OSOBOWOŚĆ i teorie osobowości     DEFINICJA Osobowość to występujący u każdego człowieka zasób utrwalonych postaw i mechanizmów przystosowawczych pozwalających mu utrzymać równowagę między wewnętrznymi pragnieniami, emocjami, a otaczającym go światem. Jest to zespół utrwalonych cech określających zachowanie, myśli i emocje wyznaczający indywidualny i niepowtarzalny styl życia. Podstawą osobowości są odziedziczone i nabyte cechy biofizyczne modelowane w procesie rozwojowym w czasie dzieciństwa i młodości przez oddziaływania kulturowe, społeczne oraz zwyczaje wychowawcze w rodzinie. Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują decydujący wpływ aktywności samej jednostki na kształtowanie się osobowości. TEORIE OSOBOWOŚCI Teorie i typologie osobowości znajdowały się w obszarze zainteresowań myślicieli i filozofów od wielu wieku. Wymienić tu należy zarówno filozofów klasycznych, takich jak Hipokrates, Platon i Arystoteles, jak i późniejszych myślicieli, których poglądy możemy odnaleźć w wielu współczesnych teoriach: Tomasza z Akwinu, Benthama, Comte'a, Hobbesa, Kierkegaarda, Locke'a, Nietzschego i Machiavellego. Na tym gruncie od początku XX wieku zaczęły powstawać psychologiczne teorie osobowości, różniące się od dawniejszych naukowymi aspiracjami (nie zawsze jednak znajdowały one wyraz w konsekwentnym przestrzeganiu reguł metodologii nauki). Na tworzenie się nowych teorii osobowości ważny wpływ wywarły główne nurty kształtującej się psychologii: kliniczny (Charcot, Janet, Freud), psychologia eksperymentalna (Helmholtz, Pawłow, Watson i Wundt), teoria uczenia się, psychologia postaci (Gestalt), koncentrująca się na pomiarze i badaniu różnic indywidualnych tradycja psychometryczna i inne. Głównymi teoretykami osobowości byli S. Freud, C.G. Jung G.W. Allport, H. Murray, G. Murphy, E.R. Gurthie, J. Dollard, N. Miller, G. Kelley, C. Rogers TEORIA FREUDA Freud porównał psychikę człowieka do góry lodowej, której tylko niewielka część wystająca ponad wodę jest sferą świadomych działań i dążeń, natomiast większa część pod poziomem wody jest domeną nieświadomości. W niej ukryte są popędy, namiętności, wyparte myśli i uczucia, tj. ogromny zespół niewidocznych sił witalnych będących motorem napędzającym świadome uczynki i myśli ludzi - energia psychiczna. Badając nieświadomość różnymi metodami (metodą wolnych skojarzeń, interpretując sny) poznać można prawdziwe motywy ludzkiego postępowania. Według Freuda osobowość podzielić można na trzy główne systemy: Id. Jest pierwotnym zbiornikiem ślepej energii psychicznej - prawdziwą rzeczywistością psychiczną, na którą składają się wszelkie pragnienia, popędy i emocje. Id kieruje się zasadą przyjemności (redukcji napięcia) i dąży do spełnienia pragnień (także w snach). Ego. System osobowości kierujący się myśleniem realistycznym, konfrontujący subiektywne pragnienia z rzeczywistością. Główną zasadą jest zasada rzeczywistości, tj. powstrzymanie redukcji napięcia poprzez realizację przyjemności do czasu odnalezienia obiektu spełnienia. Głównym zadaniem jest wiec testowanie rzeczywistości (reality-testing), któremu podporządkowane są wszystkie funkcje poznawcze i intelektualne jednostki. Superego. Jest to trzeci system osobowości, będący wewnętrzną reprezentacją tradycyjnych wartości i ideałów społeczeństwa. Główne zadania superego to: hamowanie impulsów id, narzucanie ego celów moralnych w przeciwieństwie do realistycznych, dążenie do doskonałości. Superego kieruje się zasadą introjekcji, tj. przyswajania sobie zewnętrznych norm i nakazów. Na energię psychiczną, której suma - podobnie jak w fizyce - jest stała, ale może zmieniać swoje formy składają się popędy, czyli psychiczne reprezentacje potrzeb. Pobudzenie i zaspokojenie popędów podlega w psychice człowieka przymusowi powtarzania. Najwięcej miejsca w swoich pracach poświęcił Freud popędowi życia (przyjmującemu formę energii libido) i popędowi śmierci (autodestrukcyjnemu). Ponadto Freud przedstawił własną teorię mechanizmów i stadiów rozwoju osobowości. (Ilustracja: Pierwsze wydanie "Totem und Tabu" Freuda, Hugo Heller, Vien 1913.) TEORIA JUNGA Carl Gustav Jung był uczniem Freuda, ale później zerwał z nim stosunki, z powodu niezgody co do istoty psychoanalizy (wg Junga Freud utożsamiał psychoanalizę ze swoją teorią seksualności) i podążył własną drogą. Uznając procesy nieświadome jako główną rzeczywistość psychiczną, a historię indywidualną wraz z historią całej ludzkości jako główne determinanty zachowania człowieka dołączył do nich również cele i aspiracje człowieka (aspekt prospektywny, teleologiczny). Jung kładł nacisk na wspólne dla całego rodzaju ludzkiego źródła osobowości (doświadczenie przodków - archaiczne, prymitywne, nieświadome, uniwersalne), które nazywał nieświadomością zbiorową. Osobowość jednostki jest wypadkową powyższych sił zewnętrznych i modulujących je sił wewnętrznych indywidualnego doświadczenia. W swojej teorii i swoich badaniach jung szeroko korzystał z badań antropologów, historyków i religioznawców. Podstawowe struktury osobowości : Ego, czyli świadoma psychika Nieświadomość osobowa, czyli stłumione doświadczenia jednostki, formujące kompleksy będące sumą nieświadomych doświadczeń zbiorowych i indywidualnych (np. kompleks matki) Nieświadomość zbiorowa, czyli suma ukrytych śladów pamięciowych doświadczeń naszych przodków, sięgających czasów archaicznych. Składnikami nieświadomości zbiorowej są archetypy, czyli formy pojęciowe (idee) zawierające silny ładunek emocjonalny (np. archetyp matki - historycznie niezmienna istota macierzyństwa). Persona, czyli rola jaką jednostek przyjmuje dostosowując się do obyczajów i tradycji społecznych. Anima i animus, czyli archetypiczne elementy psychiczne płci przeciwnej zawarte w psychice jednostki, tj. elementy kobiece w psychice mężczyzny i elementy męskie w psychice kobiety. Cień, czyli uosobienie zwierzęcej natury człowieka (archetyp cienia). Jaźń, czyli suma procesów psychicznych osobowości powstała dzięki ludzkiemu dążeniu do jedności (archetypicznym symbolem jest mandala). Zdaniem Junga rozwój osobowości człowieka wiedzie poprzez proces indywiduacji (dążenia do harmonijnej jedności) i funkcję transcendentną do samourzeczywistnienia. TEORIE PSYCHOSPOŁECZNE Wielu zwolenników Freuda (Adler, Fromm, Horney, Sullivan) zaczęło przekształcać teorię psychoanalityczną w kierunku nauk społecznych. Alfred Adlerjako jeden z pierwszych położył nacisk na społeczną naturę człowieka w kształtowaniu się jego osobowości. Teoria osobowości opiera się na pięciu głównych pojęciach: Fikcja jako cel: zachowanie jednostki determinowane jest przez wyobrażony (a więc fikcyjny) cel, wspólny dla wielu osób, niejednokrotnie niemożliwy do realizacji. Dążenie do wyższości: agresywna wola mocy i dominacji, gwarantująca spójność jednostce, przybierająca także kształt dążenia do doskonałości. Poczucie niższości i kompensacja: poczucie niższości w pewnej dziedzinie rodzi w jednostce dążenie do kompensacji np poprzez intensywne ćwiczenie jakiejś umiejętności. Zainteresowanie społeczne: dążenie człowieka do zachowań prospołecznych (współpraca, identyfikacja z grupą, empatia) będące motorem rozwoju społeczeństw. Styl życia: indywidualna, niepowtarzalna zasada wg której funkcjonuje osobowość danego człowieka jako całość. Podstawowym założeniem koncepcji osobowości Ericha Fromma jest idea, że człowiek czuje się samotny i wyobcowany po zerwaniu więzi jakie łączyły go z przyrodą i innymi ludźmi. Im więcej więzi zostaje zerwanych, tym bardziej człowiek czuje się osamotniony. Dwie drogi wyjścia z dylematu wiodą ku stworzeniu nowego społeczeństwa poprzez zjednoczenie się z innymi ludźmi lub ku ucieczce od wolności w totalitarny system społeczeństwa. Fromm był pod silnym wpływem wczesnych pism Marksa, ale stosował do jego interpretacji elementy teorii psychoanalitycznej. Uważał się za humanistę dialektycznego, uważając, że "zrozumienie psychiki człowieka musi być oparte na analizie jego potrzeb, wynikających z warunków jego egzystencji". Jako główną swoistą potrzebę człowieka wymieniał potrzebę transcendencji, tj. stworzenia związków wykraczających poza naturę zwierzęcą człowieka. Ważnymi potrzebami człowieka jako istoty społecznej są także potrzeba zakorzenienia (naturalnej przynależności - bycia kimś, lub przynależności do kogoś) oraz potrzeba posiadania systemu orientacji - spójnego sposobu postrzegania świata. Według Karen Horney elementarnym doświadczeniem rozwoju osobowości (w okresie dzieciństwa) jest lęk podstawowy (basic anxiety) - zagrożenie poczucia bezpieczeństwa. W odpowiedzi na lęk jednostka rozwija różne racjonalne i irracjonalne strategie (potrzeby) determinujące dynamikę osobowości. Strategie irracjonalne (neurotyczne) Horney zgrupowała w trzy kategorie: dążenia ku ludziom (np. potrzeba miłości), odsuwanie się od ludzi (np. potrzeba niezależności), występowanie przeciw ludziom (np. potrzeba władzy). Harry S. Sullivan przedstawił stanowisko teoretyczne nazywane interpersonalną teorią psychiatrii. Wg niej osobowość jest pojęciem hipotetycznym, "względnie trwałym układem powtarzających się sytuacji interpersonalnych, charakterystycznych dla życia danego człowieka". Od urodzenia zanurzeni jesteśmy w polu społecznym - sieci realnych i wyobrażonych interakcji społecznych determinujących w sposób typowy dla gatunku ludzkiego nasze postępowanie. TEORIE BODŹCA - REAKCJI (BEHAWIORYZM) Jest to zasadniczo zbiór stanowisk teoretycznych posiadających wspólne źródła i metodologię. Opierają się przede wszystkim na próbach wyjaśnienia zjawisk związanych z nabywaniem i utrwalaniem nowych form zachowania pod wpływem doświadczenia (teoria uczenia się). Teorie SR nie negują czynników wrodzonych, ale główny nacisk kładą proces pośredniczący między obiektywną, fizjologiczną reakcją jednostki a różnorodnymi bodźcami zewnętrznymi (sytuacją). Behawioryści skłaniali się do odrzucenia pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej. Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, reakcją na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Behawioryści wykazywali mniejsze zainteresowanie pojęciem osobowości jako zespołu niezmiennych struktur, w przeciwieństwie do procesów uczenia się i rozwojowych. Stały elementem osobowości są na pewno nawyki (utrwalone wzorce reakcji na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne - popędy). Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor), B.F. Skinner (behawioryzm radykalny), E. Tolman, E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L. Hull (neobehawioryzm). Szczególne miejsce zajmuje teoria wzmacniania sprawczego Burrhusa Skinnera. Jej specyficzną cechą było m.in. szczególne zainteresowanie reakcjami (tzw. zachowaniami sprawczymi - operants), które nie muszą być wywołane przez żaden bodziec, lecz są pod silnym wpływem swych następstw (wzmocnienia). W opracowaniu pominięto ze względów praktycznych inne ważne koncepcje osobowości: psychologię jednostki G. W. Allporta, personologię Murraya, organicystyczne teorie osobowości (Goldstein, Maslow, Rogers), teorię osobowości opartą na psychologii egzystencjalnej (Binswanger), teorię pola Kurta Lewina, psychologię konstytucjonalną Williama Sheldona. Więcej szczegółów na temat teorii osobowości oraz odnośniki do tekstów źródłowych można znaleźć między innymi w: Hall CS, Lindzey G: Teorie osobowości. Warszawa 1994.   Opr. Maciej Moskwa

---