Z ABSTRAKCJI W RZECZYWISTOŚĆ

Ideologia malarstwa konstruktywistycznego

Mateusz Gierszon rokV sem.9 WAPK

Spis treści

1.Awangarda………………………………………………………3

2.Konstruktywizm-definicja………………………………………4

3.Konstruktywizm-ideologia……….……………………………..5

4.Ilustracje…………………………………………………………8

Awangarda

Początek XX wieku, jest jednym z najbardziej interesujących okresów, zarówno pod względem rozwoju sztuki, historii myśli politycznej, czy cywilizacji. To w tym czasie, do tej pory czysto teoretyczne wizje futurologów, polityków, filozofów otrzymywały możliwości spełnienia się, wypróbowania w praktyce. Jest to czas szybkiego modernizowania się społeczeństw, czas przesileń, rozbijania tradycyjnych modeli społecznych, czas przełomów i rewolucji. Jest to wreszcie okres, który stanowi czas urzeczywistnienia idei XIX wieku, i początek ich konsekwencji dla wieku XX.

„Nasza epoka, a przynajmniej wszystko co w niej interesujące zrodziło się z buntu, rewolucji i kontrrewolucji, z przemocy i marzeń o powszechnym szczęściu, z utopii i brutalnym jej zetknięciu z polityką. Artysta był na czele tych procesów,” tworząc awangardę sztuki, ale i rozwoju cywilizacji. Była to awangarda, która, niosąc nowe formy i jakości życia, „ubezpieczała maszerujące kolumny przed uderzeniem od czoła i zapewniała siłom głównym dogodne warunki do rozwinięcia się i wejścia do walki.” Ta encyklopedyczna definicja awangardy, która nawiązuje do militarnego pochodzenia tego słowa, oddaje chyba najlepiej samoświadomość awangardowych ruchów artystycznych początku XX wieku, ich misyjność, ale także, w pewien sposób skoszarowany, charakter. Sam Stefan Morawski jako cechy przysługujące wszystkim kierunkom awangardy wylicza: pionierstwo, zdystansowane podejście do sztuki zastanej, pogarda dla kanonów wytworzonych w przeszłości, częste teoretyzowanie na temat podejmowanych działań (często, za wyjątkiem kubizmu teorie wyprzedzały praktykę), traktowanie sztuki jako prekursora i animatora społecznego postępu, czerpanie inspiracji z nauki i techniki, (kubiści z teorii względności, surrealiści z psychoanalizy, futuryści z techniki)

Także ruch konstruktywistów, kubo-futurystów, posiada te cechy, splecione z marksistowską ideologią oraz bolszewicką praktyką, na płaszczyźnie której dokonywała się wspólna dla polityki i sztuki idea awangardy. Awangardy politycznej, „awangardy klasy robotniczej”, w postaci partii komunistycznej, która z powodu niewystarczającej świadomości robotników miała przejąć na siebie obowiązek realizacji ich interesów, oraz awangardy artystycznej, artystycznego języka przyszłości, „sztuki wyprzedzającej swój czas, sztuki weryfikowanej „miarą celu ostatecznego”. Ważne jest przy tym, że obie społeczne praktyki dokonywały się pod hasłami emancypacji robotniczej-dyktatury proletariatu i kultury proletariackiej.

Konstruktywizm-definicja

Konstruktywizm, był to ruch wpisujący się w nurt awangardowych kierunków artystycznych początku XX wieku, nawiązujący stylistyką i charakterem do włoskich futurystów oraz kubistów (rys.1,2). Punktem wyjścia nowatorskich rozwiązań była autonomizacja płaszczyzny płótna i umowność przestrzeni malarskiej. Kluczowe pojęcie "formy" zostało zastąpione przez pojęcie "konstrukcji plastycznej", a cechami najbardziej charakterystycznymi były „wyrazistość konstrukcji, autoteliczność wizualnej struktury, nacisk na swoistego rodzaju materialność dzieła, a więc konstrukcyjną naturę przedstawienia.” „Architektonikę czy harmonię dzieła określa więc nie z góry powzięta idea (zasada kompozycji), lecz użyty w dziele materiał (konstrukcja).”(rys.3,4)

Obraz, ukształtowany miał być na podstawie uniwersalnych (duchowo), czy obiektywnych (naukowo) zasadach, odkrywanych na drodze eksperymentu i analizy. Poddany dyscyplinie intelektualnej czy duchowej artysta miał dążyć do osiągnięcia maksymalnej czystości i ścisłości form zgodnie z normami estetyki maksymalnej ekonomii.

Myśl konstruktywistyczna ukształtowała dwa bieguny, dwie idee dzieła sztuki i dwa spojrzenia na funkcję obrazu.

Suprematyzm był odłamem konstruktywizmu, który nawiązywał do sztuki symbolicznej przełomu XIX i XX wieku.(rys.5,6,7,8) „Symbol” jednak, w tym wypadku nie był zawarty w sferze ikonograficznej a w porządku plastycznym, w barwie, rytmie, dynamice. Tak rozumiana sztuka była sztuką idealistyczną, „bowiem ideałem takiej twórczości jest „wyrażanie idei” Konsekwencją przyjęcia takiego spojrzenia na obraz była puryfikacja obrazu i jednoczesne utrzymanie jego funkcji symbolicznej, a więc utrzymanie społecznej roli sztuki, tym sposobem „artystyczny biegun awangardy” obronił się przed podważającymi sens istnienia sztuki teoriami produktywistów. Ci artyści „odrzucali wszelkie zewnętrzne zawiązki sztuki. Autonomia obrazu w świetle ich teorii i praktyki przestała być relatywna-stała się absolutna. Obraz nie był już wyrazem idei lecz po prostu materialnym przedmiotem. Źródła tych postaw były wspólne, konsekwencje rozbieżne,” do tego stopnia, że sztuka, czysta sztuka w rozumieniu Kandinsky'ego, niezbędna była społeczeństwu dla urzeczywistnienia utopii, w rozumieniu Rodczenki zaś zrównana została z produkcją przemysłową. (rys.9,10,11)

Struktura dzieła miała odzwierciedlać - na mocy analogii - prostotę, celowość i logikę budowy maszyn, do tego stopnia, że część konstruktywistów postulowała mechaniczne wykonywanie dzieła, a więc produkcję przemysłową. „Ów rzeczowy (…) „materialistyczny” status, stanowiący analogię do „materializmu historycznego”(…) odróżniał sztukę socjalistyczną od burżuazyjnej uwikłanej w znaczenia metafizyczne.” Produktywizm stanowił konsekwencję założeń ideologicznych konstruktywizmu, materialności obrazu, jego płaszczyznowości, puryfikacji, czy użyteczności społecznej sztuki. Odpowiadał on także na ambicję „artystów lewicowych” domagających się uczestnictwa, i realnego wpływu na procesy społeczne. (rys.9)

Konstruktywizm-ideologia

Konstruktywizm był jedną z najbardziej ideologicznych odłamów awangardy, posiadając dosyć sztywne i jasno określone zasady. Ideologia awangardy radzieckiej nawiązywała przede wszystkim do marksizmu, leninizmu, etosu rewolucji, do futurystycznych wizji przyszłości, nowego człowieka i utopii, wyciągając z tej tradycji wszelkie logiczne wnioski. Ideologia konstruktywizmu była tym istotniejsza, że ruch ten, zwłaszcza odłam produktywistów domagał się od nowych władz i od samej sztuki tworzenia, a nie opisywania rzeczywistości społecznej. Była to ambicja daleko dalej idąca od ambicji pokrewnych ruchów w Europie Zachodniej.

Podstawą ideologii konstruktywistycznej jest marksizm, a w zasadzie jego leninowska interpretacja. Równocześnie podkreślić należy, że pomimo nieukrywanej i niekłamanej sympatii artystów do idei rewolucji proletariackiej i komunizmu, często posługiwali się oni marksistowskim hasłami instrumentalnie i interpretowali je powierzchownie, wykorzystując je jako narzędzia w walce ideologicznej o nowy kształt sztuki i przychylność władzy radzieckiej. Tutaj wskazać można na koleją cechę awangardy - państwowość, silną chęć współpracy z władzą. Ta cecha ma także swój rodowód w marksizmie, w jego historycyzmie, a więc, „poglądzie, który zakłada obiektywność historycznych praw, nieodwracalność jej procesów; to przekonanie, że posiadająca swą własna logikę Historia stanowi zasadniczy punkt odniesienia ludzkiej aktywności. Ma ona nie tylko sens ale też cel do którego zmierza.” Zwycięska władza ma wszakże przesłanki do współpracy, wszak, skoro zwyciężyła, to musiała mieć rację, przyjmując celowość historii. „Wydaje się, że świadomość awangardy była mocno zakorzeniona w historycystycznym sposobie myślenia. (…) Generalizując, można wymienić trzy elementy historycystycznej świadomości w myśleniu awangardy: pojmowanie historycznej misji poprzez teleologiczne rozumienie historii, poszukiwanie harmonijnej relacji między indywiduum i społeczeństwem oraz radykalizm głoszonych poglądów.”

To artyści awangardy podjęli dialog z nową władza i zdecydowali się ponieść ciężar budowy nowego państwa i społeczeństwa, Rodczenko pisał: „ Całkowicie wpisałem się w nią [rewolucję] ze wszystkimi swoimi siłami”. Artyści awangardy jako jedyni nie mieli nic do stracenia a wszystko do zyskania, i rzeczywiście w okresie wojny domowej o wszystko walczyli. Wykazywali nieprzejednane stanowisko ideologiczne, agresywną politykę i brak tolerancji dla innych, zwłaszcza dawnych kierunków, do tego stopnia, że próbowali ich oficjalnie zakazać za pomocą instytucji państwowych. Organizacje konstruktywistów, takie jak LEF, starały się dokonać by sztuka awangardowa była oficjalną sztuka państwa i rewolucji. Wykorzystywano rozbudowujący się aparatu administracji sztuką, który miał objąć kontrolą całe życie kulturalne państwa, przy jednoczesnych próbach zmonopolizowania instytucji państwowych (dyrektorem piotrogrodzkiego kolegium departamentu sztuk pięknych został Tatlin, moskiewskiego Szternberg, oficjalny organ prasowy departamentu prowadzony przez Altmana, a Biuro Muzeów i Fundusz Zakupów przez Rodczenkę, konstruktywiście obsadzili także kluczowe pozycje administracji popaździernikowego państwa).

Artyści awangardy widzieli w nowej, bolszewickiej władzy szansę na własną artystyczną dyktaturę, wspólną z dyktaturą partii-awangardy klasowej, widzieli w niej szansę na wspólne kształtowanie nowego człowieka. Odnaleźć tu można wspólną płaszczyznę działania obu ruchów awangardowych-dążenie do monopolu, czy to artystycznego, czy politycznego, oraz dyktat i powszechna kontrola. Mimo tych wspólnych cech, władza bolszewicka traktowała awangardę artystyczną na dystans, wykorzystując ją instrumentalnie.

Tworzenie nowego człowieka było zawszę ważnym elementem ideologii utopijnych, skierowanych na przyszłość i domagających się całkowitej zmiany. Nowa, totalna sztuka doprowadzić miała do powstania nowego proletariusza. Z tym stwierdzeniem zgadzali się wszyscy konstruktywiści, lecz rola sztuki w tym procesie inna była u suprematystów czy Kandinsky'ego a inna u produktywistów. W tym pierwszym przypadku sztuka dążyć miała do odkrycia czystej rzeczywistości, poszerzania świadomości, przez co tworzenia nowego człowieka. Druga idea, powiązania sztuki z materialną rzeczywistością, tworzyć miała nowego proletariusza, poprzez nadanie produkcji przemysłowej statusu sztuki, a samemu robotnikowi miana artysty. Zapobiegać miało to alienacji. Radykalnym stwierdzeniem podkreślającym rolę nowego proletariusza-artysty były słowa zawarte w Programie grupy produktywistów: „Dzisiejsza kolektywna sztuka jest konstruktywnym życiem”. Produktywizm w ten sposób rozmywał i rozszerzał definicję sztuki, znosząc ją w ten sposób całkowicie.

W związku z produktywistyczną rolą i nowym pojmowaniem sztuki, ważnym elementem twórczości produktywistów był plakat, który w pewien sposób godził działalność artystyczną, jako wytwórczość (na skalę przemysłową) z nowymi hasłami kształtującej i produktywnej roli sztuki. Stworzenie nowego człowieka wymagało nauki i propagandy, a do tego celu plakat nadawał się najlepiej. Doceniały to bolszewickie elity, Łunczarski, Ludowy Komisarz Oświaty twierdził, że ”sztuka jako dziedzina ideologii jest bardzo silnym orężem agitacyjnym”(rys. 9,11)

Nowy człowiek, wymagał nowej sztuki, całkowitej zmiany kultury, na ten postulat awangarda odpowiedziała niszczycielskim radykalizmem i hasłami wyraźnie nawiązujących do haseł futurystów. Majakowski pisał: ”Rozstrzeliwać Rastrellich”, przez co rozumieć możemy zarówno radykalne zerwanie z dotychczasowym procesem rozwoju sztuki, z tradycją i historią, jak i zerwanie z konkretną klasowo sztuką, sztuką feudalizmu i burżuazji. Ta idea, nigdy zresztą nie urzeczywistniona, szybko zmieniła swój wydźwięk z hasła palenia muzeów, na postulaty tworzenia muzeów nowej sztuki, zaraz po ukształtowaniu się nowej-„proletariackiej”-elity.

Te ideologiczne podstawy sztuki konstruktywistycznej można łatwo odnaleźć na płótnach i grafikach twórców awangardowych. Interpretacją materializmu marksistowskiego była świadomość dzieła sztuki jako przedmiotu, z czego wypływały wnioski, które stały się elementami artystycznego języka konstruktywizmu tj. wymiary obrazu, jego dwuwymiarowość, rola barwy i faktury, wzajemne oddziaływanie na siebie kształtów i kolorów, rytmiczność. Świadomość ta prowadziła do puryfikacji obrazu, do jego ideowej degradacji. Obraz stał się ”powierzchnia płaska pokryta farbami w określonym porządku.” Dla produktywistów obraz był tworem całkowicie autonomiczny, „rzeczą” a redukcją obrazu do jego logicznej konkluzji były trzy monochromatyczne obrazy Rodczenki: czerwony, żółty, niebieski. Nie zrezygnowano, naturalnie, przy tym z ogłoszenia odnalezienia końca sztuki, który okazał się jednak „tylko” ślepym zaułkiem.

Wnioskiem wyciągniętym przez produktywistów z ich zasad programowych był też formalizm. Po ogołoceniu sztuki z wszelkiej transcendencji pozostawał jedynie forma, a w zasadzie konstrukcja obrazu. Nikołaj Punin pisał: „Forma-byt określa świadomość, czyli treść-oto postulat nowej sztuki, zgodny (…) z postulatem marksistowskim. (…) Jesteśmy monistami, jesteśmy materialistami, oto dlaczego nasza sztuka jest sztuką formy.”

Pomimo podobnych idei, zasad a nawet formy dzieła, konkluzje wynikające z przyjętego systemu wartości były inne u suprematystów a inne u produktywistów. Tam gdzie u suprematystów wycofanie się, świadome zubożenie formy obrazu ukazywać miało wewnętrzne energie kosmosu, u produktywistów nie znaczyło to nic innego niż to co jest-rzecz. „Każda płaszczyzna jest tylko płaszczyzną i nie może być na niej żadnego opisu.”

Ilustracje

Rys.1 G.Balla Dynamizm psa na smyczy 1912 Rys.2 G.Balla Abstrakcyjna prędkość 1913

Rys.3 El Lissitzky Czerwonym klinem bij białych 1919 Rys.4 El Lissitzky Kompozycja geometryczna

Rys.5 K.Malewicz Czarny kwadrat 1913 Rys.6 K.Malewicz Autoportret w dwóch wymiarach

1913

Rys.7 W.Kandinsky Kompozycja VIII 1923 Rys.8 W.Kandinsky Na białym II 1923

Rys.9 A.Rodczenko Książki 1924 Rys.10 L.Popowa Obraz

architektoniczny 1917

Rys.11 G.Kłucis Spartakiada 1928

Bibliografia

-P. Piotrowski, Artysta między rewolucją i reakcją, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1993

-I. Kossowska, Między tradycją a awangardą. Polska sztuka lat 1920. i 1930, portal culture.pl 2004

-Andrzej Turowski, Między sztuką a komuną: teksty awangardy rosyjskiej 1910-1932, Universitas, Kraków 1998

-Zdzisława i Tomasz Tołłoczko, W kręgu architektury konstruktywistycznej, neokonstuktywistycznej i dekonstruktywicznej, Wydawnictwo PAN, Kraków 1999

P. Piotrowski, Artysta między rewolucją i reakcją, Poznań 1993, s.3

Ibidem, s.5

I. Kossowska, Między tradycją a awangardą. Polska sztuka lat 1920. i 1930, portal culture.pl 2004

P. Piotrowski, Artysta między rewolucją i reakcją, Poznań 1993

Ibidem, s.

Ibidem, s.

Ibidem, s.

P. Piotrowski, Artysta między rewolucją i reakcją, Poznań 1993, s.

Ibidem, s.

Cyt. za: Ch. Lodder, Russian Constructivism, New Haven 1983

Cyt. za: S. Bann, The Tradition of Constructivism, New York 1974, s.

A. Łunczarski, Państwo radzieckie i sztuka [w:] tegoż, Pisma wybrane, Warszawa 1963 s.

Bartolomeo Rastrelli (ur. 1700 w Paryżu zm. 1771) - rosyjski barokowy architekt włoskiego pochodzenia. Tworzył w stylu moskiewskiego baroku, był twórcą m.in. Pałacu Zimowego i Ermitażu

W związku z wystawą 5x5=25 i wystawieniem prac Rodczenki, Tarabukin „nie bez swoistej retorycznej pompatyczności [rzekł], iż ostatni obraz sztalugowy został właśnie namalowany”, cyt. za: P. Piotrowski, Artysta między rewolucją i reakcją, Poznań 1993

N.Pun in, O formie i treści, [w:] Między sztuka a komuną, (red.) A. Turowski, Kraków 1998, s.

Cyt. za: Von der Malerei zum Design. Russiche konstruktivistische Kunst der Zwanzigster Jahre, Album do wystawy w Galerie Gmurzynska, Koln 1981

9

---