Erozja i denudacja zachodzą od zewnatrz do wewnatrz. wnikaja w glab obszaru wzdluz dolin.
charakterystyczne elementy: terasy i platformy denudacyjne, góry świadki
Terasy denduacyjne- charakterystyczna forma rzeźby fluwialno-denudacyjnej, to splaszczenie w obrebie stoku powielajacy ulozenie warstw skalnych
Góry świadki- wznasza sie na przedpolu teras na przedpolu progóew strukturalnych powstalych w wyniku nierownomiernego ich cofania, zazwyczaj nawiazujacego do zroznicowania odpornosci warstw skalnych.
Baza denudacyjan- jest to granica dzialania procesow denudacji, miejsce w ktorym konczy sie proces obnizania i niszczenia stoku a nastepuje depozycja i akumulacja materialu
Procesy kształtujące powierzchnię Ziemi dzieli się w geomorfologii na dwie grupy:
* procesy endogeniczne, wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi, np. wulkanizm, plutonizm, trzęsienie ziemi, ruchy izostatyczne,
* procesy egzogeniczne, erozja wywołana działaniem czynników zewnętrznych, takich jak rzeki (procesy fluwialne), wiatr (procesy eoliczne), lodowce (procesy glacjalne), pływy i fale morskie.
Geologia historyczna - nauka o rozwoju Ziemi (a zwłaszcza skorupy ziemskiej) i świata organicznego w przeszłości geologicznej. Zajmuje się też rekonstrukcją środowiska geograficznego różnych obszarów Ziemi w różnych momentach przeszłości (paleogeografia).
Dolina - wklęsła forma terenu o wydłużonym kształcie i wyraźnie wykształconym dnie, najczęściej powstała w wyniku działalności rzek lub lodowców.
Rozróżniamy doliny:
* V-kształtne - przekrój w kształcie litery V, występują w górnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji wgłębnej
* U-kształtne - przekrój w kształcie litery U, występują w środkowym i dolnym biegu rzek, powstają na skutek działania erozji bocznej lub działania lodowca na dolinę V-kształtną
Monoklina - rozległy obszar, zbudowany z warstw skalnych nachylonych w jednym kierunku i pod jednakowym kątem (zazwyczaj niedużym).
.
Grzbiet śródoceaniczny - silnie wydłużona wypukła forma dna oceanicznego, o stromych stokach, położona zazwyczaj pośrodku oceanów, oddzielająca od siebie dwa baseny oceaniczne. Grzbiety śródoceaniczne powstają w miejscach, gdzie dwie płyty litosfery oddalają się od siebie (tzw. strefa spreadingu). W środku większości z nich, wzdłuż całego grzbietu ciągnie się dolina ryftowa, w której dochodzi do wylewów magmy. W miejscu rozchodzenia się dwóch płyt oceanicznych wdzierają się nowe masy bazaltu, powodując powiększanie dna oceanicznego. Wiek skorupy oceanicznej od doliny ryftowej na zewnątrz, w stronę kontynentów jest coraz starszy. W grzbietach, gdzie tempo tego procesu jest wyższe, tj. wydobywa się w nich więcej magmy, nie powstają doliny ryftowe. Grzbiety śródoceaniczne są zazwyczaj potrzaskane poprzecznymi uskokami przesuwczymi, noszącymi nazwę krawędzi oceanicznej. Są to największe struktury linijne na powierzchni Ziemi.
Niekiedy terminem 'grzbiet śródoceaniczny' określa się formy, których powstanie nie jest związane ze spreadingiem dna oceanicznego, ale z przesuwaniem się płyty oceanicznej ponad tzw.plamą gorąca, jak to jest w przypadku Grzbietu Hawajskiego i Cesarskiego
dno doliny - spłaszczenie w najniższym punkcie wziętym z poprzecznego przekroju doliny.
Rzeźba fluwialna to wynik morfogenetycznej działalności rzek. Wyróżniamy następujące rodzaje działalności rzek: transportową, erozyjną (erozja wgłebna, denna, boczna) i akumulacyjną. Do form rzeźby fluwialno-denudacyjnej zaliczymy: doliny rzeczne, terasy rzeczne, formy między dolinne i powierzchnie zrównania.
Wynikiem morfogenetycznej działalności wody rozpuszczającej jest rzeźba krasowa, natomiast wody wymywającej - formy sufozyjne. Skutkiem działalności lodowców jest rzeźba glacjalna, a rzeźba glacifluwialna powstaje w wyniku działalności wód lodowcowych. Inne formy powstałe w skutek działalności sił zewnętrznych to formy niwalne - efekt działalności śniegu, formy niwacyjne i formy kriogeniczne powstałe w wyniku działalności mrozu. Należy rownież wspomieć o morfogenetycznej działalności wiatru, która powoduje powstanie rzeźby eolitycznej.
Siły zewnętrzne to również przyroda ożywiona i dlatego mówimy o morfogenetycznej działalności organizmów roślinnych i zwierzęcych, które tworzą formy biogeniczne, biora udział w procesach wietrzenia (rośliny) i przemieszczaniu pokrywy zwietrzelinowej (zwierzęta). Bardzo ważny jest też udział człowieka, którego działanie (niszczące, budujące i przeobrażające) powoduje powstawanie form antropogenicznych. Istotne znaczenie ma wpływ działalności gospodarczej człowieka na charakter, przebieg i intensywność procesów morfogenetycznych.
GLACJALNA RZEŹBA
ukształtowanie powierzchni terenu powstałe wskutek niszczącej i budującej działalności lodowców i wód lodowcowych; wyróżnia się rz.g. górską (rzeźba alpejska) i niżową (np. krajobraz pojezierza); formy: barańce, cyrki, żłoby lodowcowe, rynny polodowcowe, ozy, sandry, moreny.
wały morenowe (czołowe, boczne, środkowe), usypywane z materiału niesionego przez lodowiec i zbierającego się pomiędzy lodowcem a zboczem doliny, a także pomiędzy dwoma lodowcami,
Procesy i formy fluwialne (rzeczne)
Rzeką nazywamy masę wody płynącą pod wpływem siły ciężkości w korycie naturalnym. Rzeki są jednymi z najważniejszych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi.
Praca rzeki zachodzi poprzez:
· erozję
· transport
· akumulację
Działalność rzeki zależy od:
· masy wody, zmieniającej się w przestrzeni i czasie,
· prędkości przepływu, zależnej od spadku i przekroju poprzecznego koryta.
Spadek rzeki wyraża się w promilach (‰), czyli stosunkiem różnicy poziomu lustra wody na danym odcinku (w metrach) do długości odcinka (w kilometrach).
Działalność erozyjna rzeki
Procesy i czynniki wpływające na erozję wgłębną:
· korozja (chemiczna działalność wody),
· korazja (mechaniczne działanie wody wraz z transportowanym osadem),
· kawitacja (przy prędkościach wody > 8 m/s powstają próżnie, których implozja powoduje gwałtowne niszczenie dna koryta rzecznego),
erozję boczną
· krętość rzeki,
· odporność brzegów (zależna od litologii, szaty roślinnej, fauny glebowej, oraz od klimatu),
erozję wsteczną jest widoczna:
· w obrębie poprzecznych progów skalnych (katarakty, szypoty, wodospady) cofających się wstecz,
· poprzez erozję wsteczną źródeł, mogącą prowadzić do kaptażu, czyli przechwycenia innej rzeki poza działem wodnym (kaptaż Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich).
Transport rzeczny
Płynąca woda zużywa energię na:
· tarcie zewnętrzne (dno, brzegi, powietrze, roślinność itp.),
· tarcie wewnętrzne (między cząstkami wody),
pozostałą część na:
· transport materiału i procesy erozyjne.
Obciążenie rzeki
Jest to masa materiału transportowana w jednostce czasu (g/s).
Wyróżnia się cztery rodzaje obciążenia:
· w roztworze,
· zawiesinowe,
· denne,
· flotacyjne.
Obciążenie w roztworze
stanowi 35-90% całości transportowanego przez rzeki materiału i pochodzi z:
· wietrzenia chemicznego skał,
· dostawy rozpuszczalnych składników z atmosfery,
· działalności antropogenicznej (nawożenie, ścieki komunalne i przemysłowe).
Obciążenie zawiesinowe pochodzi z:
· erozji koryta i zboczy doliny,
· zlewni rzeki, jako efekt spłukiwania.
Zmienia się w zależności od:
· sezonowych prac agrotechnicznych,
· fazy wezbrania (najwyższe w czasie narastania fali wezbraniowej),
· temperatury wody,
· profilu podłużnego rzeki (rośnie w dół biegu rzeki).
Mętność wody to ilość transportowanej zawiesiny w g/m3 wody.
Obciążenie denne
stanowi najgrubszy materiał transportowany przez rzekę, poprzez toczenie, wleczenie i saltację, w dolnej części słupa wody. Stanowi niewielki procent (2-5%) całości transportowanego przez rzekę osadu.
Pochodzi z:
· erozji dna i brzegów koryta,
· ruchów masowych (szczególnie osuwisk).
Obciążenie flotacyjne jest transportowane przy powierzchni wody szczególnie w czasie katastrofalnych wezbrań.
Ważne terminy i ich znaczenie interpretacyjne:
· bilans dodatni aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki przekracza zdolność transportową rzeki. Rzeka akumuluje i nadbudowuje dno koryta i doliny,
· bilans ujemny aluwiów - ilość materiału dostarczanego do rzeki jest mniejsza niż zdolność transportowa rzeki. Rzeka eroduje.
· prędkość erozyjna a prędkość potrzebna do transportu - do wprowadzenia w ruch cząstki potrzebna jest większa prędkość niż do dalszego jej transportu. Im drobniejsze ziarno tym większa różnica między potrzebnymi prędkościami.
Akumulacja rzeczna
zachodzi tam, gdzie zmienia się siła transportowa rzeki na skutek:
· zmniejszenie spadku rzeki,
· zmniejszenie masy wody,
· wzrostu tarcia w korycie,
· podparcia wód rzecznych.
· Wraz ze wzrostem prędkości przepływu zmieniają się fazy ruchu wody - od laminarnego, przez turbulentny, do fazy miecenia oraz zmieniają się formy w dnach koryt rzecznych i typ warstwowania w akumulowanych osadach,
· imbrykacyjne ułożenie żwirów,
· akumulacja mad.
Układy koryt rzecznych
zależą od:
· spadku,
· przepływu,
· bilansu aluwiów.
Wyróżnia się układ:
· prostolinijny,
· meandrowy,
· roztokowy,
· anastomozujący.
Rzeki prostolinijne są rzadko spotykane. Stanowią fazę przejściową do rzeki meandrowej lub roztokowej.
Rzeki meandrowe występują na obszarach:
· małym spadku,
· ujemnym bilansie aluwiów,
· względnie niższym przepływie,
· charakterystyczne dla obszarów o klimacie wilgotnym umiarkowanym.
Charakterystyczne formy:
· koryta wąski i głębokie,
· wały przykorytowe,
· starorzecza,
· łacha meandrowa,
· równina zalewowa.
Rzeki roztokowe występują na obszarach:
· znacznym spadku,
· dodatnim bilansie aluwiów,
· względnie wyższym przepływie,
· charakterystyczne dla obszarów o klimacie suchym zimnym i gorącym, dla obszarów górskich i przedpola lodowców oraz dla obszarów wysokiej antropopresji.
Charakterystyczne formy:
· koryta płytkie i szerokie,
· łachy śródkorytowe.
Rzeki anastomozujące występują na obszarach:
· o małym spadku,
· małej zmienności przepływu,
· przewadze transportu zawiesinowego.
Charakteryzują je:
· koryta wąskie,
· głębokie,
· stabilne.
Zmiany układu koryt rzecznych
od pełni ostatniego zlodowacenia po dzień dzisiejszy
Terasy rzeczne
są to fragmenty dawnych den dolinnych.
Wyróżniamy:
· terasy akumulacyjne,
· terasy akumulacyjno-erozyjne,
· erozyjne, parzyste i nieparzyste.
Formy ujść rzecznych
· delty,
· estuaria.
Doliny rzeczne
są wynikiem erozyjnej działalności rzek.
W zależności od stopnia zaawansowania rozwoju wyróżnia się:
· gardziele,
· jary,
· doliny wciosowe,
· doliny płaskodenne.
Doliny nieckowate - charakterystyczne dla obszarów peryglacjalnych,
Asymetria zboczy uwarunkowana klimatycznie.
Układy sieci rzecznych
· dendrytyczny,
· równoległy,
· kratowy i prostokątny,
· gwiaździsty,
· pierścieniowy,
· wielobasenowy,
· wieloskrętny.
Przełomy rzeczne
To odcinek doliny, w obrębie którego rzeka przecina jakąś przeszkodę. Do najczęściej spotykanych są:
przełom przelewowy (przecięcie jęzorów osuwiskowych, wałów morenowych itp.),
przełom regresyjny - może prowadzić do kaptażu,
przełom epigenetyczny - rzeka odpreparowuje z pod pokrywy skał osadowych
rzeźbę starszą wykształconą z odpornych skał.
Przecinając ją tworzy przełomy (np. przełom Dunajca
przez Masyw Czeski),
przełom antecedentny - na obszarze wynoszonym rzeka nadąża z erozją
wgłębną, tworząc przełom często o meandrowym lub krętym przebiegu (przełom Popradu przez Beskid Wysoki, Dunajca w Karpatach),
przełom strukturalny - rzeka przecina skały o dużej odporności na erozję.
Wezbrania i powodzie
w ciągu ostatnich 150 lat wzrosła częstość wezbrań. Wyróżnia się wezbrania:
· opadowe,
· roztopowe,
· zatorowe,
· sztormowe.
Wezbrania katastrofalne, powodujące straty gospodarcze, noszą nazwę powodzi.
Ochrona przed wezbraniami
Działalność człowieka:
· regulacja koryt,
· zbiorniki retencyjne.
Ozy, formy terenu w obszarach młodoglacjalnych, powstające w szczelinach i kanałach lądolodu w jego strefie czołowej dzięki akumulacji materiału (piaski i żwiry) niesionego przez wody lodowcowe.
Ozy tworzą wydłużone, niekiedy silnie kręte wały o długości od kilkuset m do kilkudziesięciu km, szerokości od kilkudziesięciu do stukilkudziesięciu m, wysokości od kilku do blisko 100 m.
Przebieg oz odpowiada w ogólnych zarysach kierunkowi przesuwania się lodowca. Ozy są często spotykaną formą rzeźby w północnej Polsce.
Ruchy masowe - nazywamy przemieszczanie się mas skalnych pod wpływem siły ciężkości. Siła ta ma dwie składowe:
* siła nacisku - działa prostopadle do powierzchni stoku
* siła zsuwająca - działa równolegle do powierzchni stoku
Wraz ze wzrostem kąta nachylenia stoku zwiększa się wielkość siły zsuwającej względem siły nacisku. Ruchy masowe są hamowane przez spójność (kohezję) skał i tarcie wewnętrzne. Spóność polega na wzajemnym przyciąganiu się przez cząsteczki skał. Tarcie wewnętrzne jest to opór stawiany przez przesuwającym się cząsteczkom względem siebie - zależy zatem od kształtu cząsteczek, spójności, ciśnienia i obecności wody.
Rodzaje ruchów masowych:
* odpadanie - swobodne przemieszczanie się okruchów skalnych po stromych stokach lub ścianach skalnych;
* obrywanie - gwałtowne przemieszczanie się w dół stoku ogromnych mas skalnych;
* osuwanie - szybkie ześlizgiwanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą;
* spełzywanie - powolne przemieszczanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą;
* spływanie - przemieszczanie się luźnego materiału silnie nasączonego wodą;
* spłukiwanie - przemieszczanie w dół stoku luźnego materiału przez wody opadowe, roztopowe.
Piarg - powstaje w wyniku odpadania
Osuwiska - Ruch osuwiskowy rozpoczyna się od powstania szczelin inicjalnych, wzdłuż których odrywają się masy skalne. W ich miejscu powstaje nisza osuwiskowa. Od niej ciągnie się w dół rynna osuwiskowa - tor przemieszczania się mas. Dochodzi ona do jęzora osuwiskowego, złożonego z osuniętych skał.
Podział osuwisk ze względu na różne kryteria:
* asekwentne - tworzą się w jednorodnych, niewarstwowanych skałach (glinach, iłach);
* konsekwentne - powstają w wyniku ruchu mas skalnych po jakiejś powierzchni strukturalnej (wyróżnia się osuwiska konsekwentno-strukturalne, konsekwentno-zwietrzelinowe, konsekwentno-szczelinowe);
* insekwentne - tworzą się, gdy osunięcie nastąpi w poprzek powierzchni strukturalnych;
* periodyczne - występują przy obfitych opadach;
* chroniczne - są w ciągłym ruchu dopóki nachylenie stoku się nie stanie się minimalne;
* dolinne - występują w obszarach źródłowych rzek, gdzie erozja wsteczna zwiększa spadek terenu;
* zboczowe - powstają na stokach podcinanych w wyniku erozji bocznej rzek;
* zwietrzelinowe
* skalne
Osuwiska mogą powstawać także pod powierzchnią wody, jednak tam spójność i tarcie wewnętrzne mają mniejsze znaczenie, gdyż materiał jest przesiąknięty wodą. Przyczynami osuwisk są trzęsienia ziemi, sedymentacja (powoduje wzrost ciężaru osadów). Takie osuwiska najczęściej powstają na stokach kontynentalnych.
Denudacja
Wietrzenie, erozja i ruchy masowe wspólnie powodują stopniowe obniżanie wyniosłości terenu - denudację. Na denudację wpływają zmiany temperatury oraz grawitacja (powoduje ona ruch lodowców, wody w rzekach, osuwiska). Intensywność tego procesu jest najsilniejsza w wysokich górach w klimacie zimnym, z dużymi opadami śniegu, najmniejsza jest natomiast na nizinach.
Denudacja normalna rozwija się tam, gdzie znaczną rolę odgrywają rzeki.
1. Cykl denudacyjny: Stadium początkowe - początkowy okres istnienia lądu (zaraz po wypiętrzeniu), kształtowanie się systemu rzecznego (erozja wgłębna rzek), liczne osuwiska;
2. Stadium młodociane - doliny rzeczne rozszerzają się, erozja wgłębna rzek;
3. Stadium dojrzałe - system rzeczny jest już rozwinięty, pierwotna powierzchnia silnie wyrównana, zanik osuwisk - pojawia się spełzywanie;
4. Stadium starcze - powstaje prawierównia(peneplena): doliny rzeczne o szerokich terasach zalewowych, niskie działy wodne, twardziele - izolowane wzgórza zbudowane z twardych skał.
Denudacja klimatu gorącego jest podobna do tej klimatu umiarkowanego, lecz większą rolę odgrywają tam wietrzenie chemiczne i ruchy masowe (cieczenie).
Denudacja pustynna - Ten typ denudacji, charakterystyczny dla obszarów o klimacie suchym, polega na działaniu przede wszystkim wietrzenia mechanicznego. Działalność wód jest ograniczona i zwiększa się tylko sporadycznie. Wraz ze zrównywaniem terenu zwiększa się deflacja, a maleje ilość opadów i erozja.
Denudacja glacjalna
W denudacji glacjalnej ogromne znaczenie ma wietrzenie mechaniczne (mrozowe) i erozja lodowcowa. Erozja ta może doprowadzić do zniszczenia grzbietów rozdzielających kary i doliny, co spowodowałoby, że lodowiec stałby się podobny do lądolodu.
Erozja eoliczna przejawia się w dwóch podstawowych zjawiskach: deflacji i korazji. Deflacja polega na wywiewaniu cząstek mineralnych, podatne są na nią głównie skały luźne. Natomiast korazją nazywamy rysowanie skały przez piasek unoszony przez wiatr.
Transport materiału przez wiatr może następować na trzy sposoby:
* poprzez suspensję - najmniejsze minerały;
* poprzez ruch skokowy (saltację)- materiał średniej wielkości;
* poprzez pełznięcie po powierzchni - największe fragmenty materiału.
Wywiewanie dużych ilości piasku i pyłu z dużych obszarów prowadzi do powstawania tzw. niecek deflacyjnych oraz rynien, wanien i mis deflacyjnych. Jeśli na takim terenie znajdą się odporniejsze okruchy skalne, to powstanie bruk deflacyjny. Podobnie kiedy fragment materiału skalnego jest chroniony przed deflacją przez roślinność lub bardziej odporne skały, wtedy powstają ostańce deflacyjne.
Proces korazji polega przede wszystkim na rysowaniu, polerowaniu, drążeniu i ścieraniu powierzchni luźnych okruchów i głazów. Jeśli powierzchnia skały zostanie wygładzona, to takę formę nazywamy wygładem eolicznym. Piasek niesiony przez wiatr szoruje często powierzchnię skał, tworząc żłobki (podłużne zagłębienia) i jardangi (ostre grzbiety). Okruch skalny o co najmniej dwóch oszlifowanych powierzchniach nazywany jest graniakiem. Natomiast grzyby skalne powstają, ponieważ wiatr niesie najwięcej materiału przy powierzchni ziemi, przez co największa erozja działa na dolne części izolowanych skałek.
Wietrzenie peryglacjalne
Wietrzenie peryglacjane występuje na obszarach polarnych i w rejonach występowania wiecznej zmarzliny. W strefie zmarzliny lód wypełnia pory i szczeliny, ale okresowo topnieje, powodując powstawanie deformacji krioturbacyjnych, do których zalicza się inwolucje, gleby poligonalne i smugowe.
Inwolucje są to deformacje w przypowierzchniowej warstwie gruntu spowodowane zbliżaniem się strefy zamarzającej do górnej powierzchni stale zamarzniętego gruntu. W wyniku tego materiał skalny jest zgniatany i deformowany - iły wciskają się w piaski, żwiry w iły i piaski, itd.
Gleby poligonalne powstają poprzez wypychanie ku górze gruntu w trakcie zamarzania, dzięki czemu powstają na powierzchni małe nabrzmienia, z których wypchnięte okruchy skalne staczają się na boki. Powstają kamieniste struktury w kształcie wieloboków o średnicy kilku metrów. W środku wieloboków jest drobniejszy materiał, zaś krawędzie zbudowane są z większych, kanciastych okruchów.
Gleby smugowe występują na zboczach i rozwijają się z gleb poligonalnych podczas spełzywania gruntu po stoku.
PROCESY I FORMY FLUWIALNE
Rzeka- masa wody płynąca w korycie następująca pod wpływem siły ciężkości
Działalność rzek- procesy fluwialne (transport, akumulacja, erozja) są to formy utworzone przez działalność rzek.
Aluwia- osady transportowanie i akumulowane przez rzeki
W odróżnieniu od procesów stokowych (denudacji) działalność zmierza do rozczłonkowania na fragmenty powierzchni ziemi i inicjowaniu procesów stokowych.
W zależności od ilości wody, długości koryta wyróżnia się:
- strumienie
- potoki
- rzeki małe i duże
w zależności od spadku wyróżniamy:
- górskie o spadku >5 %o
- wyżynne o spadku 1- 3%o
- rzeki nizinne 0,05- 0,5%o
W zależności od okresu płynięcia rzeki wyróżniamy:
- rzeki stałe (perynialne) cały czas zasiedlane wodami podziemnymi
- rzeki periodyczne- okresowo płynące
- rzeki epizodyczne- podczas ulew
Wśród rzek periodycznych wyróżniamy:
- rzeki proluwialne
- rzeki pro niwalne
- rzeki proglacjalne- powstałe przez topnienie lodowca
Rezultatem erozyjnej działalności rzek są doliny rzeczne. w każdej dolinie wyróżniamy dno które jest formowane przez procesy fluwialne wspomagane przez procesy stokowe.
W obrębie dna doliny występują:
• koryto- terasy, starorzecza, formy akumulacyjne (stożki napływowe, krasowe)
• zbocze- kształtowane przez procesy stokowe (denudacyjne)
Profile poprzeczne dolin:
1. rozerwanie doliny albo odcięcie dolin powstaje w skutek:
· Gardziele - urwisko, skaliste zbocze
- forma młoda
- dno równe szerokości koryta płynącej rzeki
· Jar - o wąskim dnie i bardzo stromych zboczach
- nachylenie powyżej 60 stopni
- kolejny etap rozwoju gardzieli
- charakterystyczne dla obszarów odmłodzonych
- z rozwoju jaru powstaje wcios
· Wcios - typ dolin na obszarze górskim i wyżynnym
- wąskie dno, nie wyrównany spadek, przekrój poprzeczny w kształcie litery V
- doliny młode powstałe z przeobrażenia gardzieli lub jaru
- erozja wgłębna > procesy denudacyjne
- wciosy ostre (>45 stopni) E>D
- proste (30- 45 stopni) E=D
- wciosy rozdarte (8- 30 stopni) E<D
· Dolina płaskodenna - szerokie płaskie dno
- zbocze o zróżnicowanym nachyleniu
- dno z korytem i terasą zalewową
- płaskie dno jest wynikiem erozji bocznej lub agradacji
· Dolina wklęsło denna - forma pośrednia między wciosem a niecką
- dno wklęsłe, nachylenie pod kątem 3 stopni
Doliny mogą być:
~ symetryczne
~ asymetryczne- może być to efektem:
- rozwoju stożków napływowych u wylotów dolin bocznych
- różnego przebiegu ruchów masowych na obu zboczach
- siły odśrodkowej we wklęsłych odcinkach meandrowych
- ułożenia lub odporności warstw skalnych
- siły Coriolisa
Wyróżnia się grupy przyczyn asymetrii:
1. asymetria fluwialna- podcieranie zboczy (siła związana z działalnością erozyjną rzek
2. asymetria strukturalna- związana z odpornością warstw skalnych
3. klimatyczna
4. tektoniczna- zróżnicowana intensywnością procesów tektonicznych
Elementy dolin:
~ koryto skalne- wycięte w skale
~ koryta alauwialne
~ mieszane - odcinki skalne i aluwialne
1. Koryto skalne- charakterystyczne dla obszarów górskich, wyżynnych i dla przełamu doliny (duży spadek,
nie wyrównane dno, ustabilizowany przebieg). Wycięte w skale raz na zawsze a kształt zależy od
odporności warstw skalnych i od nasilenia erozji. Bardzo duża rola litologii i tektoniki podłoża. Przeważają
formy erozyjne (progi, żebra, i ostrogi skalne),
formy wklęsłe (misy kotły oraz rynny abrazyjne),
formy akumulowane (łachy) występujące lokalnie i na krótkich odcinkach a ich powierzchnia rośnie w
górą koryta.
2. Aluwialne koryta rzeczne- wycięte w różnowiekowych pokrywach lokalnych. Mają niewielki spadek i
wyrównany profil podłużny. Mają zróżnicowaną głębokość i szerokość w obrębie koryta 0> 5%o
W osadach drobnych formowane są wąskie i płytkie koryta o mniejszym spadku 0> 0,05%o
Erozja wgłębna i boczna (rozmywanie hydrauliczne)
Dochodzi do spełzywania i osuwania
Brzegi koryta są rozmywane głównie podczas wezbrań.
Materiał pochodzi z bocznych dolin
Formy akumulacyjne koryt:
- Łachy
- Ławice
- Riplemarki
- Fale piaszczyste
Typy koryt rzecznych można wydzielić zależnie od wybranego kryterium.
Ze względu na przebieg w planie, stabilność krętość, liczbę.
Przebieg w planie:
- proste
- kręte
- meandrowe, roztokowe
- anastomozujące
Koryto meandrowe - wyrównany przepływ
- mały spadek
- niewielka prędkość
- transport zawiesinowy (suspensja)
Awulsja- przemieszczanie znacznego odcinak rzeki w obrębie równiny zalewowej
Koryto roztokowe - wielokanałowe z licznymi wysepkami
- duże wahania stanów wody
- transport żwiru, piasku (duże ilości)
Koryto anastomozujące - są wielokanałowe, bardzo kręte
- głębokie kanały wycięte w równinie
- rzeki mogą transportować zróżnicowaną ilość zawiesiny
- charakteryzują się spokojnymi przepływami
Przełom doliny- zwężony odcinek doliny w którym rzeka rozcina pasmo górskie lub pojedyncze wzniesienie
np. wał moreny czołowej.
Przełom doliny charakteryzuje się:
~ dno doliny wąskie, ściany strome i urwiste
~ koryto- duży spadek
~ występują w nim progi skalne
~ początek przełomu to kręty bieg, niewielki spadek
Typy przełomów zależą od:
a) budowy geologicznej
b) rozwoju tektonicznego
c) intensywności procesów geologicznych
Rodzaje przełomów:
1. przełom antecedencyjny- związany z ruchami górotwórczymi i piętrzeniem obszaru. Zachodzi gdy na
drodze płynięcia rzeki dochodzi do wypiętrzenia pasma górskiego a rzeka nadąża rozcinać obszar
wznoszony. Jest to kręty odcinek przełomowy a jeśli rzeka nadąża z przecinaniem podnoszonego obszaru
to rzeka zachowuje swój leniwy bieg. Przykład to przełom doliny Dunajca przez Beskid Sądecki.
2. przełom epigenetyczny (od preparowanie)- sieć rzeczna występuje na obszarze zbudowanym z osadów
mało odpornych, luźnych i pod nimi zakopane są utwory starsze np pasma górskie, wzniesienia. Sieć
rzeczna natrafia na te wzniesienia i wcina się w nie odcinając formy rzeźby. Powstaje zazwyczaj przy
udziale procesów denudacyjnych. Wcinanie rzeki i od preparowanie jest spowodowanie obniżeniem bazy
erozyjnej. Przykład to przełom Boru koło Jeleniej Góry.
3. przełom odziedziczony- Typ przełomy doliny powstający gdy rzeka rozcina w poprzek garb lub wał
morenowy. Sam odcinek przełomowy doliny został ukształtowany przez rzekę lodowcową a po wycofaniu
lodowca został on wykorzystany przez normalną rzekę płynącą jednak w kierunku przeciwnym.
4. Przełom regresyjny (cofanie)- Typ przełomy doliny nazywany ten przełom erozji wstecznej, powstaje
zazwyczaj poniżej wysokich pagórków skalnych. Przykład to przełom Rybnej w Wałbrzychu
5. Przełom pozorny- odcinek doliny o cechach przełomu utworzony przez od preparowanie rowu zapadliskowego w obszarach o budowie zrębowej. Np przełom Wisły w Tyńcu.
6. przełom przelewowy- związany z rozcięciem grzędy spiętrzającej wodę. rzeka rozcina wał morenowy
7. Przełom strukturalny- nie przełamuje się samodzielnie przez jednostki tektoniczne lub pasma górskie lecz są to zwężenia w dolinie rzecznej głównie w dolinach poprzecznych. Biegnie prostopadle do biegu ławic skalnych. Przykład to Raba w Dobczycach.
Terasa rzeczna- fragment dawnego dna doliny
Terasa może występować:
- w obrębie płaskiego, szerokiego dna doliny
- w postaci spłaszczeń w obrębie zboczy doliny
Terasa składa się z:
~ równiny
~ stoku
~ krawędzi
3 typy terasy:
- skalne
- osadowe
- mieszane
w zależności od stopnia rozcięcia obszarów fluwialnych rozróżnia się:
- całkowicie rozcięte
- częściowo włożonych
Najniższy poziom w dnie doliny tworzy terasa zalewowa w obrębie której występują starorzecza, wały przy korytowe, baseny powodziowe, stożki napływowe, formy antropogeniczne.
Osady terasowe - różnowiekowe
- częściowo luba całkowicie włożone
- różne pokrywy fluwialne
Wskutek częściowego rozcięcia osadów i pionowej akumulacji fluwialnej powstają terasy osadowe częściowo złożone.
Przy całkowitym rozcięciu pokrywy osadów rzecznych aż do skalnego dna doliny i pionowej akumulacji powstają terasy osadowe całkowicie włożone.
Terasy osadowe obronione związane z występowaniem grubej pokrywy osadów fluwialnych
Rozcinanie osadów zachodzi wówczas gdy intensywnie obrywanie osadów rzecznych jest hamowane natomiast na kontakcie z litą skałą podłoża zazwyczaj są to terasy nieparzyste , występuje na różnych wysokościach po obu stronach doliny.
Skalne terasy rzeczne- są na nich zachowane fragmenty osadów fluwialnych nawet bardzo zerodowanych i zwietrzałych
Wg TROLLA obszary wysokogórskie odróżnić można os średniogórskich na podstawie:
-wzniesienie nad górną granicę lasu
- pleistoceńska granica wietrznego śniegu
-występują w nich aktywne procesy glacjalne lub peryglacjalne
Warunki modelowania lądów:
- ukształtowanie formy uprzedniej lub rzeźby uprzedniej
- odporność skał budujących podłoże i ich ułożenie
-warunki klimatyczne
-czas
Cechy podłoża decydujące o jego odporności
-skład mineralny i chemiczny
-struktura
-tekstura
-uławicenie
-uszczelnienie
Baza erozyjna- powierzchnie wyznaczające granice działania erozji miejsce do którego zmierza erozja względna rzeki
-absolutna erozja erozyjna poziom morza
-dolna baza erozyjna- poziom jeziora bezodpływowego
-lokalna baza erozyjna próg w obrębie koryta
Góry Światki- izolowane wzniesienia występujące na przedpolu progów strukturalnych lub teraz denudacyjnych, powstają na skutek nie równomiernego ich cofania,różna odporność warstw skalnych lub lini tektonicznych świadczy o dawnym zasięgu form skalnych.
Terasy denudacyjne- charakterystyczna forma rzeźby fluwialno denudacyjnej w obszaracg o budowie płytowej, powstają w skutek niszczenia warstw o zróżnicowanej miąższości i odporności, powierzchnia terasy denudacyjnej wycieta jest w warstwie o mniejszej odporności.
Baza denudacyjna- powierzchnia wyznaczająca granicę działania procesów denudacji, miejsce w którym kończy się proces obnażania, niszczenia stoku a następuje depozycja lub akumulacja materiału
denudacja: -DOLNA -LOKALNA
Próg strukturalny (knesta) charakterystyczna dla rzeźby krawędziowej,
-powstaje na skutek selektywnej denudacji warstw skalnych nachylonej w jedną stronę.
-składa się z 2 powierzchni (podnóże i zaproże)oraz łączące je czoło
w jego obrębie wyróżnia się 1podnóże 2czoło 3krawędź 4zaproże: -akordalne - dyskordalne (wyżyna krk-częśtoch, basen Paryski)
Inwersja rzeźby (Dolina antyklinowa grzbiet synklinarny w obrębie antyklin forma wklęsła) niezgodne rozmieszczenie głównych form rzeźby tektoniki podłoża, Dolina znajduje się w miejscach tektonicznie podniesionych (antyklina zręby) a wzniesienia w miejscach tektonicznie obniżonych (syklina rowy tektoniczne) inwersja powstaje etapami w skutek zrównania a potem rozcinania obszaru fałdowego lub zrębowego zbudowanego z warstw o małej
Ostańce denudacyjne - charakterystyczne formy występujące w najpóźniej niszczonych obszarach wododziałowych, wykształcone są jako kopy, stożki, grzyby, iglice skalne - przewaga procesów denudacyjnych.
Twardziele- odosobnione wzgórze, formy skalne, grzyby iglice, baszty lub grzbiety zbudowane ze skał o dużej odporności większej niż otaczający je obszar Formy charakterystyczne dla stadium zgrzybiałego rozwoju rzeźby(skamieniałe miasto koło ciężkowic)
Dolina rzeczna -podłóżne obniżenie utworzone w skutek erozji działalności rzeki, pochylonej w jednym kierunku zgodne ze spadkiem rzeki
*dno doliny
*zbocze
-kształtowane przez procesy fluwialne /rzeczne/ prawe zbocze strome lewe mniej strome.
- geologiczne różne ułożenie warstw skalnych
- morfologiczne procesy osuwania głębokie rynny -stok gładki spłukiwanie
-siła coriolisa -zbocza stają się strome podcina je rzeka
-ekspozycja w kierunku deszczonośnych wiatrów
DOLINA: -Konsekwentna
-Subsekwentna
-antyklinalna
-synklinalna
-monoklinalna
-diaklinalna
RZEŹBA OBSZARÓW STREFY SUCHEJ I PÓŁSUCHEJ
Pustynie i półpustynie znajdują się zarówno w strefie umiarkowanej jak i gorącej. Występują więc:
~ gorące i umiarkowane pustynie
~ gorące i umiarkowane półpustynie i stepy
Wietrzenie w obszarach gorących:
• fizyczne (mechaniczna działalność soli i pęczniejących iłów, mniejsze znaczenie insolacji)
• podczas okresowych opadów (sawanny) rośnie udział wietrzenia chemicznego (skorupy zielaste, gipsowe, solne)
cechy strefy suchej:
- doskonale widoczna struktura podłoża
- widoczne fałdowanie
- suche doliny (typu kanionów, debrzy, wąwozów a także bruzdy erozyjne)
Typy pustyń:
Hamada - pustynia kamienista. Obszar niskich gór i wyżyn, są okryte· pokrywą zwietrzelinową złożoną z bloków i okruchów skalnych przykrytych patyną żelazno- manganową, gdzie drobny materiał piaszczysty jest wywiewany albo gromadzi się w małych ilościach w zagłębiach różnego typu. Hamada występuje min na Wyżynie Irańskiej, Saharze, Azji Środkowej, Australii
Serir- pustynia żwirowa lub piaszczysta. Pokrywy złożone z otoczaków· i materiału piaszczysto- żwirowego, zajmuje obszary u podnóża wyżyn lub gór. Materiał został wyniesiony na przedpole wyżyn przez rzeki występujące w minionych okresach pluwialnych. Powierzchnia pokryta otoczakami złożonymi z patyny żelazno- magmową
Pustynie ilaste, ilasto piaszczyste. Zajmują centralne części· zagłębienia kotlin i zbudowane są z osadów mułowych i ilastych pozostawionych przez wody okresowe lub epizodyczne. Ten typ pustyni zajmuje największe powierzchnie na terenie Azji Środkowej. Ich liczba jest mało zróżnicowana , są to zwykle rozległe, płaskie obszary lub lekko nachylone z charakterystycznymi szczelinami z wysychania
Piaszczyste- Są to obszary piasków lotnych zajmujące obniżenia· śródgórskie, międzygórskie, śródwyżynne i nizinne. Rozwinięte są na grubych , sypkich osadach piaszczystych, przeważnie pochodzenia morskiego lub rzecznego. Są to obszary akumulacji eolicznej a także rzek epizodycznych lub okresowych współcześnie aktywnych szczególnie w okresie pluwialnym. Zwykle zajmują stosunkowo małe obszary np. na Saharze 1110km2 pow.
Formy w obrębie pustyń piaszczystych to:
- grzędy, pagórki, ostańce
- nagie piaski barchanowe, barchanowo- pagórkowate
Sołonczakowe- związane z zasolonymi obniżeniami których wody gruntowe· wysychają płytko pod powierzchnią ziemi. Wyróżniamy pustynie sołonczkowe nadmorskie i wewnątrz kontynentalne.
Procentowy udział strefy półsuchej i suchej według kontynentów wynosi:
Afryka- 36%
Azja- 33%
Australia- 13,1%
Europa- 2,1%
Obszary suche charakteryzują się:
~ temperaturami rocznymi powyżej 18oC lub 25oC
~ opady do 250mm
~ ilość opadów do parowania
~ epizodyczność rzek i duże ich wahania przepływu
~ amplitudy dobowe i roczne
~ rozkład opadów w ciągu roku
~ występowanie opadów w postaci burzowej (150mm na godzinę)
Cechy charakterystyczne regionów półpustynnych:
~ wzrost częstości występowania burz konwekcyjnych
~ czas trwania opadu jest dłuższy
~ opady do 400mm
~ temperatura 2-30oC
Dominujące procesy:
Strefa sucha - silna działalność wiatru
- słaba działalność wody
- słabe ruchy masowe
Strefa półsucha - silna działalność wiatru
- umiarkowane lub silne działanie wody płynącej
Procesy eoliczne:
1. deflacja
2. korazja
3. transport
4. depozycja
1. Deflacja- niszcząca działalność wiatru polegająca na wywiewaniu luźnych sypkich utworów.
- może sięgać do wód gruntowych
- działa powierzchniowo, liniowo lub punktowo
- przebiega selektywnie (uruchamia tylko wybrany materiał)
- prowadzi do segregacji materiału
warunki do procesów eolicznych (deflacja)
- odpowiednia frakcja materiału
- odpowiednio przesuszony ten materiał
- odpowiednie właściwości wiatru (prędkość)
- brak roślinności
Formy deflacyjne:
~ obniżenie deflacyjne (rynny, misy, niecki)
~ ostańce deflacyjne- wznoszące się nad obniżoną deflacyjnie powierzchnią utrwalone brukiem deflacyjnym
~ bruk deflacyjny
2. Korazja - niszcząca działalność wiatru polegająca na ścieraniu, polerowaniu, szlifowaniu powierzchni głównie litej skały.
Rozmiary zależą od:
- częstotliwości i stałości, kierunku i prędkości wiatru
- wielkości i twardości ziaren transportowanego materiału
- odporności podłoża i jego nachyleniu w stosunku do wiatru
Maksymalne natężenia korazja osiąga strefie przypowierzchniowej (do 2m nad gruntem)
Formy korozyjne (formy wypukłe w skale litej lub luźnej)
~ formy w skale litej to bezodpływowe zagłębienia, misy, rynny
~ formy scementowane osadów luźnych (jardangi)
Jardangi ostre grzbiety oddzielające bruzdy korazyjne. Mają od kilku centymetrów do kilku metrów wysokości oraz od kilku do kilkuset, czasem nawet ponad 1000m długości. Mają profil podłużny, obniżają się zgodnie z kierunkiem wiatru, tworzą się na ogół w starych osadach jeziornych.
3. transport eoliczny- proces powierzchniowy prostolinijny lub wirowy - pełzanie - wleczenie - ślizganie - toczenie
Saltacja- skokowe przemieszczanie ziaren piasku do 2m na znaczne odległości z prędkością równa połowie prędkości wiatru
Suspensja- transport w zawieszeniu, na duże odległości i na dużych wysokościach
W ciągu ostatnich 40 lat wzrasta częstość burz pyłowych np. w Mauretanii w latach 60tych było 5 burz na rok a w latach 80tych już 58 dni burzowych na rok.
Wyróżniamy burze: - kontynentalne i transkontynentalne - burze lokalne- poziomy zasięg do kilkaset metrów (osiadanie materiału na lokalnych przeszkodach orograficznych)
4. Depozycja eoliczna- formy zbudowane z osadów eolicznych, tworzą 3 generacje odpowiadające różnej skali zawirowań powietrza.
Mikroformy- ripplemarki prostopadłe do kierunku wiatru, w danej chwili bardzo ruchliwe, nietrwałe, znikają przy większej prędkości wiatru.
Mezoformy- (wydmy) barchany, wydmy paraboliczne, gwieździste. Barchany najbardziej regularne, idealny opływowy, najtrwalszy kształt, mało piasku na zewnątrz a po środku dużo. Nebki- formy usypane i umiejscowione w cieniu wiatrowym przeszkód terenowych i kęp roślinności, zmieniające jedynie położenie wokół przeszkody wraz ze zmianą kierunku wiatru (formy nietrwałe)
Makroformy- (draa) wały wydmowe
Soliflukcja pustynna- Zjawisko to polega na powolnym (do kilku cm na rok) pełzaniu wierzchniej warstwy gruntu.
Działalność rzek jest okresowa ale bardzo dużej skuteczności morfologicznej.
Rzeki pustynne dzielimy na:
- tranzytowe, zasilane w obszarach wilgotnych (Nil)
- powstające w górach lub na wyżynach w obrębie pustyń
- potoki efemeryczne powstające po opadach
Wadi (suche doliny na pustyniach, wypełniające się wodą w porze deszczowej, będące pozostałością dawnych dolin rzecznych z okresu trzeciorzędu i czwartorzędu):
~ suche, silnie rozgałęzione doliny
~ strome zbocza
~ płaskie dno
~ nie wyrównany schodowy profil podłużny
~ wielkie stożki u wylotu lub system nałożony stożków
~ kręte o długości przekraczającej nawet 100km.
Pedymety:
- rozległe powierzchnie erozyjne o nachyleniu do 9o
- wycięte w litej skale i podnóża gór lub wyżyn albo wzgórz ostańcowych
- powstają w skutek równomiernego niszczenia stoków i równoczesnego zrównywania podnóży gór.
Glacis
- większe nachylenie do 20o
- skały o mniejszej odporności niż skały gór i wyżyn
- większe tempo niszczenia, erodowania
Bad lad- system krętych rozgałęzionych suchych dolin rozcinających np. strome krawędzie wyżynne
Pustynie są obszarami akumulacji. Występują tam formy różnej generacji i różnej genezy. Rzeźba pustyń jest zróżnicowana i występują tam nim:
- rozległe stożki napływowe
- glacis
- depresje z ergami
- fluwialno eoliczne równiny piaszczyste
- jardangi
tok - to każdy nachylony fragment powierzchni ziemi (>2/3 stopni) między kulminacja wzniesienia, a płaskim podnóżem tego wzniesienia lub między kulminacją, a korytem cieku.
Stok nie stanowi odrębnej jednostki genetycznej, ale zawsze wchodzi w skład formy rzezby o określonej genezie. Stok nie jest więc odrębną forma, lecz elementem każdej wypukłej i wklęsłej formy powierzchni Ziemi.
Jedynie dla rozróżnienia wklęsłych form rzezby (dolina, lej krasowy) stosujemy pojęcie zbocze. Natomiast dla wypukłej formy (grzbiet, wał morenowy) stosujemy pojęcie stok.
Stok to powierzchnia nachylona, na której zachodzą charakterystyczne procesy tzw. Procesy stokowe (denudacyjne). Zasięg procesów stokowych wyznacza dolną i górna granicę stoku.
Cechy stoków
Stoki są bardzo zróżnicowane pod względem rozmiarów, nachylenia, kształtu, budowy, rodzaju i intensywności modelujących je procesów.
- rozmiary: - stoki krótkie, stoki długie
- stoki o różnej powierzchni
- nachylenie: nachylenie stoków przyjmuje wartości ok. 2° - 90° a nawet ponad 90° (stoki przewieszone). Wyróżnia się stoki słabo nachylone, umiarkowanie nachylone, silnie nachylone, strome, bardzo strome, urwiska i ściany skalne
- kształt stoków:
a) stoki proste
- wypukłe
- wklęsłe
- jednostajnie nachylone
b) stoki złożone
- wypukło-wklęsłe
- wklęsło-wypukłe
- schodowe z występującymi na przemian odcinkami stromymi i spłaszczonymi
- wieloczłonowe
STOKI DOJRZAŁE I STOKI MŁODE.
Najistotniejszym czynnikiem , który decyduje o wielkości i rozkładzie sił działających na stoku jest nachylenie.
Stoki dojrzałe:
- są to stoki o nachyleniu do 55°
- okryte są zwietrzeliną przekształcona przeważnie przez procesy glebowe
- modelowane są głównie przez osuwanie, spełzywanie, spływy ziemne itp.
Stoki młode:
- są to bardzo strome i urwiste stoki i ściany skalne o nachyleniu >55° a nawet ponad 90°
- w obrębie stoków młodych wyróżniamy:
- stoki skalne 55°- 65°
- ściany skalne >65°
- stoki młode są zazwyczaj dwuczłonowe, składają się z:
- stromych, pionowych i przewieszonych stoków i ścian skalnych
- oraz rozciągających się u ich podnóży hałd i stożków usypiskowych
- na stokach młodych zachodzi intensywne wietrzenie (głównie fizyczne)
- główne procesy modelujące stoki młode to: odpadanie, obrywanie również niwacja, spływy gruzowe i inne.
PROCESY STOKOWE
Na wszystkich stokach zachodzi nie tylko produkowanie zwietrzeliny ale także przemieszczanie powstającej pokrywy zwietrzelinowej w stosunku do głębszego podłoża. Przemieszczanie to odbywa się dzięki sile ciężkości (grawitacji) przy współudziale wody, śniegu itp. Przemieszczanie to prowadzi do dosłownie obnażania powierzchni Ziemi a dokładnie do jej obniżania i zrównywania. Proces ten nosi nazwę denudacji. Procesy denudacyjne to więc procesy stokowe.
Wśród procesów stokowych wyróżnia się:
1. ruchy masowe (grawitacyjne): osuwanie, obrywanie, odpadanie, spełzywanie-cieczenie-soliflukcja
2. spłukiwanie: rozproszone, warstwowe, linijne
3. spływy: gruzowy, gruzowo-błotny, błotny
4. rozbryzg (splash)
5. inne np. działalność lodu włóknistego, niwacja
AD.1) Na każdej powierzchni nachylonej działa siła ciężkości składajaca się z siły odrywającej oraz siły trzymającej. Im bardziej więc powierzchnia stoku nachylona tym bardziej siła ciężkości zbliża się do składowej odrywającej i odwrotnie. Zawsze odrywaniu materiału zwietrzelinowego na stoku przeciwdziała zwięzłość, spoistość tego materiału, tarcie wew. itd. Dla każdego rodzaju materiału istnieje tzw. kąt naturalnego spoczynku (kąt zsypu) określający max nachylenie przy którym dany materiał luźny nie podlega jeszcze przemieszczeniom pod wpływem siły ciężkości. Natomiast skały zwięzłe nie maja takiego kąta, mogą one tworzyć pionowe lub przewieszone ściany skalne.
Ruchy masowe maja różne cechy:
- tempo - odbywają się szybko lub powoli
- rozmiary - obejmują pow. o różnej wielkości
- zasięg - sięgają do różnej głębokości
- częstotliwość (nasilenie) - stale, okresowo, często itp.
Rodzaj i przebieg ruchów masowych zależą od:
- nachylenia stoku
- budowy podłoża
- jakości pokrywy zwietrzelinowej
- klimatu
STOKI MŁODE - ruchy masowe
a) ODPADANIE
- rodzaj ruchów masowych zachodzących w obrębie stoków młodych
- polega na odpadaniu częściowo zwietrzałych ścian i stoków skalnych poj. okruchów, ziarn i bloków skalnych pod wpływem sił grawitacji
- przemieszczanie materiału odbywa się pod wpływem sił grawitacji i zachodzi bez kontaktu z powierzchnią stoku
- efektem odpadania jest nierównomierne niszczenie i cofanie powierzchni stoku oraz powstawanie u jego podnóża różnofrakcyjnych pokryw usypiskowych
Odpadanie zachodzi dzięki zmniejszeniu spoistości, zwięzłości skał głównie wskutek wietrzenia mrozowego lub insolacji. Odpadanie uprzednio zwietrzałego materiału i tempo cofania ścian zależą od strefy klimatycznej, od piętrowego zróżnicowania warunków termicznych i wilgotnościowych a także od rodzaju i odporności skał. Natomiast rozczłonkowane stoki młode niszczone są nierównomiernie. Zwarte stoki młode cofane są równomiernie.
Żleby - głębokie rynny wycięte w urwistych stokach zazwyczaj założone są na liniach szczelin i spękań. Charakteryzuje je spadziste dno z licznymi progami, głębokość i szerokość żlebów rośnie wraz z biegiem formy, na stokach młodych mogą to być poj. formy lub całe systemy żlebów,
W obrębie stożka usypiskowego obserwować można sortowanie materiału gruzowego w zależności od jego grubości.
Stożki piargowe dzielą się na: aktywne, pasywne, odmładzane.
Typy stożków piargowych:
- grawitacyjne (normalne) - o jednostajnym nachyleniu
- wklęsłe - wtórnie przeobrażone przez pokrywy masowe i dział. wód
- wypukłe - podcięte
- odmładzane - o dosypywanym górnym odcinku i spłaszczonym w dolnym odcinku
- stożki usypiskowe z wałem niwalnym
b) OBRYWANIE
- rodzaj ruchów masowych zachodzących w obrębie stoków młodych
- polega na oderwaniu i gwałtownym przemieszczeniu w dół stoku mas skalnych o dużej obj.
- transport odbywa się pod wpływem sił grawitacji, bez kontaktu z pow. stoku
- warunkiem obrywania jest znaczne nachylenie stoku
- obrywanie zachodzi często w wyniku trzęsień ziemi, w miejscach intensywnej erozji bocznej rzeki lub erozji glacjalnej
- efektem obrywania są zagłębienia, nisze oraz akumulacja u podnóża stoku pokryw usypiskowych w postaci hałd usypiskowych
STOKI DOJRZAŁE - ruchy masowe
a) OSUWANIE
- rodzaj ruchów masowych zachodzących w obrębie stoków dojrzałych
- polega na stosunkowo szybkim przemieszczaniu pokryw zwietrzelinowych i/lub mas skalnych po stoku pod wpływem sił grawitacji
- zachodzi wzdłuż powierzchni poślizgu, którą może być:
powierzchnia uławicenia (osuwiska konsekwentno-strukturalne)
powierzchnia szczeliny (osuwiska konsekwentno-szczelinowe)
powierzchnia oddzielająca skałę luźną i powierzchnię zwietrzelinową (osuwiska skalno- zwietrzelinowe)
- procesom osuwania sprzyjają obfite opady, roztopy wiosenne …
- osuwanie może następować nagle i niespodziewanie lub być poprzedzone powstawaniem szczelin, pęknięć
- osuwanie prowadzi do wymieszania przemieszczanego materiału lub do powstania stopni o niezaburzonej strukturze
- procesy osuwania ukierunkowują dalszy rozwój rzezby
W wyniku procesu osuwania powstają osuwiska składające się z:
a) niszy osuwiskowej
- nieregularne zagłębienie na stoku powstałe wskutek grawitacyjnego osunięcia materiału
- może być płytka lub głęboka, otoczona ścianami skalnymi, ma postać amfiteatru
- zazwyczaj jest modelowana przez inne procesy morfogenetyczne
- nisza składa się z krawędzi, ściany i dna
- ściana niszy osuwiskowej może być jednostajnie nachylona lub składać się z kilku stopni
- w obrębie ściany na granicy warstw następuje wypływ wód podziemnych
- powyżej krawędzi niszy powstają szczeliny świadczące o aktywności procesów osuwania
- dno niszy może być płaskie, wklęsłe lub pochylone w dół stoku.
b) jęzora osuwiskowego
- forma akumulacyjna, miejsce akumulacji koluwiów
- stanowią go pakiety, skiby (osuwiska rotacyjne), lub wymieszany różnofrakcyjny materiał tworzący wały, obniżenia lub progi
- profil poprzeczny jęzora może być wklęsły lub wypukły
- powierzchnia jęzora modelowana jest przez inne procesy
- w obrębie jęzora mogą zachodzić ruchy potomne wyrównujące jego powierzchnię
Rodzaje osuwisk:
a) ze wzgl. na sposób przemieszczania materiału oraz wykształcenie pow. poślizgu:
- osuwiska ślizgowe czyli konsekwentne (konsekw - strukturalne, konsekw.- szczelinowe, konsekw.- zwietrzelinowe)
- osuwiska obrotowe czyli rotacyjne
- osuwiska obrotowo-ślizgowe
b) ze wzgl. na położenie:
- osuwiska stokowe - położ. ponad obszarem podcinanym
- osuwiska zboczowe - położ. w obrębie obszaru podcinanego
- osuwiska położone w niszy źródlanej lub w obrębie klifu
c) ze wzgl. na kierunek działania impulsu wywołującego ruch:
- osuwiska delapsywne - ruch, uruchamianie kolejnych fragmentów stoku następuje od dołu ku górze
- osuwiska detruzywne - gdy uruchamiane są coraz to niższe fragmenty stoku
d) ze wzgl. na rodzaj przemieszczanego materiału
- osuwiska zwietrzelinowe
- osuwiska ziemne
- osuwiska skalne
- osuwiska mieszane
b)SPEŁZYWANIE
- rodzaj okruchów masowych zachodzących w obrębie stoków dojrzałych w klimacie umiark.
- polega na bardzo wolnym, niezauważalnym przemieszczaniu pokryw zwietrzelinowych
- sprzyja mu nasiąknięcie pokryw zwietrzelinowych wodą, obecność w ich składzie min. ilastych.
- zachodzi ze zróżnicowaną prędkością, ruch związany z występowaniem opadów i roztopów
- rezultatem spłukiwania jest degradacja stoku, zmiana profilu podłużnego stoku, akumulacja materiału u jego podnóża.
Cieczenie - zachodzi w klimacie gorącym stale lub okresowo wilgotnym. Obejmuje miąższe pokrywy zwietrzelinowe całkowicie rozłożone wskutek wietrzenia chem. Może zachodzić pod zwartą pokrywą roślinną lub pod pokrywami zwietrzelinowymi.
Soliflukcja_- zachodzi w obrębie stoków dojrzałych w klimacie zimnym. Proces złożony zachodzący pod wpływem grawitacyjnego przemieszczania odmarzających pokryw zwietrzelinowych. Zależy od stopnia nasiąknięcia i częstotliwości zamarzania i odmarzania zwietrzelin. Powoduje degradację stoków, zaokrąglanie form, powstawanie zmarszczek…
Soliflukcja swobodna, soliflukcja związana.
Ad.2) SPŁUKIWANIE (ablacja deszczowa)
- proces przemieszczania w dół stoku cząstek gleby i zwietrzeliny przez wody opadowe lub roztopowe spływające okresowo
- może zachodzić powierzchniowo lub linijnie
- wartości progowe opadu, który powoduje spłukiwanie nie są wartością stałą i zmieniają się
- spłukiwanie osiąga największe rozmiary podczas deszczów ulewnych, nawalnych.
- spłukiwanie nie obejmuje równocześnie wszystkich stoków w zlewni
- częstość wyst. spłukiwania i intensywność zależy od wydajności i natężenia opadów lub przebiegu roztopów, stopnia pokrycia i utrwalenia stoków przez roślinność, stanu powierzchni gruntu w okresie poprzedzającym wystąpienie spłukiwania
- najmniejsze wartości spłukiwanie osiąga na stokach zadawnionych, największe na polach ornych
- przebieg i rozmiary spłukiwania są zróżnicowane w różnych strefach klimatycznych
Spłukiwanie linijne (żłobkowe, bruzdowe, zorganizowane)- wywołane jest przez wodę spływającą po stoku w postaci ciągłych nitek wodnych, które łączą się ze sobą w wyraźne strugi. Działalność erozyjna wody ogranicza się do powstawania takich form linijnych jak:
- żłobki deszczowe o v-kształtnym profilu
- rozdoły kręte, długie, rozgałęzione stoki o gęstej sieci „badlands”
- debrze o płytkim v-kształtnym profilu
- wąwozy wąskie dno, strome zbocza, a nawet urwiste
Spłukiwanie rozproszone (spłukiwanie niezorganizowane)- zachodzi gdy woda płynie gęstą siecią nitek wodnych. Podczas jednego spłukiwania zwykle nie następuje przemieszczanie materiału z górnego odcinka stoku aż do jego podnóża. Natężenie spłukiwania jest niewielkie i proces ten nie powoduje powstawania nowych form tylko jego stopniowe, powolne przekształcanie
Spłukiwanie warstwowe (zmyw pokrywowy)- zachodzi gdy woda płynie warstwa po stoku. Powoduje zmywanie materiału ze stoków w kierunku pogłębianej rynny spływowej.
Do form zmywowych powstałych wskutek działania spłukiwania linijnego i warstwowego należą:
- niecki zmywowe - głębokie do kilku m stożki o niewielkich nachyleniach przechodzą w dno bez wyraźnego załomu
- nieckowate doliny zmywowi - rozległe o kształcie płaskiej niecki, ich dno rozcięte korytem przechodzi bez wyraźnego załomu w zbocza o niewielkim nachyleniu
Ad.3) STRUMIENIE BŁOTNE, BŁOTNO-GRUZOWE, GRUZOWO-BŁOTNE
- stosunkowo szybkie i krótkotrwałe przemieszczanie grawitacyjne w dół stoku dużej masy wymieszanego drobnego i grubego materiału okruchowego
- powstają głównie na długich stokach górskich, w lejach żlebów i w dnach spadzistych dolin
- materiał spływa rynną z prędkością do kilkunastu m/s przenosząc wielkie bloki skalne
Ad.4) ROZBRYSK (bombardowanie deszczowe, splash)
- działalność erozyjna kropel deszczu polegająca na rozluźnianiu i przemieszczaniu na niewielkie odległości gruntu
- wskutek uderzenia kropli, drobne części gruntu są odrywane, wyrzucane w górę i rozrzucane na zewnątrz nawet do 150 cm od miejsca uderzenia kropli deszczu
- intensywność rozbryzgu jest największa na stokach zbudowanych z utworów lużnych
- rozbryzg i bombardująca działalność kropel powodują saltacyjne przemieszczanie cząstek w dół i w górę stoku oraz ułatwiają spłukiwanie.
Ad.5) DZIAŁALNOŚĆ LODU WŁUKNISTEGO
- lód włóknisty to igły lodowe tworzące szczotki lodowe, powstają w czasie przymrozków nocnych
- igły lodowe rosną ku górze, prostopadle do powierzchni stoku dzięki zasysaniu wilgoci z gleby
- powodują podniesienie spoczywającej na ich kilkumilimetrowej miąższości warstwy gleby na wysokośćdo 20 cm
- w ciągu dnia gdy igły lodowe łamią się i topnieją następuje zrzucenie osadów
SPEŁZYWANIE POJ. BLOKÓW, GŁAZÓW SKALNYCH (tzw. wędrujące kamienie)
- proces widoczny w tych regionach gdzie następuje przemarzanie podłoża i okresowe jego odmarzanie
POGLĄDY NA ROZWÓJ STOKU
W. Davis - stok w ciągu swojego rozwoju ulega obniżaniu, spłaszczaniu, a zmniejszanie nachylenia stoków następuje od góry ku bazie denudacyjnej. Stoki strome ulegają wskutek wietrzeniu i spełzywaniu a przez to spłaszczeniu i wydłużaniu. Z czasem stoki sąsiednich dolin przecinają się w obrębie działów wodnych. Grzbiety powstające w obrębie przecięcia stoków SA zaokrąglone wskutek spełzywania zwietrzeliny; stopniowo działy wodne są obniżane, a stoki coraz dłuższe i o mniejszym nachyleniu. W efekcie powstaje lekko falista powierzchnia tzw. prawierównia czyli peneplena.
W. Peck - w pewnej jednostce czasu następuje zwietrzenie i cofnięcie ściany skalnej o określoną długość. Ściana skalna podlega wietrzeniu i cofaniu wskutek odpadania zwietrzeliny. Niszczenie i cofanie ściany odbywa się na całej powierzchni z wyjątkiem dolnej części stoku, gdzie materiał zwietrzelinowy nie ma gdzie odpaść i gromadzi się. Na granicy ściany i dolnego odcinka (haldenhang) powstaje wklęsły załom. W efekcie takiego bocznego, równoległego cofania się stoków powstaje powierzchnia zrównania końcowego.
PROCESY I FORMY FLUWIALNE
Rzeką nazywamy masę wody płynącą w korycie naturalnym pod wpływem siły ciężkości.
Działalność rzek (transport, erozja, akumulacja) to procesy fluwialne. Formy rzeźby utworzone wskutek niszczącej lub budującej działalności rzek to formy fluwialne. Osady transportowane i akumulowane przez rzeki to aluwia. Działalność rzek nie doprowadza do zrównania powierzchni Ziemi, lecz polega na rozczłonkowywaniu, na fragmentacji powierzchni Ziemi.
Rodzaje rzek:
a) w zal. od spadku:
- rzeki górskie o spadku >5%o
- rzeki wyżynne o spadku 1-3%o
- rzeki nizinne o spadku 0,05-0,5%o
b) w zal. od okresu płynięcia wody w korycie:
- stałe - perenialne - zasilane cały rok wodami podziemnymi
- periodyczne - zasilone w pewnych określonych porach roku
- propluwialne - zasilane w okresie pory deszczowej
- proniwalne - zasilane wodami z topniejącego śniegu na wiosnę
- proglacjalne - zasilane z topnienia lodowców w porze letniej
- epizodyczne - zasilane wodami deszczowymi, nieregularnie, podczas ulew
Rezultatem erozyjnej działalności rzek są doliny rzeczne. W każdej dolinie rzecznej wyróżniamy:
a) dno doliny - formowane jest głównie przez procesy fluwialne, wspomagane przez procesy stokowe. W obrębie dna doliny występuje: koryto lub koryta oraz terasy rzeczne, starorzecza, różne formy akumulacyjne
b) zbocza dolin - są kształtowane przez procesy stokowe (denudacyjne), odprowadzające materiał zwietrzelinowy do dna doliny rzecznej.
Profile poprzeczne dolin:
Rozróżniamy doliny albo odcinki dolin powstałe wskutek wyłącznie erozyjnej dział. rzek:
a) gardziel - dolina młoda, urwiste, skaliste zbocza, dno równe szer. koryta płynącej rzeki, przebieg gardzieli zwykle predysponowany szczelinami, powstaje w obszarach o znacznych deniwelacjach oraz na obszarach zbudowanych ze skał odpornych.
b) jar - dolina o wąskim dnie i bardzo stromych zboczach, powstaje zwykle przez powiększenie gardzieli, jest predysponowany budową geologiczną podłoża, występuje w obszarach o budowie płytowej, w obszarach krasowych, na stromych zboczach zachodzi obrywanie wówczas przekształca się w wcios.
c) wcios - najczęściej występujący typ dolin w obszarach górskich i wyżynnych, cechuje go wąskie dno, niewyrównany spadek przekrój poprzeczny w kształcie litery V tzn erozja wgłębna > prosesy denudacyjne na zboczach, są to doliny młode powstające z przeobrażenia gardzieli lub jaru. Wyróżnia się wciosy ostre, proste, rozwarte
d) doliny płaskodenne - o szerokim, płaskim dnie, zbocza o zróżnicowanym nachyleniu, dno z korytem, terasą zalewową i nadzalewową, stożkami u wylotu dolin bocznych, płaskie dno jest wynikiem erozji bocznej lub agradacji.
e) dolina wklęsłodenna - forma pośrednia między wciosem a niecką, dno wklęsłe nieckowate nachylone pod katem 3° ku rynnie cieku stałego lub okresowego, te powierzchnie dna mają cechy pedymentu lub glacis zmywowego, doliny wycięte są zazwyczaj w podłożu skalnym silnie zwietrzałym i dalej wietrzejącym.
Doliny mogą być symetryczne i asymetryczne. Asymetria zboczy dolin wynika z m. in. Erozji bocznej rzeki i spychaniem jej nurtu pod jedno ze zboczy, rozwojem stożków napływowych, zróżnicowanym przebiegiem ruchów masowych, siłą odśrodkową, ułożeniem lub odpornością warstw podłoża, ruch wirowy Ziemi.
Rodzaje asymetrii;
- fluwialna - związana z dział. erozyjną rzek
- strukturalna - uwarunkowana zróżnicowaną odpornością lub upadem warstw skalnych
- klimatyczna - zależna od warunków mezo- i mikroklimatycznych
- tektoniczna - związana ze zróżnicowaną intensywnością procesów tektonicznych
Skalne koryto rzeczne - typ koryta rzecznego chartka. dla dolin obszarów górskich i wyżynnych oraz odcinków przełomowych dolin. Ma zazwyczaj duży spadek, niewyrównane dno i ustabilizowany przebieg, bieg tego koryta może być prosty lub kręty i nawiązuje do wychodni warstw o mniejszej odporności. W jego obrębie przeważają formy erozyjne utworzone w skutek eworsji i abrazji. Do form wypukłych zalicza się: progi, żebra i ostrogi skalne, zaś do form wklęsłych: misy, kotły eworsyjne, podłogi i rynny abrazyjne.
Aluwialne koryto rzeczne - typ koryta rzecznego, którego dno i brzegi wycięte są w różnowiekowych pokrywach aluwialnych, mają niewielki spadek i wyrównany profil podłużny. Są mało odporne na erozyjną działalność rzeki, brzegi koryt aluwialnych są rozmywane i ulegają cofaniu głównie wskutek wezbrań. Materiał transportowany pochodzi częściowo z górnych, skalnych odcinków koryta przeważnie jednak z rozcinania dna i brzegów przeważa transport materiału rozpuszczonego i zawieszonego nad transportem poprzez wleczenie i toczenie. Na dnie koryt formowane są zmarszczki tzw. ripplemarki i lachy centralne lub marginalne.
Typy koryt rzecznych:
a) ze wzgl. na przemieszczany materiał:
- koryta rzek o obciążeniu zawiesinowym
- koryta o obciążeniu mieszanym
- koryta o obciążeniu dennym
b) ze wzgl. na przebieg w planie
- proste
- kręte, meandrowe
- roztokowe
- anastomozujące
Koryta meandrowe - powstają w szerokich dolinach o małym spadku, wycięte są w aluwiach. Rzeki meandrowe charakteryzują się wyrównanym przepływem, małym spadkiem, niewielką prędkością, transportują stosunkowo dużo zawiesiny.
Meander - odcinek rzeki meandrowej złożony z dwóch zakoli: prawego i lewego. W obrębie każdego zakola zaznacza się brzeg wklęsły i wypukły. Brzeg wklęsły jest podcinany i ulega cofaniu, brzeg wypukły jest nadbudowywany. Zakola tworzące meander łączą się ze sobą krótkimi odcinkami prostego i płytkiego koryta o symetrycznym przekrojem poprzecznym. Zakola rzek meandrowych mogą być regularne - wycięte w osadach jednorodnych, lub nieregularne - rozcinające osady aluwialne. Przy intensywnej erozji brzegów wklęsłych po jednej stronie koryta dochodzi często do odcięcia zakoli, powstają starorzecza.
Awulsja - przeniesienie znacznego odcinka koryta rzeki w obrębie równiny zalewowej wskutek przerzucenia głównego nurtu rzeki i wytworzenia nowego odcinka koryta.
Koryta rzek roztopowych - są wielokanałowe, charakteryzują się dużymi wahaniami stanów wody, mogą transportować duże ilości zwiru lub piasku.
Koryta rzek anastomozujących - są wielokanałowe, bardzo kręte, głęboko wcięte w zarośniętą równinę zalewową, rzeki te mogą transportować zróżnicowaną ilość zawiesiny, mają spokojne przepływy.
TRUKTURALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU RZEŻBY .
WARUNKI MODELOWANIA LĄDÓW
Powierzchnie kontynentów oraz dna oceanów są bardzo zróżnicowane pod względem hipsometrycznym (kontynenty) i batygraficznym (oceany).
Występuje 5 pięter:
- piętro najwyższe góry - zajmujące 8% pow. Ziemi
- piętro równin kontynentalnych (wyżyny, niziny, szelfy) - 27%
- stoki cokołu kontynentalnego lub basenu oceanicznego - 11%
- równiny i grzbiety podmorskie - 53%
- rowy i głębiny oceaniczne - 1%
Mówić możemy również o 2 poziomach nawiązujących do budowy skorupy ziemskiej:
- poziom górny (lądowy) związany z lżejszymi skałami sialu
- poziom dolny - oceaniczny - skały simy
W obrębie kontynentów oraz basenów oceanicznych wyróżnić możemy formy strukturalne powstałe w wyniku działania procesów endogenicznych. SA to formy strukturalne I rzędu:
- formy tektoniczne - powstałe w wyniku przemieszczeń i deformacji skorupy ziemskiej
- formy wulkaniczne - utworzone w wyniku ekstruzywnego wylewania się magmy
W obrębie cokołów kontynentalnych i cokołów basenów oceanicznych można również wydzielić formy strukturalne rzeźby - są to formy II rzędu. Zazwyczaj nawiązują one do struktury podłoża - określamy je mianem jednostek morfostrukturalnych.
Wśród megaform strukturalnych wyróżniamy:
- na podstawie kryteriów monograficznych: równiny i góry
- na podstawie kryteriów morfometrycznych (hipsometrycznych) niziny, wyżyny, góry
- na podstawie kryteriów genetycznych formy pochodzenia tektonicznego i wulkanicznego
Dużymi jednostkami tektonicznymi, do których nawiązują megaformy są:
- kratony (tarcze i stare platformy) nisko położone
- kratony (tarcze i stare platformy) wysoko położone
Kratonami są części skorupy sfałdowane w dawnych okresach geologicznych a następnie zrównane. Są one usztywnione i nie podlegają dalszym fałdowaniem. Kratony wraz z pokrywą osadową nazywane są platformami, bez pokrywy tarczami.
- góry stare (utworzone w czasie fałdowań kaledońskich waryscyjskich)
- górotwory młode (utworzone zostały w czasie alpejskiej fazy górotwórczej)
- platformy sedymentacyjne (baseny sedymentacyjne obniżane)
- doliny ryftowe
Formy tektoniczne w obrębie kontynentów (niziny, wyżyny, góry)
NIZINY
- obszary leżące w wysokościach 0 - 300m n.p.m
- zajmują 33% powierzchni lądów, w tym:
Europa 72%
Australia i Oceania 54%
Ameryka Pd 49%
Ameryka 32,8%
Azja 31%
Afryka 22,4%
Antarktyda 6,4%
Wyróżnia się:
a) niziny płaskie (równiny nizinne) - obszary płaskie i równe
b) niziny faliste (obszary pogarbione i faliste o wys. względnych do 30m)
niziny faliste odcinające się wyraźnie od nizin płaskich to wysoczyzny
c) niziny pagórkowate (o wys. względnych do 60m)
W zależności od położenia wyróżnia się:
a) niziny nadmorskie (wynurzone części szelfu)
b) niziny kontynentalne (zajmujące wielkie przestrzenie w obrębie lądów i pokrywające się z rozmieszczeniem starych kier kontynentalnych - kratonów)
Wyróżnia się też:
a) niziny destrukcyjne - powstałe wskutek długotrwałej działalności niszczącej procesów - reprezentują je:
- nie odmłodzone powierzchnie zrównań ścinające skały o różnej odporności czyli powierzchni zrównań - dyskordantne (obszary nizinne tarcz kanadyjskiej i bałtyckiej)
- oraz powierzchni zrównań niezgodne z ułożeniem warstw.
b) niziny strukturalne - powstałe wskutek wynurzania dawnego dna morskiego
c) niziny strukturalno - osadowe powstałe w wyniku akumulacjizachodzących w obszarach tektonicznie obniżanych. Wśród nizin strukturalno - osadowych występują:
- niziny strukturalne akumulacji rzecznej
- niziny strukturalne akumulacji morskiej
- niziny strukturalne akumulacji lodowcowej
- niziny strukturalne akumulacji eolicznej
SZELFY
- zajmują 8,2% ogólnej powierzchni oceanów
- powierzchnia słabo nachylona sięgająca do ok. 200m poniżej poziomu morza
W obrębie szelfów wyróżnia się:
- część wewnętrzną: przybrzeżną, bardziej wyrównana niszczącą i budującą działalnością morza
- część zewnętrzną - z zachowanymi formami pochodzenia tektonicznego (rowy, zręby), glacjalnego (zatopione żłoby, mutony…) i fluwialnego.
WYŻYNY
- obszary wzniesione ponad 300m n. p. m
- słabo rozczłonkowane, przeważnie równinne
- mogą mieć budowę płytową, monoklinalną lub fałdową
- powstają wskutek ruchów lądotwórczych (epejrogenicznych)
W skład wyżyn wchodzą:
- płyty (obszary wyżynne o budowie płytowej - poziomy zalegania warstw)
- obszary o rzeźbie krawędziowej
- płaskowyże (mesety, tereny słabo rozczłonkowane dolinami, o rozległej równinnej wierzchowinie - często są to odmłodzone powierzchnie zrównania_
- płaskowzgórza (wzgórza o wyraznie spłaszczonej wierzchowinie i stosunkowo stromych stokach)
- obszary pagórkowate i pogarbione (garby o podobnej wysokości pooddzielane dolinami)
Inne typy wyżyn:
- obwodowe - na obrzeżach kontynentu
- centralne (śródkontynentalne)
- peryorogeniczne:
- wyżyny przedgórskie
- wyżyny podgórskie
- w granicach orogenu
- wyżyny pogórskie
- śródgórskie
GÓRY
- rozległe, wysoko wzniesione obszary wyróżniające się dużymi wysokościami względnymi (ponad 300m) i dużymi nachyleniami stoków
- rzeźbę gór tworzą grzbiety górskie (grupa wzniesień o wspólnej, silnie wydłużonej wierzchowinie) lub masywy górskie (grupa gór powstała w dość jednorodnych skałach nie wykazująca uporządkowanego pasmowego układu grzbietów), które łączą się w pasma górskie (o wyrażnie wydłużonym grzbiecie górskim i odbiegających od niego licznych grzbietach bocznych)
Pasma i masywy wraz z przyległymi podgórzami i kotlinami śródgórskimi tworzą łańcuch górski (obszar górski o wydłużonym układzie licznych pasm, przeważnie równoległych do siebie, np. Karpaty)
Kilka łańcuchów o wspólnych cechach geologicznych tworzy system górski np. system alpejski, do którego należą Alpy, Apeniny, Karpaty, G. Dynarskie).
Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych (orogenicznych) czyli długotrwałego, powolnego i nierównomiernego wypiętrzania skorupy ziemskiej pod wpływem sił wewnętrznych (góry tektoniczne) albo w wyniku procesów wulkanicznych (góry wulkaniczne).
Do gór tektonicznych należą:
- góry fałdowe (ich rzeźba powstała w obszarach zbudowanych z fałdów lub płaszczowin; grzbiety zazwyczaj pokrywają się z antyklinami, a doliny z synklinami).
- góry zrębowe, zwane też górami załomowymi lub uskokowymi (ich rzeźba powstała w skałach pociętych uskokami, nie wykazują pasmowego układu grzbietów; głównymi formami są zręby, rowy tektoniczne)
Formami charakterystycznymi dla gór wulkanicznych są:
- tarcze wulkaniczne (zbudowane głównie z law)
- wielkie stożki wulkaniczne (stratowulkany; zbudowane z lawy i materiałów piroklastycznych)
- kratery i kaldery
Ze względu na wysokość rozróżnia się:
a) góry niskie - wys. do 500m n. p. m
b) góry średnie - wys. do 1500m n. p. m
c) góry wysokie - wys. powyżej 1500m n. p. m
Wg. C Trola (1972, 1973) obszary wysokogórskie odróżnić można od średniogórskich na podstawie trzech cech:
1. wznoszą się ponad górną granicą lasu
2. plejstoceńską granicą wiecznego śniegu
3. występują w nich aktywne procesy glacjalne lub peryniwalne
Baza erozyjna - powierzchnia wyznaczająca granicę działania erozji; miejsce do którego zmierza erozja wgłębna rzeki.
Absolutna baza erozyjna - to poziom morza i powierzchnia stanowiąca jego rozszerzenie pod lądami.
Dolna baza erozyjna - zazwyczaj dno doliny głównej lub poziom jez. Bezodpływowego, do którego uchodzą rzeki.
Lokalna baza erozyjna - np. progi w obrębie koryt założone na warstwach odpornych.
Bazy erozyjne mogą być podnoszone lub obniżane, głównie wskutek ruchów tektonicznych, eustatycznych i działalności człowieka, powodując zmiany w przebiegu i intensywności procesów geomorfologicznych.
Rozwój rzeźby w obszarach o budowie płytowej
Zbudowane z poziomo zalegających warstw o różnej miąższości i odporności. Zazwyczaj warstwy o różnej odporności występują na przemian. Budowa płytowa może występować na nizinach, wyżynach, w górach. W zależności od wysokości nad poziom morza bazy erozyjnej, obszar taki może być płytko lub głęboko rozcinany.
Jeżeli warstwy skalne leżą całkowicie poziomo, wówczas na takiej płytowej powierzchni rozwija się sieć rzeczna nie nawiązująca ani do spadku, ani do struktury podłoża, zazwyczaj nawiązuje do szczelin. Jeżeli zaś warstwy skalne są chociaż nieznacznie pochylone tworzy się konsekwentna sieć rzeczna.
W obszarach o budowie płytowej doliny rzeczne wykształcone są zazwyczaj jako jary lub kaniony, a formy międzydolinne, w zależności od głębokości rozcięcia obszaru, jako niskie wzniesienia, wysokie grzędy lub stoliwa górskie.
Dla dolin w obszarach o budowie płytowej charakterystyczny jest schodkowy profil podłużny, nawiązujący do zróżnicowanej odporności warstw skalnych, a doliny boczne są zawieszone nad dnem doliny głównej.
Niszczenie obszaru płytowego postępuje od zewnątrz: procesy erozyjne i denudacyjne wnikają w głąb obszaru wzdłuż dolin.
W obszarach o budowie płytowej szybciej niszczone są warstwy o mniejszej odporności i niewielkiej miąższości, wolniej natomiast warstwy o dużej odporności znacznej miąższości.
Charakterystycznymi formami rzeźby fluwialno - denudacyjnej w obszarach o budowie płytowej są terasy lub terasy i platformy denudacyjne oraz góry świadki
Terasy denudacyjne - charakterystyczna forma rzeźby fluwialno - denudacyjnej w obszarach o budowie płytowej. Powstają wskutek niszczenia warstw o zróżnicowanej miąższości i odporności. Powierzchnia teras denudacyjnych wcięta jest w warstwach o mniejszej odporności, a na wychodniach warstw odpornych założony jest próg terasy. Próg terasy denudacyjnej ulega cofaniu głównie poprzez odpadanie. Tempo cofania progu terasy denudacyjnej uzależnione jest od zwięzłości i miąższości warstwy odpornej, zazwyczaj jest on rozczłonkowywany wzdłuż szczelin. Rezultatem cofania się progów terasy denudacyjnej jest powstanie na ich przedpolu gór świadków.
Równocześnie z cofaniem skalistych progów terasy denudacyjnej następuje stopniowe obniżanie jej powierzchni.
Przy jednorazowym i równomiernym rozcinaniu obszarów płytowych na różnych wysokościach powstają rozległe platformy denudacyjne.
Erozja wgłębna: wcinanie się cieku w głąb, w lita skałę , w efekcie - pogłębianie koryta rzecznego i przez to całej doliny rzecznej; ten typ erozji często postępuje szybciej , gdy dolina rzeki wykazuje spękanie tektoniczne. Występuje przede wszystkim w górnych biegach cieków , w obrębie skał litych , także na odcinkach o większym spadku w dolnych biegach , gdy rzeka pokonuje progi skalne , na odcinkach przełomowych itp.
Erozja denna: wcinanie się cieku w głąb poprzez rozmywanie osadów , w których wycięte jest koryto rzeczne; zachodzi częściej i często " szerzej" niż erozja wgłębna. Występuje głównie w górnych biegach cieków , w korytach w obrębie skał luźnych , w tym własnych osadów; generalnie na odcinkach o większym spadku , gdzie rzeka posiada znaczną siłę transportowa i niesionym materiałem żłobi koryto ; w dolnych biegach ten typ erozji zachodzi przy obniżeniu się bazy erozyjnej rzeki.
Erozja wsteczna: cofanie się niszy źródłowej cieku, także progów wodospadowych i innych w korycie rzecznym , zmierzające do wydłużania doliny w górę rzeki; ten typ erozji nosi równiez nazwę erozji źródlanej. Występuje głównie na odcinkach źródłowych cieków , także u podnóża wszelkich progów w korycie rzeki; wtedy erozja wsteczna jest częściowo wywołana przez eworsję
Eworsja: tworzenie się zagłębien na dnie skalnego koryta rzeki wskutek drążenia podłoża przez niesione przez rzekę kamienie wpadającew ruch wirowy ; eworsja częsta jest u podnóży progów bystrzy i wodospadów. Zachodzi w obrębie koryt o dużym , ale zrównoważonym spadku ( odcinki strome na przemian z połogimi) , we wszelkich zagłębieniach koryta , w których rzeka wpada w ruch wirowy; takze w brzeżnych częściach koryt gdzie powstają półokrągłe wcięcia w brzegu koryta.
Erozja boczna: podcinanie i podmywanie brzegów rzeki , w efekcie następuje poszerzanie koryta i często całej doliny rzecznej. Zachodzi w obrębie łagodniejszych odcinków koryt , najczęściej zakrętów , w tym zakoli i meandrów rzeki ( przy czym erodowany jest brzeg zewnętrzny , wypukły) ; silna erozja boczna ( niekiedy obustronna) zachodzi w czasie wysokich stanów wody , gdy rzeka poszerza swoje koryto.
Formy kształtowane przez rzeki stałe wraz z procesami denudacyjnymi:
A) Gardziele- młode doliny wcięte w litych skałach, o bardzo wąskim dnie, zajętym w całości przez potok i zboczach w postaci prawie pionowych , a miejscami przewieszonych ścian; gardziele odznaczją się bardzo dużym spadkiem i niewyrównanym profilem podłużnym.
B) Wciosy( doliny V-kształtne)- młode doliny o poprzecznym profilu w kształcie litery "V" , o wąskim , zajętym w całości przez potok dnie i stromych zboczach ; dno wciosu ma na ogół duży spadek i niekiedy progi w profilu podłużnym.
C) Jary- doliny o dnie płskim , ale zajętym w całości przez szerokie koryto rzeki; zbocza jarów są strome , miejscami pionowe i skaliste
D) Kaniony- doliny zbliżone do jarów , ale na ogół większych rozmiarów i wycięte w płytowo lub monoklinalnie zalegających warstwach skalnych; ich odporność warunkuje kąt nacylenia poszczególnych odcinków zboczy.
E) Dolina płaskodenna- doliny o dnie płaskim , często szerokim i kilkupoziomowym ( sterasowanym) , zboczach stromych lub łagodnych.
F) Dolina nieckowata- szerokie doliny o kształcie nieckowatym , z zatartą granicą między wklęsłym dnem ,a łgodnymi zboczami doliny.
Formy kształtowane przez rzeki okresowe lub epizodyczne wraz z procesami denudacyjnymi:
A) DEBRZE- doliny o wąskim płaskim dnie i stromych zboczach , zbliżone do wciosów , lecz bez stałego odwodnienia ; występują na obszarach zalesionych; cechuje je znaczny spadek.
B) Wądoły- doliny o stosunkowo szerokim , nachylonym , podmokłym dnie , "cieknącym" w dół doliny i raczej stromych stokach; występuja na obszarach bezleśnych.
C) Parowy- doliny o wąskim, płaskim, okresowo odwadnianym dnie, ale nie skalistych zboczach , cechuje je znaczny spadek , ale raczej wyrównany profil podłużny.
D) Wąwozy- doliny o wąskim , płaskim , okresowo odwadnianym dnie , stromych , miejscami pionowych i skalistych zboczach, cechuje je znaczny spadek i liczne załomy w profilu podłużnym.
E) Niecki zboczowe- płytkie , wcięte, szerokie formy bez wykształconego koryta i z zatartą granicą pomiędzy dnem doliny , a zboczami.
F) Uedy ( Wadi)- typowe dla klimatu suchego formy, o szerokim, odwadnianym epizodycznie dnie i zboczach stromych i miejscami podciętych
G) Rozdoły (badlands)- typowe dla klimatu półsuchego niegłębokie nacięcia lub dolinki o stromych zboczach i wąskich dnach, wycięte w podatnych na erozję skałach przez wody opadowe.
Formy rozwijające sie przy współudziale cieków okresowych lub epizodycznych:
A) Holwegi, wcięcia drogowe- formy o kształcie podobnym do parowu lub niekiedy wąwozu , powstałe wzdłuż nieutwardzanej drogi gruntowej; w ich tworzeniu współdziałają wody opadowe i erozja antropogeniczna , związana z rozdeptywaniem roślinności i wcinaniem się kół pojazdów w podłoże.
B) Żleby, rynny korazyjne- głębokie rynny wycięte w stromym , niekiedy urwistym stoku wskutek rzeźbiącej działalności wód deszczowych i roztopowych oraz intensywnych ruchów masowych.