Rozwój człowieka - od życia płodowego po wiek szkolny
Rozwój człowieka, przedmiot psychologii rozwojowej, polega na ontogenetycznych zmianach o charakterze progresywnym i regresywnym.
Wyróżniamy kilka rodzajów zmian rozwojowych:
- ilościowe (zmiany wielkości), gdy cecha (najczęściej fizyczna) przyrasta albo się różnicuje, na przykład liczba neuronów w mózgu;
- jakościowe, gdy funkcja zmienia swój charakter, na przykład przekształcenie uwagi mimowolnej w dowolną lub przejście od gruchania do gaworzenia;
- zmiany stosunku części do całości (zmiany proporcji, na przykład ciała);
- zanikanie pewnych właściwości, na przykład utrata zębów mlecznych.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę kryterium powszechności występowania zmian, to wyróżniamy:
- zmiany uniwersalne, występujące przez cały czas na całym świecie, uwarunkowane procesami dojrzewania biologicznego i doświadczeniem społecznym,
- zmiany wspólne, występujące w konkretnej zbiorowości, w określonym miejscu i czasie, zależą od czynników oddziałujących na daną jednostkę.
Teoria czterech czynników - rozwój powoduje zmiany; wyróżniamy następujące jego uwarunkowania:
1) genetyczne,
2) środowiskowe (ekologiczne),
3) nauczanie i wychowanie,
4) aktywność własną.
Dwa ostatnie to czynniki przyczynowe, inaczej wyznaczniki rozwoju.
Dojrzewanie - proces, w którym rozwój nie zależy od indywidualnego doświadczenia.
Uczenie się - proces zmiany zachowania w oparciu o indywidualne doświadczenie.
Okres sensytywny - okres największej wrażliwości na określony rodzaj bodźców, prowadzący do rozwoju określonej umiejętności.
Cechy filogenetyczne - cechy gatunkowe.
Periodyzacja - podział życia na okresy czasu.
Dwa podejścia:
1) periodyzacja to tylko zabieg porządkujący, ułatwiający opis rozwoju, który jest ciągły; podział nie jest arbitralny, jest uniwersalny;
2) rozwój ma charakter stadialny.
Większość badaczy posługuje się następującą periodyzacją rozwoju:
a) okres prenatalny - od poczęcia do narodzin,
b) okres wczesnego dzieciństwa - od narodzin do 3 roku życia,
- podokres wieku niemowlęcego - od narodzin do końca 1roku życia,
- podokres wieku poniemowlęcego - od 2 do 3 roku życia,
c) okres średniego dzieciństwa (wiek przedszkolny) - od 4 do 6 roku życia,
d) okres późnego dzieciństwa (wiek szkolny) - od 7 do 10-12 roku życia,
e) okres adolescencji - od 10-12 do 20-23 roku życia,
- podokres adolescencji wczesnej (wiek dorastania) - od 10-12 do 15 roku życia,
- podokres adolescencji późnej (wiek młodzieńczy) - od 16 do 20-23 roku życia,
f) okres wczesnej dorosłości - od 20-23 do 35-40 roku życia,
g) okres średniej dorosłości (wiek średni) - od 35-40 do 55-60 roku życia,
h) okres późnej dorosłości (wiek starzenia się) - od 55-60 roku życia wzwyż.
Wyróżniamy dwa główne modele badawcze w psychologii rozwojowej:
1) mechanistyczny - rozwój, czyli naturalne zmiany zachowania wywołane oddziaływaniem bodźców zewnętrznych. Zmiany mają charakter ilościowy i ciągły (człowiek to "maszyna"). Badania dotyczą tempa rozwoju, zachowań w różnych kategoriach wiekowych, w różnych sytuacjach (badania korelacyjne - współwystępowanie zmiennych);
2) organicystyczny - zbudowany na podstawie mechanistycznego; zmiany rozwojowe wynikają z właściwości struktur organizmu, procesów zachodzących wewnątrz;
ponadto, wyróżniamy trzy modele poboczne:
3) model kontekstualny - zbudowany na podstawie organicystycznego; nacisk na interakcje organizmu ze środowiskiem;
4) diachroniczny - obserwacja zmian rozwojowych dotyczących jednej funkcji (mowa, percepcja, tożsamość) w określonym czasie; możliwy opis tempa, dynamiki, rytmu zmian rozwojowych;
5) synchroniczno-funkcjonalny - analiza zmian zachodzących w obrębie kilku funkcji równocześnie; możliwe rozpoznanie kierunku i celu zmian rozwojowych.
Wyróżniamy trzy modele zmian rozwojowych:
1) liniowy (mechanistyczny model badawczy) - przyczyną zmian rozwojowych jest wpływ otoczenia na jednostkę; warunkiem zmian jest dojrzałość wewnętrzna organizmu; zmiana to ciągłe i płynne kumulowanie doświadczeń. Zmiany mają charakter wielkościowy i progresywny - stare struktury przekształcają się w nowe.
2) stadialny (organicystyczny model badawczy) - przyczyną zmian rozwojowych jest wewnętrzny potencjał jednostki, jej osobiste możliwości rozwoju; zmiana to skokowe kumulowanie doświadczeń, naprzemiennie występują fazy postępu, regresu i zastoju (plateau). Zmiany mają charakter ilościowy i jakościowy.
3) cykliczno-fazowy (model kontekstualny) - przyczyna zmian leży w aktywności jednostki, w jej ciągłej interakcji z czynnikami zewnętrznymi; warunkiem zmian jest dostosowanie bodźców zewnętrznych do stopnia osiągniętej dojrzałości organizmu. Zmiany mają charakter cykliczny, ilościowy i jakościowy; stare struktury są modyfikowane przez nowe doświadczenia.
Strategie badań nieeksperymentalnych:
- badania poprzeczne - porównywanie wyników różnych grup wiekowych; wada - niekontrolowany wpływ przynależności do określonej kohorty (grupy pokoleniowej); zaleta - nie są czasochłonne; nie weryfikują żadnego modelu zmian rozwojowych; pojedyncze osoby badane są raz;
- badania podłużne - porównywanie wyników tej samej grupy z różnych okresów czasu; wady - kilkakrotny pomiar zniekształca wyniki, liczebność grupy z biegiem czasu obniża się, niekontrolowane wzajemne interakcje badanych, także z badającymi;
- badania sekwencyjne - porównywanie wyników co najmniej dwóch różnych kohort z co najmniej dwóch różnych okresów czasu;
- badania ukośne - porównywanie wyników kilku kohort w tym samym wieku z różnych okresów czasu;
- badania czasowo-sekwencyjne - okresowo powtarzane badania przekrojowe;
- badania pokoleniowo-sekwencyjne - porównywanie wyników badań podłużnych w odpowiadających sobie grupach wiekowych;
- badania przekrojowo-sekwencyjne - porównywanie wyników kilku grup wiekowych z różnych grup pokoleniowych, badanych kilkakrotnie.
Badania korelacyjne - obserwowanie współzmienności, czyli współwystępowania zmiennych i wnioskowanie o związkach między nimi; na ich podstawie nie można formułować hipotez o przyczynach tych związków; nie dokonuje się manipulacji eksperymentalnej.
Eksperyment - obserwowanie zachowań w systematycznie modyfikowanych warunkach (manipulacje eksperymentalna), do których losowo przydzielane są osoby badane.
Wywiad - rozmowa psychologa z osobą badaną, bez świadków; cel - zebranie szczegółowych informacji o badanym.
Obserwacja - obserwowanie i rejestrowanie zachowań występujących naturalnie, bez próby ich zakłócenia lub zmiany (brak kontroli i manipulacji).
Test - raczej nie stosowany w psychologii rozwoju, zwłaszcza dziecka.
Ankieta - samoopisowa technika zbierania danych jednocześnie od dużej grupy ludzi; forma - udzielanie odpowiedzi na listę uporządkowanych pytań.
Kwestionariusze samoopisowe - stosowane powyżej 15 roku życia osoby badanej; lista pytań, odpowiedzi udzielane indywidualnie, wyłącznie pisemnie.
OKRES PRENATALNY
ROZWÓJ UKŁADU NERWOWEGO
Pierwszy trymestr
Kształtuje się układ nerwowy - kontroluje już układ mięśniowy i zmysł dotyku; niezwykle szybkie tempo rozwoju - powstaje kilka tysięcy nowych komórek nerwowych co minutę w drugim, a co sekundę w trzecim miesiącu ciąży.
Pierwszy miesiąc
Dzień 13 - tworzą się zawiązki układu nerwowego.
Dzień 19 - z neuroblastów (pierwotnych komórek nerwowych) tworzy się cewa (rynienka) nerwowa.
Dzień 21 - cewa zamyka się, powstaje z niej rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe, pierwsze komórki centralnego układu nerwowego - trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe (przodo-, tyło- i śródmózgowie).
Tydzień 4 - dwa dowody na wykształcenie się układu nerwowego i generowanie impulsów nerwowych przez rdzeń kręgowy: pierwsze skurcze serca i pierwsze spontaniczne ruchy.
Drugi miesiąc
Tworzy się pięć pęcherzyków mózgowych, początek różnicowania się neuronów kory mózgowej; powstaje przysadka.
Tydzień 6 (dzień 41) - dowód na współdziałanie układów nerwowego i mięśniowego: pierwsze odruchy nerwowe, spontaniczne wyginanie grzbietu i karku, podnoszenie się i opadanie.
Tydzień 7 - półkule mózgowe stopniowo wypełniają górną część czaszki.
Dzień 43 - pierwsze fale mózgowe, marionetkowe ruchy pączkujących kończyn górnych i dolnych, intensywny rozwój oka, neuronów siatkówki i korowych ośrodków wzroku.
Połowa tygodnia 7 - wargi są wrażliwe na dotyk, ich drażnienie wywołuje ruchy tułowia.
Tydzień 8 - intensywny rozwój pęcherzyków mózgowych, początek unerwiania ucha wewnętrznego.
Trzeci miesiąc
Tydzień 9 - neurony wypełniają cewę nerwową, dalszy rozwój zmysłu dotyku (drażniona powieka zamyka się, dłoń zaciska się w pięść), niezależne ruchy kończyn (impulsy z rdzenia kręgowego), przysadka wydziela gonadotropinę (jeden z hormonów płciowych), powstaje nerw węchowy.
Tydzień 10 - poszczególne części mózgu są rozwinięte, doskonali się zmysł dotyku (drażnienie czoła wywołuje ruchy głową), dziecko się rusza - ziewa, przeciąga się.
Tydzień 11 - coraz większa powierzchnia ciała jest wrażliwa na dotyk (górna połowa), ale reakcje na dotyk nie są zróżnicowane.
Połowa tygodnia 11 - przy zaciskaniu dłoni w pięść udział bierze kciuk, powstają receptory węchowe.
Tydzień 12 - powstaje nerw wzrokowy, pierwsze ruchy klatki piersiowej, nabierania i wypierania wód płodowych, odruch ssania; środkowe, boczne i dolne części ciała wrażliwe na dotyk; fale mózgowe nieregularne, ale zapis EEG ujawnia cechy indywidualne aktywności mózgu; odruchy związane są raczej z biernym unikaniem bodźców; ślinianki wytwarzają ślinę.
Drugi trymestr
Pełna liczba mózgowych komórek nerwowych, ich intensywny rozwój.
Mielinizacja włókien nerwowych rdzenia kręgowego - powstawanie otoczki tłuszczowej; dzięki temu impulsy przepływają szybciej i skuteczniej.
Czwarty miesiąc
Powstają opuszki palców wrażliwe na dotyk; serce pompuje dziennie około trzydziestu litrów krwi; tarczyca asymiluje jod i wydziela tyroksynę; organizm syntetyzuje białka; kora mózgowa dojrzewa, fałduje się, móżdżek jest w pełni rozwinięty, tworzą się nowe synapsy.
Piąty miesiąc
Pogłębiają się bruzdy mózgu - czołowa, ciemieniowo-potyliczna i ostrogowa, wyodrębnia się ciało modzelowate (spoidło wielkie). Czaszkę wypełnia głownie substancja nerwowa; aktywność dziecka nabiera regularnego rytmu - występują naprzemienne fazy snu i czuwania, zależy on od temperamentu dziecka i trybu życia matki.
Szósty miesiąc
Ilość neuronów i połączeń synaptycznych stabilizuje się. Koniec miesiąca - wzór fal mózgowych przypomina wzór aktywności mózgu noworodka. Mielinizacja ośrodkowego układu nerwowego. 60% fazy snu to faza REM (marzeń sennych). Tworzą się niektóre odruchy bezwarunkowe (dowód dojrzałości układu nerwowego). Mózg rozwija swoje funkcje przez integrujące "ćwiczenia" wykonywane w fazie REM.
Trzeci trymestr
Powiększa się obszar kory mózgowej. Połączenia synaptyczne są na tyle rozwinięte, że występuje proces dyskryminacji bodźców, uczenia się, zapamiętywania, występują pierwotne nawyki, preferencji i doznania emocjonalne. Zachowania dziecka są przejawem pierwotnej aktywności umysłowej.
Siódmy miesiąc
Kształtuje się sześć warstw kory mózgowej. Trwa mielinizacja włókien nerwowych. Wykonywane ruchy angażują różne ośrodki mózgowe, wzmacniają wybrane połączenia nerwowe i powstające schematy ruchowe.
Przełom siódmego i ósmego miesiąca
Występuje natężona aktywność bioelektryczna kory mózgowej. Ruchy ciała, czynność narządów, myśli i emocje są sprawnie kontrolowane przez układ nerwowy. Dojrzewa zmysł równowagi. Widoczne lepsze ukrwienie lewej półkuli mózgu (kontroluje mowę i prawą połowę ciała), jest ona gotowa do percepcji mowy (tak, jak prawa do percepcji muzyki).
Dziewiąty miesiąc
Dwa tygodnie przed porodem - dziecko przestaje rosnąć.
ROZWÓJ MOTORYCZNY
Pierwszy trymestr
Pierwszy miesiąc
Tydzień 3 - powstają pierwotne kręgi (33 somity).
Tydzień 4 - powstają zawiązki kończyn i czterdziestu par mięśni szkieletowych, położonych na podłużnej osi ciała.
Drugi miesiąc
Tydzień 5 - powstają zawiązki dłoni i stóp oraz palców, tkanka chrzęstna szkieletowa i mięśniowa.
Trzeci miesiąc
Aktywność dziecka wzrasta, widoczne indywidualne cechy wyglądu i zachowania.
Tydzień 9 - plecy częściowo wyprostowane.
Drugi trymestr
Dziecko ma sporo wolnej przestrzeni do wykonywania nieskrępowanych ćwiczeń ruchowych. Powolne i nieregularne ruchy, angażujące jednocześnie jak najwięcej mięśni i stawów, są wypierane przez ruchy precyzyjne, płynne, wdzięczne i wyczuwane przez matkę.
Czwarty miesiąc
Rozwijają się mięśnie karku - głowa trzymana jest prosto. Zwiększa się objętość płynu owodniowego, dzięki czemu dziecko może być aktywne, nie czuje ciężaru swojego ciała i nie uraża matki. W przedniej korze mózgowej powstają mapy czuciowa i ruchowa. Podawanie środków uspokajających lub pobudzających wpływa na zachowanie dziecka. Do 16 tygodnia dziecko wykonuje dwadzieścia tysięcy ruchów w ciągu dnia. W 13 tygodniu pierwsze spontaniczne próby oddychania (skurcz klatki piersiowej).
Piąty miesiąc
Matka wyczuwa, kiedy dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, przeciąga lub energicznie szuka wygodnej pozycji. Może stymulować jego ruchy przez pocieranie brzucha. Dziecko nadal ćwiczy różne sprawności życiowe, na przykład ssanie od 17 tygodnia.
Szósty miesiąc
Jeżeli rozwój dziecka przebiega prawidłowo, to powinno ono pozostawać w bezruchu nie dłużej niż dziesięć minut. Od 24 tygodnia rośnie częstość i siła skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania (odruchy bezwarunkowe). Ruchy matki i dziecka występują naprzemiennie. Na zachowanie dziecka wpływają bodźce docierające z zewnątrz.
Trzeci trymestr
Siódmy miesiąc
Dziecko rośnie - przestrzeń wokół niego zmniejsza się, nie może już swobodnie koziołkować. W dalszym ciągu się wierci, rusza rękami i nogami, ćwiczy mimikę, tworzy schematy ruchowe. Obecne są niektóre odruchy wrodzone - ssania, kroczenia, chwytny, Moro, poszukiwania pokarmu.
ROZWÓJ WRAŻLIWOŚCI ZMYSŁOWEJ
Pierwszy trymestr
Pierwszy miesiąc
Dzień 19 - powstają zawiązki oczu.
Dzień 28 - rozpoznawalna soczewka oka.
Tydzień 4 - powstaje jama ustna, zawiązki kończyn, uszu i nosa.
Drugi trymestr
Wszystkie zmysły aktywnie funkcjonują - matczyne łono jest środowiskiem bardzo bogatym w rozmaite bodźce zmysłowe. Dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, ale nie tworzy schematów percepcyjnych.
Czwarty miesiąc
Przełom tygodnia 14 i 15 - cała powierzchnia ciała jest wrażliwa na dotyk. Dziecko odruchowo (nieświadomie) reaguje na zmiany ciśnienia i smaku wód płodowych. Dziecko ćwiczy odruchy błędnikowe i zmysł równowagi, kołysane ruchem i oddechem matki. Działa aparat Cortiego, zawierający receptory słuchowe.
Piąty miesiąc
Kubki smakowe są chemicznie aktywne, częstotliwość ruchów połykania wód płodowych zależy od odczuwanego głodu, smaku płynu owodniowego (jeśli jest słony, dziecko nie będzie ssać; jeśli słodki - połyka powoli, delektuje się) i nastroju dziecka. Nagła zmiana temperatury, oświetlenia, hałas wywołuje przyspieszenie tętna, ruchy całego ciała (wyraz niepokoju, chęć uniknięcia bodźca) i oczu.
Szósty miesiąc
Szpara powiekowa otwiera się. Gałka oczna rusza się w górę, w dół i w bok. Wyraźna reakcja na ostre światło. Reakcja lękowa na hałas. Zmysł równowagi wykształcony.
Trzeci trymestr
Dziecko odbiera doznania zmysłowe i reaguje na nie jeszcze przed narodzinami.
Kolejność rozpoczęcia funkcjonowania: dotyk, równowaga, węch, smak, słuch wzrok. Zmysły rozwijają się we wzajemnej zależności od siebie.
Dotyk - łono matki stymuluje zmysł dotyku; dziecko bada dotykiem ściany macicy, łożysko, pępowinę, swoją twarz bardzo wrażliwą na dotyk. Dzięki tym doznaniom dziecko dowiaduje się, że istnieje.
Węch i smak - nerw i receptory węchowe już działają, reagują na zapach płynu owodniowego (zależy od diety matki, na przykład od stosowanych przypraw). Noworodek potrafi odróżnić zapach przyjemny (waniliowy, truskawkowy) od nieprzyjemnego (amoniaku, zgniłych jaj). Smak - wpływa na rozwój klatki piersiowej i ruchów oddechowych; słodki posmak wód płodowych sprawia, że dziecko więcej pije i przyswaja większa ilość substancji odżywczych.
Słuch - występują reakcje motoryczne na dźwięk, niezależne od ruchów matki (zmiany w pozycji ciała, także akcji serca, fal mózgowych, skurczów klatki piersiowej. Wrażliwość na dźwięk stopniowo się zwiększa - najpierw dziecko odbiera wibracje, następnie silne, pojedyncze dźwięki, potem te subtelniejsze. Dziecko odbiera dźwięki pozaakustycznie, lepiej te o niskich częstotliwościach, różnicuje ich rytm i natężenie. Dzieci lubią słuchać muzyki spokojnej, wykonywanej na wiolonczeli, flecie, fagocie tempie akcji serca człowieka dorosłego.
Wzrok - naciągnięta skóra brzucha matki pozwala światłu przenikać do macicy. Dziecko rozróżnia odcienie jasne i ciemne. Od dwudziestego szóstego tygodnia reaguje na światło wzmożeniem zmianą rytmu serca i poruszaniem się.
CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM
Rozwój przebiega pod wpływem czynników genetycznych, paragenetycznych i pozagenetycznych.
Genetyczne zaburzenia rozwoju:
- dziedziczone;
- wynikające z modyfikacji materiału genetycznego komórek rozrodczych, zygoty lub płodu przez szkodliwe czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne;
- przykłady: zespół miauczącego kota, zespół Downa, zespół Turnera, hemofilia, fenyloketonuria, choroby psychiczne.
Paragenetyczne zaburzenia rozwoju:
- wynikają z genetycznej konstytucji matki; tak zwany regulator matczyny modyfikujący predyspozycje genetyczne dziecka.
Pozagenetyczne zaburzenia rozwoju:
- powodują choroby i wady wrodzone okresu jajowego (1-2 tydzień życia płodu), zarodkowego (3-8 tydzień i płodowego (powyżej 9 tygodnia);
- wywoływane przez: wirusy grypy, różyczki, żółtaczki zakaźnej, świnki; bakterie kiły; pasożyty toksoplazmozy; promienie RTG i UV; toksynami - alkoholem, nikotyną, narkotykami, lekami hormonalnymi, psychotropowymi i antybiotykami, związkami ołowiu, rtęci i azbestu, środkami ochrony roślin; niedotlenienie (zaburzone krążenie krwi matki, dziecka lub w łożysku), stany niedoboru ilościowego (niedożywienie) lub jakościowego (niedobory witamin), choroby matki (cukrzyca, choroby nerek lub serca), komplikacje ciążowe (groźba poronienia, krwawienie, zatrucia ciążowe, wysokie miano przeciwciał - konflikt serologiczny), stres matki.
ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM
STADIUM NOWORODKA - PIERWSZY MIESIĄC ŻYCIA
Dziecko musi przystosować się do życia w nowym środowisku, konieczna jest adaptacja do nowych sposobów oddychania, przyjmowania pożywienia, wydalania produktów przemiany materii.
Noworodek waży przeciętnie 3,37 kg, mierzy 51,2 cm; jego szkielet jest zbudowany głównie z tkanki chrzęstnej; głowa jest duża, twarz mała (30% głowy), tułów długi, a kończyny krótkie.
Kości czaszki są luźno połączone (łatwiejszy poród, dalszy przyrost masy mózgu); ciemiączko duże zarasta około 15 miesiąca, zaś ciemiączko małe w pierwszym kwartale życia.
Noworodek, leżąc na wznak, przyjmuje postawę asymetryczną - głowę obraca w bok, kończyny po stronie głowy są wyprostowane, a po drugiej zgięte.
Układ mięśniowy - występuje przewaga zginaczy nad prostownikami.
Odruchy noworodka - wyróżniamy dwie grupy:
1) wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego: odruch źreniczny, mrugania, ssania, połykania, wydalania;
2) występujące tylko u noworodków i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego:
odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca podczas drażnienia podeszwy stopy), toniczno-szyjny (asymetryczna postawa ciała po zwróceniu głowy w bok), Moro (unoszenie i przywodzenie kończyn do ciała, "obejmowanie"), chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie po podrażnieniu jej wnętrza; uchwyt jest tak mocny, że można dziecko unieść w powietrzu, podnosząc ów przedmiot), odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu z podłożem występują ruchy nóg przypominające chód).
Noworodek ma zakodowany naturalny rytm aktywności - przeplatające się fazy snu i czuwania. Gdy śpi głęboko, regularnie oddycha i nie porusza oczami. Gdy śpi lekko, jego oddech jest nieregularny a gałki oczne wykonują szybkie ruchy. Kiedy drzemie, ma otwarte, lecz nieprzytomne oczy. Kiedy czuwa, oczy są otwarte, przytomne. Noworodki przesypiają średnio 16 do 18 godzin na dobę.
Aktywnie odbierają bodźce zmysły:
- równowagi - płacz ustaje, gdy bierzemy dziecko na ręce (zmiana pozycji ciała);
- dotyku - dziecko nieruchomieje, gdy dotykamy okolicy jego ust;
- smaku - rozróżnia smak słodki (wyraźnie go preferuje), słony, kwaśny i gorzki;
- węchu - reakcje na zapach niektórych pokarmów takie same, jak u dorosłego; rozpoznaje zapach mleka matki; umie zlokalizować źródło zapachu; odwraca się od nieprzyjemnych zapachów;
- słuchu - preferuje dźwięki o czystych tonach różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej odwraca się w kierunku dźwięku preferuje dźwięki wysokie wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki,
- wzroku - ograniczona akomodacja i ostrość wzroku; próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie do końca rozwinięte.
W drugiej lub trzeciej dobie życia dziecko potrafi naśladować mimikę opiekunów. W drugim lub trzecim tygodniu życia naśladuje mimikę i ruchy głowy. Coraz lepiej działa mechanizm odruchów bezwarunkowych.
ROZWÓJ W WIEKU NIEMOWLĘCYM
Przyrost wzrostu wynosi około 50% do końca 3-4 miesiąca. Do końca 6 miesiąca życia trwa faza bierności - parametry życiowe niemowlęcia (w tym biochemiczne) są wtedy takie, jak płodu. Między 5 i 7 miesiącem dochodzi do "fizjologicznych urodzin", rozpoczynających fazę ekspansji - dziecko uczy się kontrolować własne ciało, doskonali się mechanizm fizjologicznej i biochemicznej homeostazy. Następuje szybki rozwój narządu ruchu (układu kostnego i mięśni). Z pierwotnej kifozy wykształca się lordoza szyjna (podnoszenie i utrzymywanie głowy prosto), a miedzy 9 i 12 miesiącem - lordoza lędźwiowa (postawa ciała pionizuje się). Intensywnie przyrasta tkanka tłuszczowa, wspomagając procesy termoregulacji. Odruch ssania pojawia się nie tylko w odpowiedzi na dotyk okolicy ust, ale także przy ułożeniu ciała w pozycji "karmienie" i na widok matczynej piersi. W 6 miesiącu zaczynają wyżynać się zęby mleczne (proces potrwa do 3 roku życia).
ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY
Kierunek cefalokaudalny - zaczynając od głowy (ruchy gałek ocznych i szyi), przez tułów (ruchy rąk i tułowia) po nogi (dowolne ruchy nóg, chód).
Kierunek proksymodystalny - od osi podłużnej ciała do boku, począwszy od mięśni położonych przy kręgosłupie, przez mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców.
Kierunek łokciowo-promieniowy w osi poprzecznej ciała - zaczynając od małego palca dłoni, kończąc na kciuku.
Dwie zasady rozwoju motoryki dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa:
- przechodzi od globalnych do lokalnych reakcji ruchowych (reakcja na dźwięk: u noworodka to nieskoordynowane ruchy całego ciała, u niemowlęcia zwrócenie głowy w stronę źródła dźwięku),
- wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, jak przy potrząsaniu grzechotką), później acykliczne (trójfazowe, jak przy sięganiu i chwytaniu).
Postawa ciała:
- w 3 miesiącu dziecko uniesione do pionu, trzyma głowę prosto,
- w 5 lub 6 miesiącu posadzone lub podciągnięte siedzi,
- w 8 miesiącu bez pomocy siada i siedzi,
- w 10 miesiącu życia stoi z oparciem,
- w 11 miesiącu stoi bez oparcia.
Lokomocja:
- w 3 miesiącu obrót w pozycji leżącej, z pleców na bok,
- w 5 miesiącu obrót z brzucha na plecy,
- w 6 miesiącu z pleców na brzuch,
- w 8 miesiącu pełza,
- w 10 lub 11 miesiącu raczkuje,
- w 12 lub 13 miesiącu chodzi.
Chwyt i manipulacja:
- w 4 lub 5 miesiącu ruch wahadłowy, ruchomy (aktywny) bark; chwyt prosty - całą dłonią od góry, palce oplatają przedmiot, wnętrze dłoni równoległe do podłogi, obie ręce wykonują symetryczne ruchy w stronę przedmiotu; dziecko zbliża przedmiot do ust, szybko go upuszcza;
- w 5 lub 6 miesiącu ruch łukowaty; ruchomy łokieć; chwyt dłoniowo-łokciowy prosty - całą dłonią bez udziału kciuka; sięganie jedną ręką po przedmiot, postukiwanie nim, potrząsanie; dziecko nie potrafi utrzymać w rękach dwóch przedmiotów naraz;
- w 6 lub 8 miesiącu ruch łukowaty, dziecko pochyla całe ciało w stronę przedmiotu; chwyt nożycowy - kciuk jest przywodzony do pozostałych palców, dziecko sięga po przedmiot jedną ręką (zarys ręczności), potrafi utrzymać po jednym przedmiocie w każdej ręce, przygląda się przedmiotom, przekłada je z ręki do ręki;
- w 8 lub 9 miesiącu ręka podąża bezpośrednio w stronę przedmiotu; ruchomy nadgarstek; chwyt pęsetkowy - kciuk przeciwstawiony pozostałym palcom; chwytanie końcami palców obu rąk, równocześnie kilku przedmiotów; ruchy manipulacyjne obu rąk (wymagają rozwiniętej umiejętności koordynacji wzrokowo-ruchowej)
Pierwszy rok życia - najpierw manipulacja niespecyficzna (jeden schemat chwytania stosowany do wszystkich obiektów), pod koniec niemowlęctwa specyficzna (zróżnicowane schematy czynności, w zależności od obiektu - turla piłkę, klocki wkłada do pojemnika).
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i percepcja
Od chwili narodzin dziecko uczy się identyfikować i różnicować bodźce, dostrzegać tożsamość obiektów (zasada stałości ilości obiektów - niezależnie od ich ułożenia w przestrzeni).
Wzrok - we wczesnym dzieciństwie rozwija się bardzo intensywnie; noworodki reagują na zmiany natężenia światła (otwierają oczy w ciemnym pomieszczeniu, zamykają w ostrym świetle); do około 3 miesiąca akomodacja nie przebiega prawidłowo - dziecko widzi tylko z bliska (20 cm), widzi więc twarz mamy podczas karmienia; w 12 miesiącu życia ostrość wzroku jest taka, jak u człowieka dorosłego. Wzrok małych dzieci przyciągają obiekty tworzące wzór, niemowlęta lubią, gdy elementy są rozłożone dosyć gęsto. Początkowo dzieci odróżniają tylko jednolite szare płaszczyzny od płaszczyzn w czarno-białe pasy szerokie na 2,5 cm.
Między 1 i 3 miesiącem życia dziecko potrafi dostrzec szczegóły i kompozycję obrazu (jak szybko zależy od rodzaju bodźca i doświadczenia dziecka). Mniej więcej od 13 miesiąca rozwija się widzenie stereoskopowo-binokularne, czyli prawidłowe postrzeganie głębi. Natomiast pełne ruchy sakkadowe gałek ocznych przy przenoszeniu wzroku z przedmiotu na przedmiot występują już w 2 miesiącu życia.
Niemowlę najpierw dostrzega kontury przedmiotów i na nich skupia wzrok, po czym stopniowo przenosi go na środek obiektu - tak percypuje twarz ludzką, najpierw jej kontur, następnie najpierw oczy, potem oczy i nos, w końcu oczy, nos i usta. Dłużej przyglądają się twarzom osób mówiących lub uśmiechających się.
Noworodki rozróżniają barwy czerwoną i zieloną; w wieku 1 miesiąca rozpoznają cztery kolory podstawowe, wyraźnie wolą żółć i czerwień od zieleni i błękitu.
Koordynacja wzroku i słuchu zaznacza się w 2 miesiącu, po czym zanika i powraca w 5 miesiącu życia. Dwu- do czteromiesięczne niemowlaki reagują na brak synchronizacji między dźwiękiem a ruchem warg, a także na dopasowanie mimiki do tonu głosu.
Jak uznaje Stefan Szuman, każdy akt percepcji składa się z dwóch faz - inicjującej (pobudzenie jednostki przez bodziec) i finalizującej (wygasanie pobudzenia wskutek osiągnięcia efektu poznawczego). Natomiast rozwój spostrzegania przebiega w trzech etapach:
1) monosensorycznym pierwotnym,
2) polisensorycznym,
3) monosensorycznym wtórnym.
Myślenie
Czynności eksploracyjne występują w kontakcie z nową sytuacja lub bodźcem, pozwalają zaspokoić poznawcze potrzeby dziecka, przybierają różne formy - aktywacji receptorów, przybliżania się do obiektu, manipulacji, stawiania pytań i przypuszczeń.
Stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej według Jeana Piageta: stosowanie wielu schematów zachowania do jednego obiektu, modyfikowanie zachowań aby wykryć nowe cechy obiektu.
Według Stefana Szumana: polisensoryczne (wielozmysłowe) poznawanie przedmiotów (identyfikacja).
Można wyróżnić aktywność badawczą i wykonawczą dziecka; badawcza jest krótsza i mniej pewna, nie wzbudza emocji negatywnych.
Dziecko wykorzystuje dwa rodzaje środków w poznawaniu przedmiotów:
- przekształcająco-odtwarzające (odkrywanie cech przedmiotu, pominiętych przy pierwszym kontakcie);
- klasyfikujące (rozpoznawanie cech klas przedmiotów).
Czynności eksploracyjne służą zdobywaniu doświadczenia oraz informacji, tym samym przechodzeniu na wyższy poziom rozwoju. Budzą w dziecku ciekawość, chęć poznawania nowych rzeczy i metod działania. W czynnościach eksploracyjnych występują różnice indywidualne zależne od płci, wieku, neurotyzmu, nieśmiałości i motywacji dziecka, od nowości i stopnia skomplikowania obiektu oraz od warunków otoczenia.
Podstawą przejawiania aktywności eksploracyjnej są pozytywne relacje emocjonalne dziecka z opiekunami. Pomocne są także strategie fizyczne wykorzystywane przez mamę - wskazywanie przedmiotów, kierowanie ręki dziecka; w ten sposób dziecko tworzy swoją wiedzę o przedmiotach.
Odkrywanie własnego umysłu przebiega stopniowo (Astington); jego objawy:
- w 3 miesiącu uśmiech społeczny,
- w 5 miesiącu rozpoznawanie podstawowych emocji,
- w 7 lub 8 miesiącu lęk społeczny,
- w 9 miesiącu zabawy "daj-masz".
Są to podstawy świadomego komunikowania się; kontakty z dorosłymi pozwalają dziecku stworzyć własną teorię umysłu; uczą, jak odróżniać człowieka od przedmiotu; uczą, że człowiek myśli i czuje.
Mowa (komunikacja przedwerbalna)
Umiejętność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej jest wrodzona. Między 10 i 12 miesiącem życia dziecko komunikuje się przy pomocy zachowań niewerbalnych - płaczu, wzroku, ruchów ciała, gestów, mimiki, wokalizacji.
Można wyróżnić następujące rodzaje płaczu:
- podstawowy - monotonny, przerywany krzykiem;
- staccato - narastający krzyk z bólu, nagły początek;
- gniewny - głośny, przeraźliwy, ostry, długotrwały.
Płacz pełni funkcje komunikacyjne:
- w 4 miesiącu dziecko płacze, gdy nie jest noszone na rękach,
- w 5 miesiącu gdy zwróci uwagę obcej osoby,
- w 9 miesiącu gdy opiekun zajmuje się innym dzieckiem.
Gesty
- wskazujące: między 9 i 13 miesiącem są wyrazem prośby o przedmiot, podawania go osobie dorosłej, pokazywania i wskazywania;
- reprezentujące: od 14 miesiąca, relatywnie stabilny schemat symbolicznych ruchów ciała, rąk i mimiki; zastępuje albo reprezentuje informacje.
Komunikacja ostensywna, czyli koncentrowanie uwagi na obiekcie przez jego wskazywanie:
- gesty, których celem jest pozyskanie konkretnego przedmiotu;
- gesty komentujące rzeczywistość i przyciągające uwagę odbiorcy.
Wczesne formy komunikacji pełnią funkcje:
- regulacji zachowania (pozyskiwanie przedmiotów),
- interakcji społecznej (zwracanie uwagi),
- łączenia uwagi (kierowanie uwagi razem z partnerem na jeden przedmiot, czy sytuację).
Początki wytwarzania mowy:
- w 14 miesiącu dziecko łączy zwroty deiktyczne ("tu", "tam") z gestami, aby zwrócić uwagę partnera na przedmiot,
- w 16 miesiącu aby określić lokalizację obiektu.
Charakterystyczne dla niemowląt jest bogactwo wyrazów mimicznych i przykładanie wielkiej wagi do uśmiechu.
Rozwój wokalizacji według Starka:
1) od 0 do 8 tygodnia życia - stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów
2) od 8 do 20 tygodnia - stadium gruchania i śmiechu
3) od 16 do 30 tygodnia - stadium zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)
4) od 25 do 50 tygodnia - stadium samonaśladującego gaworzenia (kombinowanie i powtarzanie samogłosek i spółgłosek)
5) od 9 do 18 miesiąca życia - stadium gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej
ROZWÓJ EMOCJONALNY I ROZWÓJ SPOŁECZNY
Niemowlę do 3 miesiąca życia przeżywa niezadowolenie lub zadowolenie. Pod koniec pierwszego roku życia odczuwa radość, miłość, zazdrość - bogactwo stanów emocjonalnych jest o wiele większe, jednakże są one bardzo labilne i skrajne. Ich źródło tkwi w związkach z osobami dorosłymi.
Pierwszy miesiąc - dziecko odpowiada na podniecenie lub niepokój karmiącej je matki i nie chce ssać. Drugi miesiąc - w obecności dorosłych staje się aktywne, czuła przemowa je uspokaja. W trzecim miesiącu oddaje uśmiech. W czwartym miesiącu okazuje niezadowolenie, jeżeli uwaga dorosłych nie jest skupiona na nim. W piątym - przejawia strach na widok obcej osoby. Między siódmym i ósmym stara się skupić na sobie uwagę otoczenia, płacząc lub gaworząc. W 10 miesiącu naśladuje zachowania dorosłych (pierwotne poczucie odrębności fizycznej).
Mimika:
- w 1 miesiącu radość i zadowolenie wyraża w uśmiechu,
- w 3 i 4 miesiącu wyraża mimicznie złość i smutek,
- w 7 miesiącu strach
- w 12 miesiącu nieśmiałość i wstyd.
Dziecko samodzielnie wzmacnia emocje pozytywne, wyrażając je częściej niż inne.
W 6 miesiącu rozpoznaje emocje dorosłych obserwując ich mimikę.
Emocje, jakie odczuwa dziecko zależą od jego potrzeb, aktywności, zainteresowań, wydarzeń w najbliższym otoczeniu (na przykład kłótnie między rodzicami).
Prawidłowo rozwijające się dziecko powinno wykształcić w sobie przywiązanie; jest to cały proces, rozpoczynający się w chwili narodzin, wyraźnie widoczny powyżej 6 miesiąca życia dziecka.
Wyróżnia się trzy etapy rozwoju przywiązania (Ainsworth):
1) lękowo-unikające - rozstanie z matką nie wzbudza w dziecku emocji negatywnych, a gdy matka wraca, dziecko jej unika;
2) ufne (zdrowe) - rozstanie z matką wzbudza w dziecku emocje negatywne, a jej powrót budzi radość;
3) lękowo-ambiwalentne - rozstanie z matką wzbudza w dziecku silne emocje negatywne, a jej powrót budzi agresję.
Reakcja na inne dziecko:
- w 6 miesiącu życia obserwuje i uśmiecha się,
- w 3 kwartale gaworzy, naśladuje, obdarowuje zabawką, reaguje na odebranie zabawki,
- pod koniec 1 roku życia gaworzy, przejawia złość, gdy rówieśnik się oddala, traktuje go przedmiotowo: pcha, ciągnie, "bada" dotykiem; co ciekawe, w tym samym czasie osoby dorosłe traktuje podmiotowo.
ROZWÓJ W WIEKU PONIEMOWLĘCYM
ROZWÓJ MOTORYCZNY
Sylwetka wyszczupla się, postawa stojąca w pełni wykształcona, chód automatyczny.
Charakterystyczna aktywność motoryczna:
- w 15 miesiącu wchodzenie po schodach na czworakach, samodzielne chodzenie (upada rzadko);
- w 18 miesiącu ciągnięcie zabawek na sznurku, wchodzenie po schodach z pomocą osoby dorosłej;
- w 25-30 miesiącu schodzenie po schodach bez poręczy (stawia nogi naprzemiennie), skakanie, bieganie;
- w 36 miesiącu jazda na trójkołowym rowerku, stawanie na palcach;
- u dwulatka wydłuża się krok, poprawia się koordynacja ruchów, zanikają ruchy zbędne, podczas chodzenia nogi unoszone są niżej.
W drugim roku życia rozwija się manipulacja specyficzna - dziecko powoli dopasowuje ruchy do kształtu przedmiotu, jego wielkości i oddalenia; ruchy są coraz bardziej precyzyjne. Zachodzące zmiany rozwojowe dobrze oddaje zabawa klockami:
- na początku dziecko buduje z klocków wieżę (układa je jedne na drugim): w 18 miesiącu z 3-4 klocków, w 21 miesiącu z 5 klocków, w 24 miesiącu z 6 klocków, w 30 miesiącu z 8 klocków;
- następnie około 21 miesiąca buduje pociągi (układa je jeden obok drugiego w jednej linii);
- wreszcie około 30 miesiąca zaczyna budować obiekty trójwymiarowe, na przykład mosty.
Dziecko w wieku poniemowlęcym uczy się posługiwać przedmiotami codziennego użytku, naśladując osoby dorosłe; rozwój praksji (celowych). W drugim roku życia posługuje się łyżka i ołówkiem; w wieku 2,5 lat potrafi przenieść szklankę pełną płynu, fragmenty garderoby; w wieku 3 lat myje twarz i ręce, wyciera je w ręcznik.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Etap inteligencji sensoryczno-motorycznej według Piageta - różnicowanie schematów czynności.
Podstawowe metody utrwalania nowych umiejętności:
- powtarzanie reakcji,
- powtarzanie reakcji w odpowiedzi na inne niż pierwotny bodźce,
- różnicowanie reakcji zależnie od kontekstu.
Stadium I: schematy czynności pierwotnych, na przykład ssania.
Stadium II: schematy czynności nabytych; łączenie schematów czynności pierwotnych z elementami sensomotorycznymi (ruch ręki w stronę ust); efekt - schemat ssania kciuka.
Stadium III: schemat czynności wtórnych (od 4 do 8 miesiąca); aktywność dziecka skierowana na świat rzeczy (schematy przyciągania, potrząsania).
Stadium IV: łączenie schematów czynności wtórnych (od 8 do 12 miesiąca); schematy są wykorzystywane albo w funkcji celu (chwytanie), albo w funkcji środka (przyciąganie); łączenie schematów sprzyja zmianie ich dotychczasowej funkcji, umożliwia ich stosowanie w nowych sytuacjach; zasada stałości (przedmiot istnieje, chociaż zniknął z pola widzenia) i obiektywności (przedmiot istnieje niezależnie od dziecka).
Stadium V: korzystanie z wielu różnych schematów w kontakcie z jednym obiektem (od 12 do 18 miesiąca); postukiwanie, badanie dotykiem, oglądanie, smakowanie, potrząsanie przedmiotu; czynne eksperymentowanie - stosowanie znanych schematów w nowych sytuacjach;
Stadium VI: zastępowanie realnych obiektów i operowanie na obrazach umysłowych (od 18 do 24 miesiąca); przejście od schematów czynnościowych do umysłowych, od działań na własnym ciele do działań na przedmiotach, od powtarzania (rzucanie klockiem) do powtarzania z modyfikacją (celowe rzucanie klockiem z różnej wysokości, z różną siłą).
Trzy rodzaje asymilacji:
- asymilacja funkcjonalna - powstanie schematów funkcjonalnych klas przedmiotów (te są do turlania, a te do rzucania);
- asymilacja uogólniająca - myślenie magiczno-zjawiskowe (dziecko nie dostrzega związków przyczynowo-skutkowych); dostrzega związki między zdarzeniami i przyjemnymi doznaniami; dziecko uczy się wywoływać interesujące zjawiska;
- asymilacja różnicująca - odkrywanie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym (ułożenie do karmienia oznacza karmienie); następuje zmiana elementów oznaczających - nie są już związane z ciałem dziecka, ale z przedmiotami i zachowaniami innych; zmieniają się strategie rozwiązywania problemów.
Koniec etapu inteligencji sensoryczno-motorycznej oznacza pojawienie się nowej formy inteligencji, opartej na umysłowych obrazach obiektów i zdarzeń.
Wrażenia i spostrzeżenia
Doświadczenia fizycznych cech obiektów i zjawisk są uzupełniane lub zastępowane (odkrycie, że cytryna jest kwaśna, a piłka kulista). Modyfikowane są także doświadczenia logiczno-matematyczne (zasady stałości, obiektywności) i semiotyczne (element oznaczający-oznaczany).
W wieku 12 miesięcy rozumie niektóre symbole, opanowuje kilka wyrazów.
Stadium VI inteligencji sensoryczno-motorycznej - rozwój funkcji symbolicznej, czyli umiejętności określania obiektów nieobecnych przy pomocy symboli i znaków; objawy: opanowanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (wzoru), pierwotne wyobrażenia.
Wiek poniemowlęcy to okres fascynacji symbolami, dziecko bardzo szybko przyswaja zasady posługiwania się nimi.
Do końca 3 roku życia dziecko opanowuje język w stopniu elementarnym: zna około 2 tysięcy słów i najprostsze zasady gramatyki; porozumiewa się w codziennych sprawach, rozumie proste historie, opowiada o zdarzeniach, których było uczestnikiem; rozumie także i niekiedy potrafi się posługiwać innymi systemami symboli - rysunkiem, muzyką, gestami, cyframi.
Uwaga i pamięć
Oba systemu mimowolne; działają na zasadzie odruchowej reakcji na bodźce.
Wyobraźnia
O aktywności wyobraźni dziecka świadczy intensywny rozwój zabawy w wieku poniemowlęcym.
Rodzaje zabaw:
- manipulacyjne - są podstawą zabaw konstrukcyjnych, wywodzą się z zabaw funkcjonalnych; polegają na swobodnych działaniach dziecka na przedmiocie wywołujących przyjemne doznania; przykłady: potrząsanie grzechotką, wkładanie klocków do pojemnika, przenoszenie i przewożenie klocków;
- konstrukcyjne - polegają na dążeniach dziecka do wytworzenia dostrzegalnego rezultatu swoich działań, na przykład wieży z klocków, rysunku, zamku z piasku, ale bardziej niż rezultatem dziecko jest zainteresowane samą czynnością tworzenia;
- symboliczne - są podstawą zabaw tematycznych, przykład: zabawa w udawanie.
Zabawa w udawanie - istotny dowód prawidłowego rozwoju dziecięcej teorii umysłu. Wczesne formy pojawiają się w wieku 18 miesięcy i są związkiem trzech elementów: podmiotu (dziecka), podstawowej reprezentacji (przedmiot, którym bawi się dziecko - na przykład klocek) i reprezentacji rozkojarzonej - drugiego rzędu, dotyczącej udawanej treści (klocek to filiżanka). Rozkojarzenie umożliwia traktowanie udawanej treści niezależnie od rzeczywistych właściwości przedmiotu.
Między 18 i 24 miesiącem rozwija się umiejętność udawania - dzieci odgrywają sytuacje "na niby" i rozumieją, kiedy udają inni, na przykład mama posługująca się bananem jako słuchawką telefonu.
Ogólnie rzecz biorąc, wyróżniamy trzy odmiany zabawy w udawanie:
- udawania substytucyjnego - przedmiot jest tym, czym w rzeczywistości nie jest (klocek jest filiżanką);
- prawdy - przedmiot posiada cechy, których w rzeczywistości nie posiada (suche ubranie jest mokre);
- istnienia - przedmiot jest, chociaż tak naprawdę go nie ma (tata ma kapelusz na głowie, ale go nie ma).
Myślenie
W wieku półtorej roku połączone z działaniem w procesie interioryzacji.
W wieku dwóch lat połączone z rozwojem mowy. Mowa intelektualna, czyli wyrażająca myśli. Myślenie językowe, czy przy pomocy słów.
Myślenie konkretno-obrazowe.
W połowie drugiego roku życia - nabywanie wiedzy o stanach mentalnych (tworzenie dziecięcej teorii umysłu). Dziecko potrafi myśleć o przedmiotach ukrytych, nieobecnych (szuka ich) i wyobrażonych, możliwych sytuacjach. Wspomina przeszłość, planuje przyszłość; okazuje zadowolenie, jeśli plan zadziałał, niezadowolenie, jeśli nie zadziałał.
Jeszcze nie potrafi powiedzieć co to jest aktywność umysłowa (w 4 roku życia już potrafi). Musi dopiero odkryć, że umysł jest zbiorem stanów psychicznych (myśli), że umysł aktywnie produkuje te stany i jest reprezentacja rzeczywistości. Potem jest w stanie rozróżnić i rozumieć żarty, metafory, kłamstwa i fałszywe przekonania.
Mowa
Słowa określają konkretne przedmioty, które dziecko zna. Nadaje przedmiotom własne nazwy. Tworząc słowa stara się przestrzegać zasad semantyki i syntaktyki, czego skutkiem jest hiperregularyzacja ("nakarmić piesa", bo "nakarmić konia").
Proces opanowania mowy zależy od wrodzonych mechanizmów, docierającego do dziecka materiału językowego, kontekstu sytuacyjnego i od środowiska.
W wieku 2 lat dziecko posługuje się słowami nieprecyzyjnie (nadprodukcja znaczeń), używa wielu wyrazów dźwiękonaśladowczych, przy wymawianiu słów popełnia błędy fonetyczne.
Na początku w mowie dziecka przeważają holofrazy, czyli jednowyrazowe wypowiedzi, pełniące funkcję zdania. Potem pojawiają się dwuwyrazowe, agramatyczne zlepki ("mama lala").
Mowa sytuacyjna - związana z aktywnością dziecka, jej znaczenie zależy od kontekstu sytuacyjnego; przewaga funkcji ekspresywnej (ekspresja uczuć i postaw) i impresywnej (wpływanie na odbiorcę) nad symboliczną.
Mowa telegraficzna - dziecko umie łączyć wyrazy w zdania, lecz wbrew regułom gramatyki.
W wieku 3 lat słownik dziecka zawiera od 1000 do 1500 wyrazów, ich znaczenia są precyzyjnie zdefiniowane, brak błędów fonetycznych, budowane zdania są poprawne gramatycznie, składają się średnio z 3-4 słów, ale zdarzają się także wypowiedzi 20-zdaniowe.
Przed 3 rokiem życia uwypuklają się różnice między płciami - dziewczęta budują dłuższe zdania i wypowiedzi. Po 18 miesiącu systematycznie wzrasta liczba wypowiadanych zdań, ich forma rozwija się na pograniczu wczesnego i średniego dzieciństwa.
ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY
W wieku 2 lat dziecko lubi przebywać z osobami dorosłymi, które budzą w nim pozytywne emocje. Uczestniczy w wykonywaniu prac domowych - naśladuje zachowania dorosłych. Rozumie pragnienia własne i innych, o swoich potrzebach mówi wprost.W wieku 3 lat dziecko mówi o potrzebach własnych i innych; chętnie mówi o swoich emocjach, dzieli się refleksjami na ich temat; rozumie emocje innych. Te wszystkie umiejętności pomagają nawiązywać kontakty społeczne i dzielić się doświadczeniem.
Emocje wieku poniemowlęcego są skrajne, gwałtowne, labilne (znaki emocji są nietrwałe, szybko zamieniają się w przeciwne); związane z potrzebami biologicznymi i ciekawością.
Przebieg rozwoju emocjonalnego zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego i temperamentu dziecka.. W okresie poniemowlęcym procesy pobudzenia wciąż przeważają nad procesami hamowania.
Przez ukończeniem 3 roku życia dziecko doznaje emocji złożonych - zazdrości, dumy, wstydu, poczucia winy, zakłopotania. Ma to związek z rozwojem poczucia własnej tożsamości, rozumieniem sytuacji społecznych. Poza tym, doznawanie nowych emocji jest związane z osiąganiem wyższego poziomu rozwoju poznawczego.
Dziecko potrafi inicjować interakcje społeczne; zaczepia inne dzieci nawiązując kontakt wzrokowy lub wykonując jakąś czynność; bawi się samotnie bądź równolegle.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
Dzięki rozumieniu zasady stałości i rosnącej samodzielności dziecka (poczucie sprawstwa - jestem źródłem zmian i wydarzeń), kształtuje się jego odrębność psychiczna i poczucie tożsamości. Pierwszym przejawem poczucia własnego "ja" jest umiejętność rozpoznania siebie w lustrze, nabywana między 15 i 24 miesiącem życia.
Bardzo ważnym źródłem wiedzy o siebie jest dla dziecka tak zwane lustro społeczne, czyli opinie innych osób. W ukształtowaniu odrębności pomagają dziecku rozmowy o przyczynach wydarzeń, o emocjach i potrzebach oraz powtarzany dźwięk własnego imienia. Poczucie tożsamości i odrębności jest również wzmacniane przez używanie zaimka "ja", dziecięcy negatywizm (wyraźny sprzeciw wobec próśb, odmowa wykonania, upór). Trzy lata to wiek przekory. Dziecko uniezależnia się od rodziców. A przynajmniej się stara, wahając się (według Erika Eriksona) między potrzebą autonomii a zwątpieniem w swoją niezależność.
ROZWÓJ W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
ROZWÓJ MOTORYCZNY
Wiek przedszkolny nazywany jest inaczej "apogeum motorycznym" albo "złotym okresem motorycznym". Sprawność ruchowa intensywnie powiększa się; dziecko potrafi biegać, skakać, kopnąć piłkę, łapać i rzucać piłkę; opanowuje kilka zdolności naraz.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i spostrzeżenia
Między wiekiem 4 lat i 5,5 roku dynamicznie rozwija się funkcja symboliczna, także w sferze językowej; widać to przede wszystkim w rysunkach dziecka, które rysuje to, co wie, a nie to, co widzi. Egocentryzm - przedszkolak nie potrafi przyjąć cudzego punktu widzenia.
Uwaga
Jej stabilność zwiększa się. Dziecko stopniowo przechodzi od systemu uwagi mimowolnej do dowolnej i świadomie kontroluje kierunek własnej percepcji i innych procesów poznawczych.
Pamięć
Powiększają się: pojemność, trwałość i tempo zapisywania informacji w pamięci. Przedszkolak najlepiej zapamiętuje obrazy. Wspomnienia są silnie zabarwione emocjonalnie (reminiscencje). Dziecko coraz lepiej pamięta po odroczeniu, niż zaraz po zapamiętaniu informacji.
Myślenie
Etap myślenia konkretno-obrazowego według Piageta. Od 2 do 3,5/4 lat rozwój reprezentacji umysłowej:
1) wyobrażenia statyczne,
2) wyobrażenia dynamiczne,
3) wyobrażenia transformacyjne.
Myślenie w wieku przedszkolnym charakteryzują:
- animizm (dziecko nadaje przedmiotom cechy istot żywych),
- antropomorfizm (nadaje przedmiotom cechy ludzkie),
- artyficjalizm (dziecko jest przekonane, że przedmioty i zjawiska są po to, żeby zaspokajać ludzkie potrzeby - "księżyc świeci, żebym widział drogę w nocy").
Jest to myślenie magiczne.
Mowa
Rozwój inteligencji dziecka pozostaje w ścisłym związku z opanowywaniem nowych umiejętności językowych, na przykład narracyjnych - dziecko potrafi opowiadać i opisywać. Poza tym, potrafi prowadzić rozmowę, tworzy wiele neologizmów (kieruje się poznanymi regułami gramatycznymi). Mówiąc o sobie lub do siebie stosuje tak zwaną mowę egocentryczną.
Wiek przedszkolny to wiek pytań; na wszystkie należy odpowiadać zgodnie z prawdą.
ROZWÓJ EMOCJONALNY
Ekspresja emocji u przedszkolaka jest bardzo spontaniczna. Dziecko stara się dopasować ją do kontekstu. Uczucia się intelektualizują, dziecko zaczyna odczuwać tak zwane uczucia wyższe (moralne i estetyczne) - ma to związek z poznawaniem świata i wchodzeniem w relacje w grupie rówieśniczej. Dziecko boi się tego, czego nie ma (tak działa wyobraźnia), potrafi współczuć i werbalnie wyrażać gniew.
ROZWÓJ SPOŁECZNY
Trwa proces socjalizacji. Ważne dla dziecka są kontakty z rodziną, zwłaszcza z ojcem i rodzeństwem; wzrasta rola rówieśników (wspólne zabawy - pod koniec wieku przedszkolnego z podziałem na role).
Pojawiają się zachowania o charakterze empatii emocjonalnej (egocentryzm nie pozwala na poznawcze przyjęcie cudzej perspektywy), współpracy i rywalizacji. Przedszkolak ma jedną, przypadkowo wybraną koleżankę (lub kolegę).
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
Identyfikowanie się z własną płcią i upodobanie do roli społecznej płci (wzmacniane przez otoczenie, na przykład poprzez przyzwolenie na przejawianie agresji przez chłopców, ale nie przez dziewczęta). Należy powstrzymać się od dezaprobowania zabawy chłopców w dom, dziewczynek w wojnę.
Obraz własnego "ja" - powierzchowny; pojawiają się elementy "ja idealnego" (jaki chcę być) i oceny samego siebie (chwiejna). Wyraźnie zarysowują się jest temperament i cechy charakteru dziecka. Obserwując jego zachowanie, można wnioskować o rozmaitych zaburzeniach, na przykład o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).
Osobowość według Erika Eriksona: dziecko zaczyna coraz częściej wychodzić z własną inicjatywą i ją realizować. Nie powinno się ograniczać jego samodzielnej aktywności, gdyż sprzyja to rozwojowi poczucia winy, które zaburza rozwój osobowości.
ROZWÓJ W WIEKU SZKOLNYM
ROZWÓJ MOTORYCZNY
Drugie apogeum motoryczne (doskonałość motoryczna) - przyrost siły fizycznej, wzrost szybkości i zwinności ruchów, najszybsze opanowywanie nowych schematów motorycznych.
Zwiększa się masa mózgu, postępuje mielinizacja, pogłębiają się różnice płciowe.
Wyraźny wpływ aktywności fizycznej na ogólną sprawność organizmu. Zaleca się regularne ćwiczenia fizyczne.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Wrażenia i spostrzeżenia
Percepcja rozwija się. Występują wrażenia kinestetyczne (percepcja przestrzeni) - impulsy docierają z mięśni, ścięgien i stawów.
Dziecko rozwija swoją spostrzegawczość, umiejętność dokładnego obserwowania.
Uwaga
Dowolna - umiejętność koncentracji; zasoby i podzielność powiększają się.
Wyobraźnia
Dowolna, nie służy już do wypełniania luk w systemie nabywanej wiedzy. Okres realizmu. Dziecko poznaje świat.
Pamięć
Rozwija się pamięć logiczna; dziecko stosuje ją coraz częściej niż rozwinięty system pamięci mechanicznej. Zwiększa się szybkość, trwałość, pojemność i dokładność pamięci; najwolniej rozwija się pamięć słów.
Mowa
Rozwijają się mowa i pismo; zdania i wypowiedzi stają się coraz bardziej złożone. Uczęszczają do szkoły dziecko uczy się analizować język.
Myślenie
Stadium operacji konkretnych według Piageta: dziecko dokonywać odwracalnych (powrót do początku) umysłowych operacji na konkretnym materiale. Jest zdolne do refleksji nad własnym doświadczeniem.
Decentracja poznawcza - zdolność przyjmowania cudzej perspektywy.
Myślenie to samodzielna, wewnętrzna aktywność poznawcza; operuje pojęciami, słowami, według zasad logiki.
GOTOWOŚĆ SZKOLNA
Najpierw wszystkie dzieci chcą pójść do szkoły, potem jednomyślność znika, postawy ulegają polaryzacji.
ROZWÓJ EMOCJONALNY
Dziecko jest stabilne, zrównoważone emocjonalnie, sprawnie kontroluje własne doznania emocjonalne.
ROZWÓJ SPOŁECZNY
Wiek dwojga (właściwie trojga) autorytetów - rodziców i szkolnego wychowawcy. Początkowo, dziecko potrzebuje indywidualnego, intymnego kontaktu z wychowawcą. Później rośnie rola grupy rówieśniczej, dziecko ma przyjaciela (wybór osoby nie jest przypadkowy). Różnice między wzorami przyjaźni chłopięcej ("ramię w ramię") i dziewczęcej ("twarzą w twarz").
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
Rozwija się "ja idealne", "ja realne", samoocena, zainteresowania, podmiotowość dziecka.