:
roboty budowlano - montażowe,
zakupy maszyn, urządzeń, pojazdów, aparatury, narzędzi i inwentarza,
pozostałe nakłady.
Nakłady na roboty budowlano - montażowe obejmują koszty wykonania zaprojektowanych procesów budowlanych oraz montażu maszyn i urządzeń lub wyposażenia dodatkowego.
Do drugiego składnika kosztów zalicza się zakup dóbr inwestycyjnych, dotyczący:
maszyn i urządzeń produkcyjnych,
pojazdów i maszyn samojezdnych,
narzędzi, oprzyrządowania, inwentarza,
pierwszego wyposażenia, przewidzianego dokumentacją projektową.
Pozostałe nakłady inwestycyjne dotyczą kosztów przygotowania inwestycji do realizacji, nadzoru i koordynowania działalności inwestycyjnej oraz uruchomienia eksploatacji.
Same środki finansowe przedsiębiorstwo może uzyskać między innymi
z następujących źródeł: emisji akcji, obligacji, kredytu bankowego, zysku i odpisów amortyzacyjnych. Większość tych środków jest zależna od kondycji ekonomicznej samego przedsiębiorstwa. Wielkość nakładów w dużych przedsiębiorstwach jest uzależniona m. in. od pozycji jaką zajmują one na rynku i potrzeby ich umacniania.
I tak, jeśli chodzi o inwestowanie w czynny majątek i powiększenie zdolności produkcyjnych, to zasadą w krajach wysoko rozwiniętych jest inwestowanie do takiego poziomu, aby wykorzystanie zdolności produkcyjnych wynosiło przeciętnie około 80%. Jeśli przez dłuższy czas wykorzystanie przekracza tę wartość, jest to sygnał do podjęcia inwestycji rozwojowej. Inwestowanie na takim poziomie jest uzasadnione tym, że przyszłe zapotrzebowanie rynku trudno przewidzieć.
Przy rozbudowie zdolności produkcyjnych w mniejszej skali powstaje niebezpieczeństwo utraty części udziału w rynku. Gdy popyt na rynku okazuje się większy niż zakładano, a firma nie może dostarczyć więcej wyrobów, część klientów przechodzi do konkurentów i są oni na ogół straceni na zawsze. Posiadanie rezerw zdolności wytwórczych ma tę zaletę, że pozwala zapewnić ciągłe zapotrzebowanie odbiorców przy mniejszych zapasach wyrobów gotowych, niż byłoby to konieczne
do produkcji przy stałym, pełnym ich wykorzystaniu.
Z uwagi na to, że inwestycje obejmują bardzo różnorodne przedsięwzięcia pod względem rozmiarów, celów, funkcji, charakteru technicznego oraz sposobów realizacji, sam proces inwestowania musi zostać poprzedzony etapem ich przygotowania i oceny. Uwarunkowane jest to tym, że dzisiejsza rzeczywistość gospodarcza wymaga, aby inwestycje charakteryzowały się wysoką efektywnością oraz krótkimi cyklami realizacji.
Aby można było podjąć właściwą decyzję, należy przygotowanie jej oprzeć na schemacie etapowego przygotowania inwestycji. Składa się on z następujących trzech etapów:
„studium możliwości inwestowania (koncepcja),
studium przedrealizacyjne (założenia),
ostateczna wersja projektu realizacji inwestycji (projekt realizacji).
Ad. 1. Studium możliwości - zawiera wstępną ogólną koncepcję pomysłu inwestycyjnego firmy i ocenę szans jej realizacji na podstawie analizy: popytu, zgodności jej z programem rozwoju firmy, perspektyw rozwoju danej dziedziny wytwórczości i konkurentów krajowych oraz zagranicznych gospodarki narodowej
i poszczególnych regionów itp.
Ad. 2. Studium przed realizacyjne - powinno zawierać, prezentować zestawienie już nieco bardziej szczegółowych wymagań, założeń rozwiązań
i równocześnie ograniczeń, które musi wziąć pod uwagę projektant opracowujący
w optymalny sposób poszczególne rozwiązania inwestycji takie jak: skala, struktura
i nowoczesność programu produkcyjnego, metody i formy zbytu oraz marketingu, rozwiązania konstrukcyjne i przestrzenne budynków i budowli, dobór maszyn
i urządzeń oraz technologii itp.
Ad. 3. Ostateczna wersja projektu inwestycji stanowi zbiór opracowań technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych, które mają stanowić podstawę do podjęcia decyzji i następnie realizacji (budowy) przedsięwzięcia inwestycyjnego firmy”.
Po zrealizowaniu etapu przygotowania następuje weryfikacja inwestycji pod kątem jej efektywności. Stosuje się tu różne metody badania ze względu na specyfikę poszczególnych inwestycji oraz różne kryteria jej oceny.
„Spośród znanych w teorii i w praktyce metod oceny efektywności inwestycji w każdym przypadku należy wybrać metodę najbardziej przydatną albo też warto po prostu posługiwać się zestawem kilku komplementarnych metod, pozwalających
w kolejnych etapach przygotowania projektu ocenić jego opłacalność z różnych punktów widzenia. Najogólniej metody oceny efektywności inwestycji można podzielić na:
statyczne,
dynamiczne.
Metody statyczne - możemy stosować do oceny efektywności zamierzeń inwestycyjnych firmy we wstępnych fazach procesu ich przegotowania, gdy nie posiadamy jeszcze odpowiednio szczegółowej informacji o ich przyszłym kształcie, przebiegu, konkretnych odcinkowych rozwiązaniach lub do oceny mniejszych
o stosunkowo krótkim cyklu budowy i eksploatacji inwestycji firmy, gdy różne rozłożenie w czasie nakładów i efektów w poszczególnych wariantach nie wpływa
w decydujący sposób na efektywność inwestycji.
Za zastosowaniem takich uproszczonych metod oceny przemawia ich prostota, komunikatywność, przystępność dla szerokiego grona praktyków. Ich wykorzystywanie nie wymaga dobrej znajomości teorii ekonomicznych dla ich interpretacji, szerokiej i dokładnej informacji, żmudnych obliczeń itd. Ale trzeba mieć pełną świadomość ich ułomności i skutków nie w pełni poprawnych decyzji inwestycyjnych, które można podjąć na ich podstawce.
Metody dynamiczne (rozwinięte, wielookresowe) - bardziej poprawnie obrazują efektywność inwestycji, ale ich stosowanie wymaga już znajomości wiedzy ekonomicznej, dokładniejszych danych o projekcie, szeregu obliczeń pomocniczych.
Do podstawowych metod dynamicznych, można zaliczyć takie jak:
metoda nadwyżki zdyskontowanej,
metoda wewnętrznej stopy procentowej,
metoda annuitetowa”.
Wymienione powyżej metody powinny być stosowane nie pojedynczo,
ale w pewnym zestawie, który w sposób najbardziej reprezentatywny i wiarygodny pozwoliłby dokonać oceny przedsięwzięcia inwestycyjnego. Posługując się tymi metodami przy obliczaniu opłacalności inwestycji, opieramy się na wielkościach szacunkowych, oczekiwanych przez inwestora.
„Taki szacunek musi stwarzać niepewność danych i prawdopodobieństwo ich późniejszych zmian. W rzeczywistości nakłady i efekty inwestycyjne mogą
i najczęściej różnią się od wielkości zakładanych w projekcie. Inwestor może oczekiwać jedynie pewnego prawdopodobieństwa spełnienia się mniej lub bardziej subiektywnych założeń przyjętych na etapie przygotowania jego przedsięwzięcia rozwojowego. Obserwacja działalności inwestycyjnej w firmie wykazuje,
że w realizacji i eksploatacji większości inwestycji następują różnorodne, zarówno pozytywne jak i negatywne zmiany w stosunku do założeń ich projektów. Czynniki wywołujące niepewność, zakłócające projektowany przebieg zdarzeń rozwojowych firmy mają różnorodny charakter.
Można tutaj wyodrębnić następujące czynniki:
techniczne (zawodność szczególnie prototypowych maszyn i urządzeń, trudności w opanowaniu nowoczesnych technologii itp.),
rynkowe (błędny szacunek, zmienność popytu i cen wyrobów firmy, zmiany cen surowców i półfabrykatów, nowi konkurenci itd.),
polityczne (zmienna polityka krajowa, sytuacja międzynarodowa, stan koniunktury światowej, stosunki walutowe itp.),
losowe (długotrwałe zmiany klimatyczne i inne zjawiska przyrodnicze).
Niepewność warunków realizacji i eksploatacji inwestycji spowodowała,
że w teorii i praktyce rachunku efektywności inwestycji w gospodarce rynkowej wypracowano wiele interesujących sprawdzonych metod sporządzania ich analizy, uwzględniających ryzyko, a więc próbujących przewidzieć niepewność danych
i sytuacji. Można więc wyróżnić następujące sposoby uwzględniania ryzyka w ocenie efektywności inwestycji:
korygowanie wielkości rachunku,
ocena wartości najbardziej prawdopodobnej,
ocena wartości krytycznych,
rachunek równoległy (paralelny, dla kilku różnych wersji projektu),
ocena wpływu zmian parametrów”.
W ocenie przygotowania, a później w czasie realizacji przygotowanego przedsięwzięcia inwestycyjnego, może nastąpić i z reguły występuję zmiana jednego lub szeregu parametrów, na których był oparty projekt. Zmiany tych parametrów mogą być dla inwestora pozytywne, negatywne lub różnie ukierunkowane.
Tak więc wielkość odchyleń poszczególnych parametrów ma wpływ na opłacalność inwestycji. Należy jednak pamiętać, że nawet zmiana jednego
z parametrów pociąga za sobą zmianę kształtowania się pozostałych wielkości, przewidzianych w projekcie, które przecież są od siebie w pewien sposób zależne.
Zakończenie prac związanych z przygotowaniem inwestycji, pozwala określić jej przydatność i efektywność, a tym samym wpływa na podjęcie decyzji dotyczących jej realizacji. Każda dobrze przygotowana i zrealizowana inwestycja powiększa majątek trwały przedsiębiorstwa, podnosząc jego konkurencyjność na rynku. Można więc stwierdzić, że inwestycje w środki trwałe są jednym z celów działalności przedsiębiorstwa.
2. Pojęcie i klasyfikacja środków trwałych.
Celem i efektem działalności przedsiębiorstwa przemysłowego jest produkcja. Przez produkcję rozumiemy działalność zmierzającą do wytworzenia dwóch przedmiotów pracy, tj. materiałów, oraz nowych gotowych produktów o określonej wartości użytkowej.
Tempo rozwoju produkcji w przedsiębiorstwie zależy nie tylko od tempa wzrostu zatrudnienia i tempa wzrostu wydajności pracy, ale także od tempa wzrostu środków produkcji i ich efektywności. Środki produkcji tworzą bowiem podstawę do wzrostu zatrudnienia oraz do wzrostu wydajności pracy. Wzrost ten następuje zarówno dzięki coraz lepszemu uzbrojeniu \ wyposażeniu) pracy ludzkiej w nowo budowanych lub modernizowanych obiektach produkcyjnych, jak też dzięki coraz lepszemu wykorzystaniu środków produkcji.
Środki produkcji są - obok siły roboczej - jednym z dwóch podstawowych czynników procesu produkcyjnego.
Stanowią one materialny warunek realizacji procesu produkcyjnego i wzrostu gospodarczego. W skład środków produkcji wchodzą środki pracy i przedmioty pracy. Podstawą podziału środków produkcji na środki i przedmioty pracy jest funkcja, jaką dany środek pełni w procesie produkcji.
„Funkcja środków pracy polega na stworzeniu odpowiednich warunków do prowadzenia procesu produkcyjnego i jego ochrony, na przetwarzaniu przedmiotów pracy w gotowy produkt oraz na przemieszczaniu pracy i pracowników. Ponadto środki pracy różnią się od przedmiotów pracy cechami ekonomicznymi, przede wszystkim większą trwałością i wyższą wartością jednostkową.
Choć wymienione cechy charakteryzują wszystkie środki pracy, to jednak
w praktyce część z nich traktuje się jako wyposażenie, zaliczane umownie do majątku trwałego, w celu uproszczenia zapasów księgowych pokaźnej liczby drobnych środków pracy o stosunkowo niskiej trwałości i wartości jednostkowej”.
Środki pracy są podstawowymi elementami wyposażenia o trwałym charakterze. Biorąc udział w wytwarzaniu dóbr, usług materialnych i niematerialnych nie ulegają większym zmianom w krótkich oraz średnich okresach.
„Przedmiotami pracy nazywamy takie dobra materialne, na które zostaje skierowana praca ludzka w celu ich przekształcenia na określone produkty. Źródłem przedmiotów pracy są przede wszystkim zasoby przyrody, a więc złoża mineralne, lasy, zwierzyna i runo leśne, woda i ryby itp.”.
Pojęcie środków pracy jest szerokie i zależne nie od ich właściwości fizycznych bądź chemicznych, lecz od sposobu w jakim one uczestniczą w procesie produkcji. Podstawowym kryterium określającym treść pojęcia środków pracy jest więc ich funkcja w procesie produkcyjnym, co wynika z charakteru procesu technologicznego.
W praktyce pojęcie środków trwałych nie jest całkowicie równoznaczne
z ekonomicznym pojęciem środków pracy. Z przyczyn ewidencyjno -statystycznych nie zalicza się do środków trwałych części środków pracy noszących nazwę przedmiotów nietrwałych, (np. drobne narzędzia pracy, niektóre przyrządy itp.)
Zaliczenie części środków pracy do przedmiotów nietrwałych, które od 1991 roku przyjęły nazwę wyposażenia, ma charakter konwencjonalny i następuje ze względu na trwałość w ustaleniu ich zużycia oraz regulowaniu reprodukcji.
Z drugiej strony część środków trwałych rozumianych szeroko, jak wszelkiego rodzaju dobra trwałego użytku (długotrwałej konsumpcji), znajdujące się w posiadaniu ludności i mające cechy środków trwałych (budynki mieszkalne, szpitale, urządzenia socjalne itp.) nie należą do środków pracy.
Środki pracy cechuje to, że:
uczestniczą w wielu powtarzających się cyklach procesu produkcyjnego
nie zmieniając swego pierwotnego kształtu,
zużywają się stopniowo, przenosząc na każdy produkt (wyrób gotowy lub usługę) tylko część swojej wartości, która odpowiada wartości zużycia środków pracy biorących udział w wytworzeniu danego produktu,
nie wymagają reprodukcji po każdym cyklu produkcyjnym, lecz dopiero
z chwilą utraty niezbędnego stopnia sprawności.
Pojęciem środków trwałych obejmuje się bardziej wartościowe środki pracy oraz inne przedmioty i urządzenia długotrwałego użytkowania.
W określeniu środków trwałych można eksponować jeszcze ich miejsce
w społecznym procesie reprodukcji. Środki trwałe przedstawiają sobą wartość społeczno - ekonomiczną kategorię nierozerwalnie związaną ze środkami pracy.
Środki trwałe faktycznie wytwarzają dobra materialne, podobnie jak wytwarza je praca ludzka. Fakt ten jest szczególnie doniosły, jeśli się weźmie pod uwagę wrastającą zależność produkcji od wszelkiego rodzaju instrumentów kapitałowych (środki trwałe) w porównaniu z pracą robotnika. Praca ludzka i kapitał stanowią aktywne czynniki produkcji.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, za środki trwałe uwiążą się:
zgodnie z ustawą o rachunkowości składniki majątkowe stanowiące własność lub współwłasność jednostki, nieruchomości (grunty, budynki, w tym także będące odrębną własnością lokale, budowle i inwestycje w obcych obiektach), maszyny, urządzenia, środki transportu oraz inwentarz żywy, przy czym poszczególne składniki majątkowe powinny być:
przeznaczone do użytkowała przez okres dłuższy niż rok,
przeznaczone do użytkowania na własne potrzeby jednostki lub do oddania przez nią w używanie na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej umowy o podobnym charakterze. do środków trwałych jednostki zalicza się również obce środki trwały używane przez jednostkę na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej umowy o podobnym charakterze, jeżeli z innych przepisów wynika prawo dokonywania od nich odpisów amortyzacyjnych (umorzeniowych) przez jednostkę korzystającą z tych środków.
dla celów podatkowych stanowiące własność współwłasność podatnika
(os. prawna lub fizyczna):
nieruchomości tj. grunty, budynki (w tym także lokale będące odrębną własnością podatnika), budowle oraz inwestycje w obcych środkach trwałych,
maszyny i urządzenia,
środki transportowe,
inne przedmioty kompletne i zdolne do użytku w dniu przyjęcia do używania, w tym także zużywające się stopniowo składniki majątkowe zaliczone do końca 1994 roku, do wyposażenia, jeżeli okres ich używania przekracza rok, obce środki trwałe, używane przez podatnika na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej o podobnym charakterze - ale tylko wówczas, gdy zgodnie z obowiązującymi przepisami środki te są zaliczone do składników majątku podatnika.
Nie zalicza się do środków trwałych wyszczególnionych poniżej przedmiotów:
inwestycje nie zakończone, tj. przyszłe środki trwałe, nie przyjęte jeszcze protokolarnie lub praktycznie z działalności inwestycyjnej do działalności eksploatacyjnej; dotyczy to przede wszystkim:
budynków i budowli znajdujących się w stanie budowy i nie przekazanych do użytku,
maszyn i urządzeń, środków transportowych oraz innych przedmiotów będących wyposażeniem budowlanym zakładów, wydziałów oraz innych obiektów nie przekazanych jeszcze do eksploatacji,
inwestycji ostatecznie wstrzymanych,
produkty pracy w przedsiębiorstwach wytwórczych, chodzi tu w szczególności o takie składniki, jak:
obiekty i roboty budowlano - montażowe w przedsiębiorstwach wykonawczych nie sprzedane zamawiającym,
maszyny, urządzenia, środki transportu oraz inne przedmioty, stanowiące wyroby gotowe lub nie zakończone przeznaczone do sprzedaży znajdujące się u producentów bądź w jednostkach handlowych oraz służące
w jednostkach remontowych w zamian za obiekty przyjęte do naprawy,
inne środki obrotowe; odnosi się to do następujących składników majątkowych:
części zapasowe maszyn, urządzeń i środków transportowych,
oprzyrządowania maszyn i urządzeń oraz przyrządów specjalnych stosowanych tylko do produkcji określonych wyrobów,
specjalnej aparatury naukowo-badawczej bądź rozwojowej - do czasu zakończenia tej pracy i przekazania aparatury właściwej jednostce,
książek, dzieł sztuki i eksponatów muzealnych,
kas rejestracyjnych, nie odbudowanych instrumentów muzycznych, mebli, dywanów, będących wyposażeniem biur. obiektów socjalnych, handlowych, magazynowych i usługowych,
środków dydaktycznych służących do nauczania i wychowywania,
z wyjątkiem maszyn i urządzeń stanowiących wyposażenie warsztatów szkolnych,
sprzętu pożarniczego, z wyjątkiem samochodów i statków pożarniczych oraz stałej i półstałej instalacji gaśniczej,
urządzeń rozdzielczych (np. rusztowań) i tymczasowych budynków stanowiących wyposażenie placu budowy lub jego zaplecza,
przewoźnych i przenośnych obiektów przeznaczonych przede wszystkim
do obsługi placów budów (barakowozy, agregaty grzewcze,
piece kolumnowe, itp.),
maszyn, urządzeń oraz ich oprzyrządowania, a także środków transportowych, jeśli koszty związane z zakupem tych przedmiotów zostały zaliczone w ciężar kosztów kontraktu eksportowego
Obecnie obowiązujące wyłączenia, oprócz wyżej wymienionych, obejmują dodatkowo obiekty znajdujące się w placówkach kultury (np.; video, sprzęt nagłaśniający, projektory filmowe, urządzenia świetlne), a także instytucjach filmowych (projektory filmowe, stoły montażowa, stoły miksacyjne, magnetowidy studyjne, instrumenty muzyczne),
a także odzieży ochronnej i roboczej. Wszystkie posiadane przez przedsiębiorstwo
i pozostające do jego dyspozycji środki gospodarcze, niezbędne do prowadzenia
i rozwijania działalności produkcyjnej, podzielono według obowiązujących do roku 1990 zasad - na dwie zasadnicze grupy: środki trwałe i środki obrotowe. Obydwie wymienione grupy środków odznaczają się odmiennymi właściwościami
i w konsekwencji odmiennie funkcjonują w procesie wytwórczym, pociągających
za sobą odpowiedni sposób utraty i przenoszenia wartości.
O zaliczeniu poszczególnych składników do majątku trwałego lub majątku obrotowego decyduje ich rodzaj, wartość lub okres użytkowania, a przede wszystkim rola, jaką spełniają one w^ działalności podmiotu gospodarczego.
Majątek trwały cechuje długotrwały okres użytkowania lub wyłączenia z obrotu
i zwykle stosunkowo wysoka wartość jednostkowa. Grupa ta obejmuje różne rodzaje składników, które można sklasyfikować następująco:
rzeczowy majątek trwały,
wartości niematerialne i prawne,
finansowy majątek trwały,
inwestycje .
Środki trwałe charakteryzują się tym, że:
biorą udział w szeregu procesów produkcyjnych i usługowych,
nie zmieniają swej formy w toku produkcji, lecz krążą w postaci nowowytworzonych produktów,
zużywają się stopniowo, przenosząc tylko część swej wartości na produkt,
wymagają reprodukcji nie po każdym, lecz po wielu cyklach produkcyjnych
posiadają mniejszą szybkość krążenia niż środki obrotowe, a więc dłuższy okres użytkowania,
cechuje je wyższa wartość jednostkowa niż pozostałych elementów majątku.
Zasoby posiadanych przez przedsiębiorstwo środków trwałych zależą od inwestycji, likwidacji i sprzedaży oraz wyjątkowo bezpłatnego przekazania.
Celem inwestycji jest stworzenie lub nabycie nowych obiektów oraz rekonstrukcja i odbudowa istniejących, co pozwala na powiększenie możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa.
Likwidacja oznacza wycofanie na stałe środka trwałego z eksploatacji. Natomiast w formie sprzedaży przedsiębiorstwo zbywa obiekty nie wykorzystane (zbędne).
Środki trwałe tworzą bardzo zróżnicowaną zbiorowość i w związku z tym zachodzi konieczność poznania nie tylko ogólnego poziomu, ale również wewnętrznej ich struktury.
Poszczególne składniki środków trwałych w różny sposób wpływają na przebieg procesu produkcyjnego.
Do celów analitycznych, a w szczególności do ustalenia i badania relacji pomiędzy środkami trwałymi a innymi elementami produkcji, niezbędne jest odpowiednie grupowanie, czyli klasyfikacja środków trwałych. Dzięki niej
można uzyskać informacje dotyczące struktury środków trwałych w przedsiębiorstwie i jej wpływu na wyniki produkcyjne i finansowe.
Podział środków trwałych ma odpowiednie grupy pozwala także na kompleksowe zbadanie wykorzystania tego majątku w procesie produkcji zarówno
w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym.
Klasyfikacja środków trwałych jest przeprowadzana z punktu widzenia całej gospodarki narodowej (w skali makro) lub z punktu widzenia przedsiębiorstwa
(w skali mikro).
„Z punktu widzenia przedsiębiorstwa największe znaczenie ma podział środków trwałych według kryteriów:
rodzaju rzeczowego,
spełnianych funkcji,
sposobu uczestniczenia w procesie produkcji,
sposobu wykorzystania,
stopnia gotowości produkcyjnej,
uprawnień do posiadanych środków trwałych,
czasu użytkowania”.
Grupowanie środków trwałych według rodzaju rzeczowego ma duże znaczenie zarówno z punktu widzenia przedsiębiorstwa, jak i gospodarki narodowej. Służy ono do ustalania rozmiarów nakładów inwestycyjnych, wpływu środków trwałych
na przebieg procesów produkcyjnych oraz do badania struktury środków trwałych.
Według tego kryterium podział środków trwałych przedstawia się następująco:
„zasadzenia wieloletnie i melioracje - wchodzą tutaj urządzenia wodno -melioracyjne, szkółki drzew, sady, plantacje długotrwałe itp.,
budynki - obejmują wszystkie obiekty budowlane, w których odbywa się działalność produkcyjna, jak również urządzenia budowlane określane mianem środków trwałych społecznej konsumpcji (jak budynki służby zdrowia, przedszkoli, świetlic itp.).
Obiekty budowlane, w których przebiega działalność produkcyjna, ochraniają
tę działalność od wpływu czynników zewnętrznych. Umożliwiają więc one tę działalność, ale same na ogół nie biorą w niej bezpośredniego udziału,
budowle - stanowią urządzenia budowlano - techniczne, które pełnią określone funkcje bezpośrednio i pośrednio produkcyjne, bądź nieprodukcyjne. Można tu zaliczyć silosy, chłodnie, podziemne budowle górnicze, rurociągi, budowle komunikacyjne, budowle inżynieryjne, wodne, linie i sieci energetyczne, budowle sportowe (boiska, tory, pływalnie) itp. Należy nadmienić,
że w niektórych rodzajach działalności przemysłowej określone budowle aktywnie oddziaływują na proces technologiczny ( np. podziemne budowle górnicze, wieże nadszybowe),
kotły i maszyny energetyczne - obejmują kotły grzejne, turbiny, prądnice oraz agregaty elektroenergetyczne wytwórcze i przetwórcze itp.,
maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania - składają się na nie obrabiarki skrawające do metali, maszyny do obróbki plastycznej metali
i tworzyw sztucznych, maszyny ogólnego zastosowania, maszyny do przetłaczania i sprężania cieczy oraz gazów,
maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe - do grupy tej wchodzą maszyny, urządzenia i aparaty specjalnego przeznaczenia w poszczególnych przemysłach: maszyny i urządzenia wiertnicze, górnicze, hutnicze, odlewnicze, papiernicze, poligraficzne, włókiennicze, odzieżowe, maszyny do przemysłu spożywczego, do robót ziemnych i drogowych itp.,
urządzenia techniczne - obejmują zbiorniki naziemne, urządzenia rozdzielcze
i aparaturę energii elektrycznej, urządzenia tele- i radiotechniczne, urządzenia wentylacyjne i klimatyzacyjne, urządzenia do oczyszczania wody, ścieków
i gazów,
środki transportowe - obejmują tabor kolejowy, samochodowy, pływający
i lotniczy,
narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie - zalicza się do tej grupy między innymi przybory miernicze laboratoryjne jak również maszyny biurowe, meble itp.”.
W przedsiębiorstwie przemysłowym środki trwałe spełniają różnorodne funkcje.
Z tego punktu widzenia dzielimy je na:
środki trwałe produkcyjne,
środki trwałe nieprodukcyjne.
Charakter produkcyjny mają środki trwałe, które obsługują sferą produkcyjną (produkcję podstawową, usługi produkcyjne, produkcję pomocniczą), a ponadto sferę zaopatrzenia i zbyt, oraz zarząd przedsiębiorstwa.
Środki trwałe nieprodukcyjne stanowią środki trwałe występujące w tzw. działalności socjalno-bytowej (np. zakładowa służba zdrowia, domy wypoczynkowa, sanatoria, domy kultury, kluby sportowe, przyzakładowe szkoły zawodowe),
oraz w działalności handlowej (np. sklepy fabryczne i ich wyposażenie). Środki trwałe nieprodukcyjne nie uczestniczą bezpośrednio, ani pośrednio w tworzeniu produktu, lecz służą zaspokajaniu potrzeb socjalno-bytowych pracowników przedsiębiorstwa.
W zależności od sposobu uczestnictwa w procesie wytwórczym produkcyjne środki trwałe dzielimy na:
środki trwałe bezpośrednio produkcyjne,
środki trwałe pośrednio produkcyjne obejmujące:
środki trwałe stanowiące warunki do prowadzenia procesu produkcji,
środki trwałe służące do pomieszczenia przedmiotów pracy, produktów
i pracowników.
Grupa środków trwałych bezpośrednio produkcyjnych obejmuje maszyny, urządzenia, aparaty oraz narzędzia i wyposażenie techniczne, których celem jest wytworzenie dóbr lub świadczenie usług, a więc bezpośrednie oddziaływanie na przedmioty pracy.
Do środków trwałych stwarzających warunki do produkcji zaliczamy budynki
i budowle (w tym również tzw. liniowe, tj. rurociągi i przewody, linie i sieci energetyczne, itp.). Obie te grupy mają duże znaczenie, gdyż imitują możliwości produkcyjne przedsiębiorstwa określając jego zdolność produkcyjną.
Grupę środków służących do przemieszczania przedmiotów pracy, produktów
i pracowników stanowią różnego rodzaju środki transportu wewnętrznego
(np. suwnice, wózki, dźwigi) oraz zewnętrznego (samochody, ciągniki itp.). Środki te nie limitują bezpośrednio zdolności produkcyjnej, ale ich udział w procesie produkcyjnym jest niezbędny.
Badanie środków trwałych według sposobu ich wykorzystania w procesie produkcyjnym pozwala rozróżnić środki:
czynne (trwale i okresowo),
czasowo nieczynne, a mianowicie znajdujące się w rezerwie, w zapasie,
w remoncie, zbędne, wydzierżawione,
trwale nieczynne.
„Czynne środki trwałe stanowią te obiekty, które znajdują się w eksploatacji zarówno w przedsiębiorstwie, jak też poza nim. Zalicza się do nich także środki pracy czynne jedynie okresowo lub sezonowo (np. w przemyśle cukierniczym).
Do środków trwale nieczynnych czasowo klasyfikuje się środki będące
w rezerwie, w zapasie, w naprawie, zbędne lub wydzierżawione. Środki trwałe pozostające w rezerwie służą zapewnieniu ciągłości ich funkcjonowania
w określonych procesach technologicznych, szczególnie ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa i jakości użytkowej produktu finalnego”.
Za rezerwowe środki trwałe uważa się ponadto obiekty eksploatowane
przez stacje ratownicze (np. statki ratownictwa morskiego, straży pożarnej).
Środki trwałe w zapasie obejmują najczęściej maszyny i urządzenia, nabyte
w ramach inwestycji uzupełniających dla użytkowanych zakładów, skierowane do eksploatacji, lecz nie oddane do użytkowania.
Do grupy nieczynnych czasowo zalicza się także środki trwałe będące
w naprawie.
Z kolei środki trwałe zbędne obejmują te obiekty niepotrzebne, które zgłoszono do upłynnienia.
Natomiast środki trwałe nieczynne stanowią te środki, które nie są eksploatowane. Nie podlegają one amortyzacji.
Powyższy podział środków trwałych na grupy według sposobu ich wykorzystania jest przydatny do badania rezerw wykorzystania czasu pracy środków trwałych, określania rozmiarów amortyzacji oraz potencjału produkcyjnego przedsiębiorstwa.
Z punktu widzenia uprawnień danego przedsiębiorstwa do posiadania środków trwałych dzieli się je na:
środki trwałe własne,
środki trwałe obce.
Środkami trwałymi własnymi są te, które otrzymuje przedsiębiorstwo z chwilą powstania, a także te, które zakupuje bądź z własnych funduszów, bądź z kredytu bankowego, czyli te środki trwałe, co do których przedsiębiorstwo ma tytuł własności.
W zakresie obcych środków trwałych wchodzą środki dzierżawione od innych jednostek, środki otrzymane w trwały zarząd lub użytkowanie oraz wieczystą dzierżawę i powiernictwa. Konsekwencją odmiennej sytuacji prawnej są zasady ewidencji, amortyzowania, umorzenia, likwidowania własnych i obcych środków trwałych.
„Przy badaniu środków trwałych według czasu użytkowania, czyli wieku,
duże znaczenie ma ustalenie odpowiednich klas wieku, według których dokonuje się grupowania poszczególnych obiektów. Analiza oparta na tym kryterium znajduje ważne miejsce w ocenie nowoczesności środków trwałych. Dostarcza też informacji
o stopniu zużycia środków trwałych oraz umożliwia planowanie okresów ich likwidacji i odnowienia oraz stanowa przesłankę modernizacji przedsiębiorstwa.
Modernizacja, będąc jednym z najefektywniejszych sposobów inwestowania pozwala na dalsze wykorzystywanie posiadanego dotychczas majątku trwałego, którego właściwości ekonomiczne i techniczne zostają w ten sposób podniesione. Przeprowadzanie modernizacji, czy też innej działalności inwestycyjnej, wiąże się
z nakładami finansowymi. Głównym źródłem ich pozyskiwania jest amortyzacja, którą odlicza się od stopniowo zużywających się środków trwałych w celu przeznaczenia jej na modernizację lub zakup nowych składników majątkowych.
Por. Smoliński S. „Elementy ekonomiki przemysłu”, PWN, Warszawa, Poznań 1982 r., s. 245.
Por. Rowiński L., Mikoś J.: „Ekonomika budownictwa”, PWN, Warszawa 1987 r., s. 46.
Por. Smoliński S.: „Elementy...”, op. cit., s. 245
Por. Borowski R.: „Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw przemysłowych”, PWN, Warszawa - Kraków 1990 r., s. 260 - 261.
Cyt. Gawron H. „Ocena efektywności inwestycji ,małych firm”, AE Poznań 1993 r., s. 14.
Cyt. Gawron H. ”Ocena...”, op. cit., s. 15.
Por. Sierpińska M., Jachna T. „Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych”, PWN, Warszawa 1993 r., s. 189 - 190.
Por. Borowski R.: „Ekonomika...”, op. cit., s. 261.
Por. Mikoś J., Rowiński L.: „Ekonomika...”, op. cit., s. 47.
Por. Borowiecki R. „Ekonomika...”, op. cit., s.261.
Por. Rowiński L., Mikoś J.: ”Ekonomika...”, op. Cit., s.48 - 49.
Por. pr. zob. pod red. T. Kierczyński „Ekonomika...”, PWE Warszawa 1989 r., s. 223.
Cyt. Gawron op. cit., s. 21.
Cyt. Gawron H.: ,,Ocena...” op. cit., s. 40 - 41.
Cyt. Gawron H.: ,,Ocena...”, op. cit., s. 119 - 121.
Por. Dziembowski Z.:,, Wprowadzenie do ekonomiki i analizy działalności przedsiębiorstw”, PWN,
Warszawa-Poznań.
Por. Sobolewski H.: ,,Analiza gospodarowania środkami trwałymi”, w pracy zbiorowej pod red.
E. Kurtysa: ,,Analiza ekonomiczna przedsiębiorstw przemysłowych”, PWN, Warszawa-Poznań 1988 r., s. 304.
Cyt. Bittnerowa E.: ,,Struktura środków trwałych - pojęcie i czynniki jej zmian”, w pracy zbiorowej pod red. E. Bittnerowej ,,Ekonomika programowanie rozwoju przemysłu”, AE w Poznaniu, Poznań 1990 r., s. 107.
Por. Janasz W.: ,,Gospodarowanie majątkiem trwałym w przedsiębiorstwie”, WN Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1991 r., s. 18.
Cyt. Stadtmüller R.: Rachunkowość w przedsiębiorstwie przemysłowym”, PWN, Warszawa-Wrocław
1981 r., s.6.
Por. Janasz W. ,,Gospodarowanie...”, op. cit. s. 18 - 19.
Por. Gabrusiewicz W. Harmol M., Kurtys E., Sobolewski H.: ,,Analiza ekonomiczna przedsiębiorstw przemysłowych”, AE w Poznaniu, Poznań 1978 r., s. 180.
Por. Janasz W. ,,Gospodarowanie ...”, op. cit. s. 19.
Por. Iskra I.: ,,Zasady ewidencji i amortyzacji majątku trwałego od 01.01.1995r.”, Difin, Warszawa
1995 r., s.9.
Por. Ożóg I. ,,Amortyzacja podatkowa,, ,,Difin” , Warszawa 1995, s. 12 - 13.
Por. Bień W., Nisengolc S.: ,,Ewidencja środków trwałych i amortyzacji”, PWN, Warszawa 1983 r., s.17 - 19.
Por. Jączek M.: ,,Zasady ewidencji majątku trwałego”, w pracy zbiorowej pod red. K. Sawickiego:
,,Zasady rachunkowości jednostek gospodarczych”, Wyd Firma sp. z o.o., Warszawa 1991 r., s. 23 - 24.
Por. Matuszkiewicz J., Matuszkiewicz P.: ,,Rachunkowość od podstaw”, Stowarzyszenie księgowych
w Polsce, Odział Okręgowy w Warszawie, Wyd Finans - Servis, Warszawa 1993 r., s.158.
Por. Borowski R.: Efektowność...”, op. cit., s.22.
Por. Pasieczny L., Więckowski J.: ,,Ekonomika i analiza działalności przedsiębiorstw”, PWN, Warszawa 1987 r., s.175.
Por. Bittnerowa E. „Majątek trwały jako czynnik rozwoju regionu”, KPZK PAN, Studia, t. XX,
Warszawa 1977 r., s. 17.
Por. Piaseczny L., Więckowski J. „Ekonomika i analiza działalności przedsiębiorstw”, PWN
Warszawa 1987 r., s. 175.
Por. Sobolewski H.: ,,Analiza...”, op. cit., s. 157.
Cyt. Sobolewski H.: ,,Analiza...”, op. cit., s. 157.
Por. tamże, s. 157.
Cyt. Janasz W.: ,,Gospodarowanie...”, op. cit., s.42 - 43.
Por. Sobolewski H.: ,,Analiza...”, op. cit., s.158 - 159.
Cyt. Janasz W., Urbańczyk E., Waśniewski T.: ,,Gospodarka środkami trwałymi w przedsiębiorstwie”, PWN, Warszawa 1988 r., s.24.
Por. Janasz W.: ,,Gospodarowanie...”, op. cit., s.40.
Por. Róg S.: ,,Statystyka środków trwałych”, PWE, Warszawa 1972 r., s. 32.
Por. Janasz W., Urbańczyk E., Waśniewski T.: Gospodarka...”, op. cit. s. 24.
Por. Pasieczny L., Więckowski J.: ,,Ekonomika...”, op. cit., s. 311.
Tamże s.160.
Por. Janasz W., Urbańczyk E., Waśniewski T.: ,,Gospodarka...”, op. cit., s.23.
Cyt. Janasz W., Urbańczyk E., Waśniewski T.: ,,Gospodarka...”, op. cit., s.27.