Socjo, socius (gr.-łac.) - „uspołeczniony”, „uładzony”, „wychowany”.

Socjo-logos (gr.) - „nauka o uspłecznieniu”, inaczej: o społeczeństwie

Uspołeczniony = dziejący się przy udziale społeczeństwa, ludzi.

Społeczeństwo - wspólnota ludzi połączonych określonymi formami związków.

Socjologia jest nauką o społeczeństwie, czyli o formach i przejawach społecznego życia, rodzajach związków i więzi między ludźmi oraz o odmianach i sposobach organizowania się ludzi w pewne całości.Jako samodzielna dyscyplina naukowa pojawiła się w 2. poł. XIX w. Termin socjologia wprowadził francuski filozof A. Comte - w znaczeniu ogólnej nauki o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju i metodach badania.

Przedmiot, zakres i zadania socjologii były różnie rozumiane i określane w poszczególnych okresach, co miało wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków i teorii. Do bardziej znanych należą:

teoria strukturalno-funkcjonalna, teoria konfliktu,

teoria ekologiczna,

teoria działania społecznego, teoria systemów

Socjologia należy do empirycznych nauk społecznych. Bada formy i struktury współżycia zbiorowego ludzi, naturę ludzkiego zachowania i związków międzyludzkich

1) z perspektywy jednostek, ich motywacji, pozycji, pełnionych ról i wzorów kultury,

2) z perspektywy struktur społecznych (małych, czyli mikrostruktur, średnich - mezzostruktur lub wielkich, czyli makrostruktur), instytucji społecznych lub mechanizmów ogólnospołecznych.

Socjologia jako nauka empiryczna (badawcza), czerpie wiedzę z badań i obserwacji faktów rzeczywiście występujących i dających się intersubiektywnie zweryfikować.

Ma ona nomotetyczny charakter, będąc nauką formułująca ogólne prawa (teorie, tzw. szerszego lub węższego zasięgu) Pojmowanie socjologii jako nauki empirycznej o strukturze i funkcjonowaniu różnych zbiorowości spowodowało szybki rozwój badań specjalistycznych i wyodrębnienie szeregu szczegółowych dyscyplin socjologicznych, m.in. socjologia: pracy, biznesu, przemysłu, miasta, wsi, opinii publicznej, wychowania, rodziny, wojska, sportu, medycyny, religii.

Podstawowe założenia Socjologii

Społeczeństwo jest całością,

a zatem wszelkie procesy i zjawiska (masowe lub jednostkowe) należy rozpatrywać w odniesieniu do społeczeństwa jako całości.

Społeczeństwo jest strukturą, czyli całością złożoną z większych i mniejszych części, wzajemnie ze sobą powiązanych, zależnych od siebie, kooperujących lub walczących

(dwie podstawowe siły: „dośrodkowe - spajające” i „odśrodkowe - odpychające”)

Społeczeństwo i zachodzące w nim procesy lub zjawiska należy rozpatrywać w kontekście historii, „długiego trwania”, oddziaływania procesów historycznych

PODSTAWOWE FUNKCJE SOCJOLOGII

diagnostyczna - polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać;

badacz dostarcza wiedzy o pewnym wycinku rzeczywistości społecznej celem usunięcia niepożądanego stanu rzeczy, oceny skuteczności określonej akcji, zebrania danych ogólnych.

ideologiczna - przejawia się poprzez wpływ na cele, jakie sobie stawiają działające jednostki;

polega na wprowadzaniu do prac publicznego dyskursu terminów nacechowanych emocjonalnie i wartościująco lub też na ciągłym powtarzaniu określonych twierdzeń, co pośrednio wpływa na kształtowanie postaw

prognostyczna (prewidystyczna) - dostarcza wiedzy o tym, że określone warunki mogą wywoływać odpowie-dnie następstwa; niezbędne dla pełnienia tej funkcji jest jasne, jedno-znaczne i poprawne formułowanie praw warunkowych.

socjotechniczna - oznacza wykorzystanie teorii socjologicznych do formułowania zaleceń podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmującym się kształtowaniem i modyfikacją ludzkich postaw lub zachowań.

Termin „metoda” można stosować w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym jest to próba ogólnego określenia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza. W węższym znaczeniu metoda służy do określania powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań.

Problem badawczy można określić jako pytanie na które nie ma jeszcze w nauce odpowiedzi.

Problemy dzieli się często na teoretyczne i praktyczne.

Algorytm postępowania badawczego to inaczej schemat badań empirycznych.W skład algorytmu postępowania badawczego wchodzą następujące etapy badawcze :

• wstępne sformułowanie problemu

• eksplikacja problematyki badawczej (uszczegółowienie tematu)

• wybór i uzasadnienie hipotez badawczych

• operacjonalizacja problematyki badawczej

• wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania

• wybór technik i metod badawczych

• wybór bazy źródłowej

• wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań

• przygotowanie narzędzi badawczych

• pilotaż badań

• dobór próby (jednostek, które zostaną poddane badaniom)

• realizacja badań empirycznych

• weryfikacja zebranego materiału empirycznego

• analiza materiału empirycznego

• testowanie hipotez i wyników badań

• pisanie końcowego raportu z badań

Hipotezy badawcze

Hipoteza jest najczęściej wyjaśniana jako propozycja twierdzenia naukowego, będącego wstępną odpowiedzią na pytania zawarte w problematyce badawczej. Najczęściej źródłami hipotez są :

1. wyniki teoretycznych rozważań;

2. dotychczasowe badania z danego zakresu;

3. inwencja twórcza i pomysłowość badacza.

Wskaźniki socjologiczne

Rozróżniamy następujące wskaźniki socjologiczne:

• inferencyjne - wynikają z przekazów

• definicyjne - wynikają z definicji

• empiryczne - wynikają z badań

Do narzędzi badawczych w socjologii zaliczane są przede wszystkim:

• wszelkiego rodzaju kwestionariusze (wywiadu, ankiety, obserwacji),

• schematy i klucze kategoryzacyjne (w analizie treści dokumentów),

• instrukcje i schematy umożliwiające gromadzenie informacji.

Budowa narzędzi badawczych może być rozpoczęta dopiero po skonstruowaniu, eksplikacji i operacjonalizacji problematyki badawczej, a także po wyborze populacji, w której będą realizowane badania. Zasadniczy podział metod badawczych:

• badania jakościowe (odpowiadają na pytania: jaka jest istota, charakter, cechy, rodzaj, itp.) badanego zjawiska lub problemu,

• badania ilościowe (odpowiadają na pytania: jak często, w jakiej ilości, w jakich rozmiarach, itp.) ma miejsce lub występuje badane zjawisko lub problem

Przykładowe metody:

• Obserwacja

• uczestnicząca

• zewnętrzna

1. Metoda oparta na materiałach zastanych (historycznych, zebranych, itd.) JAKOŚCIOWA

Metodą tą posługujemy się by poznać zjawiska, które miały miejsce dawniej; często badacze zjawisk społecznych sięgają do danych historycznych np. do korzeni pewnych instytucji.

Materiały historyczne można podzielić na: pierwotne i wtórne; materiały pierwotne to dokumenty będące rejestrem faktów i wydarzeń dokonanych przez bezpośrednich świadków np. protokoły zebrań, posiedzeń, zeznań składanych w sądzie, listów, urzędowych świadectw, kronik, pamiętników; materiały wtórne to wszelkie opracowania na podstawie dokumentów pierwotnych, monografie, publikacje o charakterze encyklopedycznym, omówienia dokumentów źródłowych; Należy pamiętać, że każde zdobyte źródło informacji trzeba sprawdzić, zwłaszcza jeśli są to materiały wtórne.

2. Metoda eksperymentalna JAKOŚCIOWA

3. Focus Study

Polega na podjęciu pewnego zabiegu - eksperymentu, który pozwoliłby badaczowi na wykrycie zależności przyczynowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi) czyli ustalenie powiązań przyczynowo-skutkowych, które zachodzą w określonych układach. Obecnie coraz częściej metoda eksperymentalna zastępowana jest tzw. wywiadem zogniskowanym (focus study) realizowanym przez badacza przy udziale tzw. sędziów-ekspertów.

4. Wywiady JAKOŚCIOWE/ ILOŚCIOWE Wywiad jest najbardziej popularną formą zbierania informacji od osób, które są przedmiotem badania. Wypowiedź badanego może być dla badacza źródłem informacji o tym, jak badany postrzega i ocenia pewne zjawiska otaczającego go świata i jak zamierza się wobec nich zachować. Socjologa interesuje tylko problem szczerości wypowiedzi.

Formą zbierania informacji podczas wywiadu może być :

- swobodna rozmowa

- wywiad sformalizowany (z przygotowaną listą poszukiwanych informacji

- kwestionariusz wywiadu lub ankietowy (najczęściej stosowany)

Ankieta to tyle co kwestionariusz - jest to technika badawcza polegająca na komunikowaniu się pomiędzy ankieterem a respondentem z zastosowaniem kwestionariusza..

Rodzaj pytań: Otwarte i zamknięte

5. case study — intensywna, celowa i kierowana obserwacja jednostki lub grupy osób

6. Ewaluacja - przeprowadzanie ewaluacji (oceny) określonych programów, procedur lub przedsięwzięć w naturalnym środowisku ich realizacji

Badania sondażowe. Sondaże ankietowe

Sondaż polega na bezpośrednim kontakcie z osobami bądź też z próba osób, których cechy bądź postawy są istotne z punktu widzenia problemu badawczego. Stosujemy go w wypadku, kiedy nie możemy zdobyć potrzebnych informacji w sposób bardziej dokładny. Sondaż umożliwia systematyczne zbieranie danych od członków pewnych zbiorowości. Często wykonuje się to za pomocą wywiadu osobistego, bądź też innych narzędzi badawczych. Kiedy badana jest tylko część danej zbiorowości, stanowiącej jej reprezentację, nazywamy to sondażami reprezentatywnymi.

Typ badań sondażowych :

• sondaże jednorazowe na próbie losowej

• sondaże jednorazowe na próbie celowej

• sondaże na próbach kontrastowych

• sondaże powtarzane

Jaźń, pojęcie wprowadzone do filozofii przez Św. Augustyna na określenie pewności własnego istnienia. Podstawą tej pewności jest wiedza o tym, że myślę - "jestem, gdyż myślę, wątpię, rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza, stąd też wyrazem jaźni jest czynna wola.Dla Kartezjusza (R. Descartes) istnienie jaźni wynikało bezpośrednio z istnienia myśli. W psychoanalizie Z. Freuda jaźń jest definiowana jako superego - cienka, świadoma i rozumna powierzchnia bytu nad głębinami nieświadomości (id i ego). Zadaniem jaźni jest regulacja oddziaływań na osobowość.

Hipokrates, V w. p.n.e. wyróżnił takie typy osobowości, jak:

1. sangwinik- czyli człowiek z osobowością o żywym i zmiennym usposobieniu;

2. melancholik- mało uczuciowy i mało aktywny;

3. choleryk- pobudliwy i mało wytrwały w działaniu;

4. flegmatyk- mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu.

Niemiecki psychiatra E. Kretschmer w XIX w. wykazał korelację między budową ciała a osobowością. Wskazał cztery typy;

1. pyknik- człowiek niski o okrągłych kształtach i raczej łagodnym usposobieniu;

2. astenik- wysoki o wystających kościach i mało życzliwy dla innych ludzi;

3. atletyk- dobrze zbudowany fizycznie i raczej zrównoważony psychicznie;

4. dysplastyk- człowiek niekształtny ze względu na budowę ciała, co wpływa na jego usposobienie.

Szwajcarski psychiatra G. Jung za podstawę swej typologii osobowości przyjął kierunek i zakres działalności człowieka. Wyodrębnił dwa typy osobowości:

1. introwertyka - czyli człowieka ukierunkowującego własne działania na siebie i oszczędnego w uzewnętrznianiu swoich uczuć, o hermetycznej postawie życiowej;

2. Ekstrawertyka - będącego osobowością o cechach krańcowo różnych niż typ pierwszy.

Osobowość to: Osobowość jest cechą społeczną i kulturową

1. zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych;

2. wg psychologii behawiorystycznej: zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia;

3. wg. psychologii poznawczej: zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.

Najważniejsze składniki osobowości to: potrzeby, motywacje, zainteresowania, poglądy, wartości postawy, mechanizm kontroli, temperament, zdolności i inteligencja.

Osobowość społeczna

Cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. Decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki.

Osobowość społeczna uważana jest za ogół społecznych wzorów, jakie realizuje i ról, jakie pełni jednostka wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa. Osobowość społeczna to zespół względnie trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, tworzących się na podbudowie:

cech biologicznych i psychicznych (czyli biogennych i psychogennych) oraz kulturowych - pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości ludzkich, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy, czyli składników socjogennych.

Największe znaczenie dla kształtowania się osobowości społecznej ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego.

• Kulturowy ideał osobowości stanowi rodzaj wzorca odniesienia, ukształtowanego przez wartości.

• Jaźń subiektywna wyobrażenia o osobie własnej wytworzone pod wpływem oddziaływania innych

• Jaźń odzwierciedlona zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas

Potrzeba (w psychologii) odczuwany przez jednostkę brak czegoś. Liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich relatywnie szerokiego zaspokojenia.Rozróżnia się potrzeby wewnętrzne, np. fizjologiczne oraz potrzeby zewnętrzne, które są wyrazem zależności człowieka od otoczenia.

Potrzeby wewnętrzne:

W tej grupie wyróżnić można np. potrzeby pierwotne biologiczne (np. głód, sen, seksualne), i wyższego rzędu np. uczestnictwa społeczno-kulturalnego, potrzeby materialne (posiadania, bogacenia się, itp.).

Potrzeby zewnętrzne:

• potrzeba bezpieczeństwa - fizycznego i emocjonalnego

• potrzeba akceptacji

• potrzeba oddźwięku emocjonalnego („bliskości uczuciowej”)

• potrzeba nowych doświadczeń

Brak możliwości zaspokojenia potrzeb prowadzi do frustracji.

Istotne znaczenie dla zrozumienia motywacji człowieka wywarła teoria potrzeby opracowana przez A.H. Maslowa. Wg niego, najbardziej wymagają zaspokojenia potrzeby fizjologiczne i potrzeby wyższego stopnia, tj. bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku. Kolejne miejsca w hierarchii potrzeb zajmują: potrzeba wiedzy oraz potrzeby estetyczne.Gdy jednostka zaspokoi wszystkie wymienione potrzeby, jej motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację; potrzeba rozwoju własnego potencjału, doskonalenia siebie. Teoria Maslowa pomaga w zrozumieniu, iż bez zaspokojenia potrzeb niższych, przede wszystkim fizjologicznych, jednostka nie może przejść do potrzeb wyższych.

Wartość - jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, istotna zwłaszcza w etyce, estetyce, antropologii. Oznacza coś, co w sensie absolutnym lub też na gruncie danego zespołu poglądów, jest cenne i godne pożądania i co stanowi przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka. W zależności od dziedziny, jakiej dotyczą, wartości dzieli się na: moralno-etyczne, religijne, estetyczne, kulturowe, itd. W zależności od zasięgu - na ogólnoludzkie i lokalne: np. narodowe, osobiste. Mówi się też o wartościach niższych i wyższych, materialnych i duchowych, co zwykle łączy się z ich hierarchizowaniem.

Role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach:

1. system oczekiwań dotyczących przewidywanych zachowań człowieka wobec grupy, w której zajmuje on określoną pozycję. Rola społeczna wyznacza wówczas zespół reguł, norm i wzorów postępowania.

2. system stałych zachowań osobnika, zgodnych z systemem oczekiwań i wzorów społecznych.

W różnych grupach istnieje wiele rozmaitych ról (np. w rodzinie rola ojca, matki, brata itp.). Pełnienie ich jest ważnym czynnikiem regulującym osobowość, zachowanie jednostki i kształtującym jej postawy.

Rola społeczna,

1. system oczekiwań dotyczących przewidywanych zachowań człowieka wobec grupy, w której zajmuje on określoną pozycję. Inaczej: system spójnych zachowań będących reakcją na zachowania i oczekiwania innych ludzi, przebiegających wg mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru. Rola społeczna wyznacza wówczas zespół reguł, norm i wzorów postępowania.

2. system stałych zachowań osobnika, zgodnych z systemem oczekiwań i wzorów społecznych. W różnych grupach istnieje wiele rozmaitych ról (np. w rodzinie rola ojca, matki, brata itp.). Pełnienie ich jest ważnym czynnikiem regulującym zachowanie jednostki i kształtującym jej postawy.

Czynniki wpływające na realizację roli społecznej:

• elementy bio- i psychogenne jednostki - mogą ułatwiać lub utrudniać wykonywanie pewnych ról;

• wzór osobowy - określa zespół cech idealnych, jakie jednostka wykonująca daną rolę powinna okazywać oraz zespół idealnych sposobów zachowania;

• tzw. "scenariusz" danej roli, który może być różnie określony w różnych grupach;

• sposób zdefiniowania roli (przez jednostkę i grupę) - przyporządkowuje do roli różne wzory osobowe;

• struktura i organizacja grupy (sankcje) - stopień sformalizowania określa stopień narzucenia roli;

• stopień identyfikacji jednostki z grupą - polega na stopniu utożsamiania własnych interesów i wartość z interesami i wartościami grupy.

Prestiż społeczny: okazywane jednostce poważanie, posłuch, szacunek, uznanie, wynikające najczęściej z pozycji społecznej bądź roli jaką jednostka pełni. Do kryteriów, wg których określa się prestiż społeczny, należą np. stopień zamożności, sprawowana władza, wiedza i kwalifikacje zawodowe, niektóre cechy osobowości. Pojęcie prestiżu społecznego odnosi się również do poważania okazywanego grupom społecznym.

osobowość zdezintegrowana - osobowość nie mogąca rozwiązać rodzących się konfliktów.

Przyczyny dezintegracji:

• uczestniczenie w kilku grupach społecznych narzucających różne role i rozbieżne systemy wartości (dysonans poznawczy);

• uczestniczenie w grupie zdezorganizowanej (brak w niej wyraźnych kryteriów ocen, pozytywnego ideału osobowości, będącej w silnym antagonizmie z innymi grupami);

• rozbieżność pomiędzy elementami bio-, i psychogennymi a wymaganiami roli społecznej;

• rozpad jaźni subiektywnej pod wpływem zawodów i systematycznej negatywnej oceny (brak wiary we własną wartość).

SOCJALIZACJA oznacza wszechstronne wprowadzanie jednostki w obiektywny świat społeczny, czyli zdobywanie doświadczenia społecznego. Jednostka staje się członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu pewnego stopnia socjalizacji. SOCJALIZACJA to całokształt procesów wzajemnego oddziaływania jednostki i jej środowiska społeczno-kulturowego, obejmujących zarówno przyswajanie sobie wymogów tego środowiska, jak też przystosowywanie się do niego, a także przekształcanie owego środowiska w rezultacie własnych działań. Pojęcie socjalizacji obejmuje procesy:

• akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości z pokolenia na pokolenie,

• wychowania, czyli kształtowania osobowości człowieka ze względu na przyjęte w danej zbiorowości ideały, wartości i wzory osobowe.

Socjalizacja odnoszona jest najczęściej do wczesnego okresu dojrzewania jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane jest w życie społeczne poprzez zapoznawanie go z normami i regułami postępowania.

Proces zdobywania doświadczenia społecznego (czyli socjalizacji) składa się z dwóch zasadniczych etapów: socjalizacji pierwotnej i socjalizacji wtórnej.

Socjalizacja pierwotna to okres który jednostka przechodzi w dzieciństwie i który pozwala jej stać się istotą społeczną w pełnym tego słowa znaczeniu. Socjalizacja wpływa zasadniczo na rozwój jednostki, kształtuje wszystkie podstawowe elementy jej osobowości, przystosowuje do życia w zbiorowości, umożliwia porozumiewanie się i celowe, inteligentne działanie w jej ramach - ucząc jak trzeba się zachowywać, by osiągać określone cele.Dzięki procesowi socjalizacji pierwotnej jednostka:

• zdobywa umiejętności kontrolowania swoich popędów i potrzeb, a zarazem zaspokajania ich w społecznie aprobowanej formie i we właściwym czasie,

• zdobywa umiejętności (uczy się) pełnienia różnorodnych ról społecznych (np. syna, kolegi, ucznia itp.) - a więc umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne z innymi oraz umiejętności niezbędne w procesie symbolicznego komunikowania się z innymi.

• kształtuje zarówno swoje sposoby odczuwania i wyrażania emocji, jak i sposoby postrzegania oraz ujmowania (rozumienia, urzeczowienia i uzewnętrzniania) otaczającej ją rzeczywistości - środowiska - społecznej, kulturowej i materialno-przestrzennej (fizycznej).

• zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się podstawowymi dla danej kultury przedmiotami (narzędziami, przyborami itp.)

• uwewnętrznia (internalizuje) rozpowszechnione w danej zbiorowości

• wartości, normy, aspiracje lub cele działań i traktuje je jako własne.

• Socjalizacja pierwotna jest daleko bardziej istotna, niż wtórna.

Osoby wprowadzające jednostkę w życie społeczne i przekazujące jej doświadczenie, tzw. „znaczący inni” (czyli osoby inne niż jednostka, mające dla niej istotne znaczenie, np. rodzice, rodzeństwo, rodzina, sąsiedzi, koledzy itp.) czynią to w sposób zapośredniczony, tzn. poprzez ich własne doświadczenie i miejsce zajmowane w strukturze społecznej. Ze względu na fakt, że socjalizacja pierwotna dokonuje się zazwyczaj w obrębie tzw. grup pierwotnych (rodziny, środowiska wychowania) jest ona zarazem procesem rozgrywającym się w atmosferze silnych związków emocjonalnych.Bez emocjonalnego związku jednostki ze „znaczącymi innymi” proces stawania się przez nią istotą społeczną byłby niemożliwy lub bardzo trudny.Socjalizacja pierwotna opiera się na takich mechanizmach jak:

• mechanizm uczenia się, związany ze stosowaniem systemu kar i nagród,

• mechanizm naśladownictwa - polegający na skłonności do odtwarzania sposobu zachowania się innych osób lub wzorowania się na nich,

• mechanizm identyfikacji (utożsamiania się z innymi), polegający na upodabnianiu się do innych osób, jak też postrzegania podobieństwa lub różnic wobec nich.

Szczególnie wartości i normy zinternalizowane (uwewnętrznione) w trakcie socjalizacji pierwotnej są bardzo silnie zakorzenione - ze względu na silny ładunek emocjonalny, towarzyszący powyższym mechanizmom.

Socjalizacja wtórna:

Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenie się u jednostki poczucia tożsamości (samoidentyfikacji) oraz utrwalenia w jej świadomości pojęcia „uogólnionego innego” („wszystkich innych”, „ludzi”) - a więc z chwilą, gdy określone normy, wartości i wzory postępowania nabiorą dla niej waloru ogólności.Socjalizacja wtórna to okres, w który jednostka wchodzi po socjalizacji pierwotnej. Proces ten nigdy się nie kończy ani nigdy nie jest całkowity. Socjalizacja wtórna polega przede wszystkim na nabywaniu wiedzy związanej z pełnionymi rolami społecznymi.Dominującym mechanizmem jest mechanizm uczenia się, dzięki któremu jednostka musi opanować przede wszystkim:

• procedury formalne i komunikacyjne (np. słownictwo) związane z pełnionymi rolami,

• „otwarte” i „ukryte” znaczenia oraz symbolikę związaną z pełnieniem ról społecznych,

• różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, mające zastosowanie przy pełnieniu ról.

Czynniki socjalizacji:

W trakcie socjalizacji pierwotnej największe znaczenie ma zaspokajanie potrzeb tzw. pierwotnych, tj. potrzeb biologicznych (np. odżywiania się) oraz potrzeby bezpieczeństwa.

W trakcie socjalizacji wtórnej, wyodrębniają się i nabierają większego znaczenia potrzeby tzw. wtórne, niezbędne dla funkcjonowania psychiki:

• potrzeba utrzymywania stosunków emocjonalnych z innymi (tzw. potrzeba oddźwięku emocjonalnego) oraz

• potrzeba przynależności do grupy (tzw. potrzeba afiliacji).

W obrębie socjalizacji pierwotnej:

• język - stanowiący główne narzędzie procesu socjalizacji,

• naśladownictwo - skłonność do kopiowania zachowań innych lub wzorowania się na nich,

• zabawa - odgrywanie określonych ról poprzez ich naśladowanie,

• gra - w obrębie której istnieje uregulowany normami związek pomiędzy rolami poszczególnych uczestników.

W obrębie socjalizacji wtórnej:

• doświadczenia interakcji z innymi - osobowość społeczna kształtuje się dzięki temu, że doświadczenia zdobywane podczas interakcji z innymi i zdolności nabyte w trakcie procesu komunikowania się, jednostka przenosi w sferę relacji z samą sobą, analizując własne działania i stopniowo wytwarzając koncepcję własnej tożsamości („wizję samego siebie na tle innych”),

• struktura otoczenia (środowiska) społecznego - tzn. podział ról i miejsce zajmowane przez poszczególnych uczestników otoczenia,

• instytucjonalny kontekst - rodzaj, charakter i siła oddziaływania instytucji (szkoły, kościoła, tzw. ulicy itp.),

• mikrospołeczny kontekst socjalizacji - charakter i kulturowa tożsamość rodziny, grupy zabawowej, grupy rówieśniczej, społeczności lokalnej,

• makrospołeczny kontekst socjalizacji - zależność syndromów cech osobowościowych, wartości i postaw w zależności od charakteru pracy jednostek, pozycji klasowo-warstwowej, poziomu wykształcenia, poziomu zamożności,

• przynależność narodowa - mająca wpływ na postawy i wartości jednostek.

• Dla prawidłowego przebiegu socjalizacji najważniejsze jest zharmonizowanie wartości i norm na poziomie mikrostruktur i makrostruktur w taki sposób, aby wpływały zarówno na integrację systemu społecznego, jak na właściwy rozwój osobowości jednostek.

Wszelkie stosunki między ludźmi muszą rozpocząć się od jakiejś styczności w przestrzeni (styczność przestrzenna), od wzajemnego spojrzenia na siebie i od stwierdzenia faktu posiadania jakichś cech i właściwości które mogą zainteresować drugiego człowieka (styczność psychiczna).

Codziennie na ulicach, w pociągach czy tramwajach spotykamy setki ludzi, z którymi nic nas nie będzie łączyło w przeszłości lecz styczność jakiegokolwiek rodzaju, umożliwiają spostrzeżenie i uświadomienie sobie cech innego osobnika, umożliwia dalsze etapy kontaktu (styczność społeczna). Bez umiejętności posługiwania się gestami, wchodzenia w role i ich tworzenia, wyrażania siebie, sterowania wrażeniami, teatralizowania ról, wykorzystywania rekwizytów, wzajemnego klasyfikowania się, tworzenia i zmiany ram ludzkich kontaktów, używania rytuałów - nie mogłyby istnieć ani struktury społeczne (grupy, organizacje, społeczności, kategorie, klasy oraz instytucje) ani kulturowe systemy symboli (język, technologia, zasoby wiedzy, wartości, przekonania, normy). I na odwrót - struktury i systemy symboli ograniczają interakcję i kierują jej przebiegiem.

Interakcja społeczna to wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania lub postawy.

Wyróżniamy następujące interakcje:

• interakcja niezogniskowana, w czasie której spotykają się oraz dostrzegają nawzajem co najmniej dwie jednostki, nie znające się uprzednio i nie oczekujące, że w czasie tej interakcji, nie zaplanowanej i nie nakierowanej na żaden wspólny cel, zaznajomią się ze sobą np. interakcja, w jaką wchodzą pacjenci oczekujący w poczekalni.

• interakcja zogniskowana,w czasie której spotykają się co najmniej dwie jednostki znające się wcześniej lub też oczekujące, że w trakcie trwania interakcji zaplanowanej w pewnym wspólnym celu (np. konferencja naukowa czy turniej szachowy) zaznajomią się ze sobą,
  interakcja symboliczna opiera się na interpretacji wzajemnych zachowań, dokonującej się na poziomie symbolicznym za pośrednictwem symboli,

• interakcja transakcyjna nacisk jest w niej położony na proces wymiany nagród i kar albo praw i obowiązków pomiędzy partnerami (analiza transakcyjna),

• interakcja typu twarzą w twarz (interakcja bezpośrednia) charakteryzuje się tym, że zaangażowane w nią jednostki nawiązują ze sobą bardzo osobisty kontakt i znajdują się w bliskim sąsiedztwie fizycznym.

George Herbert Mead widział interakcję jako proces wysyłania i odbierania gestów, a w przypadku ludzi - wysyłania kulturowo zdefiniowanych symboli, które niosą ze sobą określone i stałe znaczenia.

Gesty wykorzystywane są do przyjmowania ról innych osób oraz pomagają nam zrozumieć oczekiwania innych i ich prawdopodobne zachowania. Za pomocą zdolności poznawczych naszego umysłu przeprowadzamy próby alternatywnych zachowań, wyobrażamy sobie ich skutki, powstrzymujemy nieodpowiednie reakcje i wybieramy taki sposób postępowania, który ułatwi interakcje (czy też, z punktu widzenia teorii racjonalnego wyboru, zmaksymalizuje korzyści bądź nagrody).

Współczesny socjolog Earving Goffman zaproponował przedstawienie interakcji społecznych w ramach pojęciowych i w języku używanym w teatrze (nazwał on je „ujęciem dramaturgicznym”).

Wykorzystał analogię do teatru i sceny, wprowadzając rozróżnienie pomiędzy sceną a kulisami interakcji. Według tej koncepcji, ludzie w swoich działaniach kierują się dążeniem do zrobienia na innych dobrego wrażenia, starają się przedstawić siebie w dobrym świetle, dlatego nieustannie grają coś przed drugim.Według Goffmana, wszyscy jesteśmy aktorami na scenie. Ludzie świadomie kontrolują swoje gesty, dbają o swój wygląd zewnętrzny, postawę, gdyż są to pierwsze informacje, jakie otrzymują partnerzy na ich temat. Natomiast za kulisami ludzie trochę się odprężają i mogą pozwolić sobie na prywatność w towarzystwie, które wie, czego wymaga od nas wyjście na scenę. Zdaniem Goffmana, większość interakcji spędzamy na przemieszczaniu się między scenę a kulisami. Np. jesteśmy za kulisami, gdy przygotowujemy się do szkoły, pracy (toaleta), a jesteśmy na scenie znajdując się już w szkole, pracy. Np. na oficjalnym przyjęciu goście zazwyczaj nie są wpuszczaniu do kuchni (kulisy), ich obecność ogranicza się do salonu, jadalni (scena). Według Goffmana pozycja, w jakiej się znajdują się nasze ciała, jest gestem, który coś mówi o przebiegu interakcji; wykorzystujemy ów „język ciała”, pozycje, spojrzenie, dotyk, itp. - do nadawania znaczeń temu, co się dzieje.

Innym rekwizytem są przedmioty umieszczone w przestrzeni: stoły, krzesła, ściany, drzwi, ławki i wszystkie inne przedmioty fizyczne. W bardziej osobistych interakcjach często wznosimy lub likwidujemy fizyczne bariery, aby zakomunikować dystans albo bliskość. Jeszcze innym rekwizytem jest ubranie, które wiele mówi innym o tobie. Styl ubierania się - noszenie emblematów, odznak sportowych, napisów na koszulkach itp. - wszystko to w subtelny sposób wpływa na przebieg interakcji.

Innym aspektem teatralności według Goffmana jest manipulowanie wrażeniami, kiedy zestawiamy gesty, wprowadzamy rekwizyty i wybieramy określone pozycje ciała, aby to wszystko zaprezentować na scenie. Postępujemy tak, aby zaprezentować publiczności swoje „ja” i uzyskać określone reakcje. Wysoka samoocena przynosi satysfakcję, więc ludzie starają się wypaść dobrze w tym społecznym zwierciadle, dlatego dbają o wizję własnej osoby w świetle innych. Jak aktorzy starają się robić to, czego oczekuje od nich widownia.

Człowiek przez całe życie uczy się postępować odpowiednio do sytuacji, mianowicie uczy się, że w obecności przyjaciół, członków rodziny należy zachować się inaczej niż w obecności kogoś obcego. To społeczeństwo nadaje człowiekowi rolę, którą on nieświadomie odgrywa, przesądza o tym co robimy, kim jesteśmy, o naszym bycie czy postępowaniu.

Można więc powiedzieć, że dostarcza nam scenariusze, a tak długo jak ludzie grają role im przeznaczone, gra społeczna toczy się zgodnie ze scenariuszem.Peter L. Berger definiuje rolę jako typową odpowiedź na typowe oczekiwanie.

Rola formuje, kształtuje, modeluje zarówno działanie, jak i działającego, wskutek czego z czasem człowiek staje się tym, którego gra, udaje. Ujęcie dramaturgiczne, pokazuje jak struktury społeczne wpływają na „scenariusz”, który porządkuje życie społeczne i nadaje mu cechy przewidywalności; ludzie mogą improwizować, zwłaszcza wtedy, gdy znajdą się w nieprzyjaznych czy niezwykłych sytuacjach.

Życie społeczne jest zatem mieszaniną przewidywalnego porządku i elastycznych innowacji.
Stosunek społeczny i jego rodzaje Należy odróżnić stosunek społeczny od interakcji (wzajemnych oddziaływań). Wzajemne oddziaływania są krótkotrwałe i przypadkowe, podczas gdy stosunek społeczny jest trwalszy, bo charakteryzuje się istnieniem:

• Dwóch partnerów

• Łącznika stosunku społecznego: przedmiotu materialnego lub duchowego, ze względu na który kształtuje się stosunek

• Sytuacji będącej platformą pewnego stosunku

• Układu powinności obowiązków czy też unormowanych czynności, które powinni względem siebie wykonywać (pełnienie roli)

Istnieją stosunki społeczne bezpośrednie (powstają ze względu na jakieś odniesienie podmiotu do podmiotu) i pośrednie (powstają ze względu na jednakowe albo różnorodne odniesienie tych podmiotów do czegoś lub do kogoś).

Są też stosunki społeczne faktyczne i funkcjonalne (powstają ze względu na jakieś oddziaływanie podmiotu społecznego na inny podmiot lub na jakieś jego sprawy) i normatywne (powstają ze względu na jakąś normę, traktowaną jako normę wiążącą jej adresata, która temu podmiotowi wyznacza określone zachowanie wobec innego podmiotu.

Stosunki społeczne mogą mieć charakter formalny i nieformalny.

Stosunki społeczne mogą także mieć charakter rzeczowy (zdepersonalizowany, nie zwraca się przy tym uwagi na osobę partnera stosunku) i osobowy (personalny)

Więzi społeczne, ogół stosunków, połączeń i zależności łączących jednostki w trwałe zbiorowości i grupy społeczne.

Wg J. Szczepańskiego więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, który skupia jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całości zdolną do trwania i rozwoju.

Więzi powodują odczuwanie przez jednostki poczucia wspólnoty, łączności i przynależności do grupy lub zbiorowości, opartego na przestrzeganiu wartości, norm i wzorów zachowań.

Typologia więzi

• osobiste

• rzeczowe

• przelotne

• trwałe

• prywatne

• publiczna

• pośrednia

• bezpośrednia

Charakter więzi:

• Intencjonalne

• Funkcjonalne

• Przymusowe

Więź społeczna jest ukierunkowana na większą spójność, integrację społeczną. Natomiast Georg Simmel uważał, że również stosunki konfliktu są czynnikiem powstania więzi społecznych.

Pozostałe elementy więzi:

• zależności społeczne (przyczynowe, funkcjonalne, strukturalne, statystyczne)

• instytucje społeczne

• kontrola społeczna

• organizacje społeczne

Występują dwa momenty więzi:

• Obiektywny (formalno-obiektywny) powstający w organizacjach i instytucjach społecznych

• Spontaniczno-subiektywny - punktem wyjścia jest wówczas uwypuklenie łączności psychicznej i społecznej.

Tradycja w polskiej socjologii reprezentowana przez J. Szczepańskiego i St. Ossowskiego mówi, by za znak rozpoznawczy traktować moment spontaniczno-subiektywny.

Według Pawła Rybickiego, główne rodzaje więzi społecznych to więzi:

• Pierwotne - w rodzinie, grupie rówieśniczej

• Statusowe - w miejscu pracy, zamieszkania

• Zrzeszeniowe - w działalności pro-społecznej, na gruncie dobrowolnych zrzeszeń

STRUKTURALIZACJA ŚWIATA SPOŁECZNEGO

• Społeczeństwo globalne

• Wielkie grupy społeczne (makrostruktury społeczne): klasy i warstwy społeczne, grupy

• zawodowe, grupy etniczne, wyznaniowe, terytorialne, organizacje społeczne;

• Struktury pośrednie (mezzostruktury społeczne): zbiorowości terytorialne, lokalne społeczności, zrzeszenia, stowarzyszenia

• Małe grupy społeczne (więź społeczna)

• rodzina; kręgi sąsiedzkie, przyjacielskie;

Indywidualne jednostki („aktorzy społeczni”), pełniący określone role, zajmujący różne pozycje

• Zbiory społeczne

• ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, która może być wyróżniona przez zewnętrznego obserwatora, np. zbiór ludzi w wieku 20 lat

• Zbiory społeczne tworzone w sensie statystycznym

• mogą mieć istotne znaczenie dla przebiegu życia społecznego, inaczej - kategorie społeczne (kat. społeczno-zawodowe) wyróżniane ze względu na kryterium wieku, płci, dochodów, wykształcenia itp.

• Zbiorowości

• można o nich mówić dopiero wówczas, gdy w ramach określonych zbiorów społecznych wytworzyła się i występuje - choćby krótkotrwała lub formalna - więź społeczna

• Pary - (dwójki)

• skupiają dwie osoby połączone więzią np. miłości, pokrewieństwa, przyjaźni, pomocy, stosunków pracy czy wychowawczych

• Kręgi społeczne

• złożone są z niewielkiej liczby osób, których członkostwo w kręgu jest płynne, niedookreślone i nie jest celem samym w sobie, lecz powstaje na marginesie innych celów. Można wyróżnić (ze względu na natężenie więzi) kręgi stycznościowe, kręgi koleżeńskie, kręgi przyjacielskie

Grupy społeczne

• skupiają co najmniej trzy osoby,

• powiązane systemem stosunków

• uregulowanych przez instytucje formalne lub nieformalne,

• posiadających pewne wspólnie

• podzielane wartości i

• oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności,

• prowadzącą do wytworzenia się wśród członków

• poczucia przynależności do grupy (poczucia wspólnoty)

Podstawowe cechy wyróżniające grupę społeczną od innych zbiorowości:

• względna trwałość - grupa społ. jest względnie trwała - w odróżnieniu np. od publiczności czy tłumu

• zorganizowanie i ustrukturalizowa-nie - w grupie społ. mamy zwykle do czynienia z jakimś poziomem organizacji wewnętrznej i strukturą, w której poszczególne role są wyraźnie zdefiniowane, np. przywódcy, pomocnika, zwykłego członka itp.

• zachodzenie względnie trwałych stosunków społecznych i interakcji - cechą wyróżniającą grupę społ. jest względna stałość, powtarzalność, stabilność interakcji i stosunków pomiędzy członkami

• grupa społ. składa się ze względnie wybranej i ograniczonej liczby członków - fakt członkostwa i subiektywne poczucie przynależności do grupy społ. jest jednym z jej podstawowych cech konstytutywnych - nie może ono dotyczyć zbyt dużej liczby członków

Dodatkowe cechy wyróżniające:

• wspólne wartości grupy : określone idee i ideały grupy, symbole,

• przedmioty materialne : majątek, nieruchomości,

• ośrodek skupienia : terytorium, gmach, lokal.

Każda grupa musi posiadać odpowiednią organizację. Jej członkowie są powiązani systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje.

Organizacja grupy utożsamiana jest z jej strukturą wewnętrzną zbudowaną z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi ról społecznych, stosunki władzy (władza wyznaczona osobowo i działowo.

Na organizację składają się instytucje, stanowisko kierownika (przywódcy), wzory działania i formy kontroli.

Struktura grupy to sposób podporządkowa-nia sobie członków instytucji i podgrup.

Klasyfikacja grup społ.

Ze względu na typ więzi społecznych (subiektywne odczuwane poczucie wspólnoty i łączności pomiędzy jednostkami, oparte na akceptacji przynależności do grupy, przestrzeganiu wartości, norm i wzorów zachowań grupowych), wyróżnia się:

• grupy pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach i postawach emocjonalnych. Podstawową grupą jest grupa rodzinna. Są one "pierwotne", ponieważ ich powstawanie wiąże się z wcześniejszym cyklem życia ludzkiego, tzn. występują najczęściej w fazie socjalizacji i kształtowania osobowości, np. rodzina, sąsiedztwo, grupy rówieśnicze.

• grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych. Komunikacja pomiędzy członkami odbywa się przez pośredników lub grupę pośredniczącą.
  Cechują się kontaktami rzeczowymi, wąskimi celami, bezosobowymi relacjami, racjonalnością.

Ze względu na wielkość grupy dzieli się na:

• grupy małe, posiadające prostą strukturę, czyli złożone wyłącznie z członków i nie posiadające żadnych podgrup (np. rodzina, grupa rówieśników)

• grupy duże, posiadające strukturę zbudowaną z wielu podgrup (np. klasa, grupa społeczno-zawodowa)

Ze względu na stopień formalizacji można wskazać:

• grupy formalne (organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucji władzy, kontroli i podziale ról,

• nieformalne, złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów, pozostającą w bezpośrednich interakcjach (więzi osobiste), w których obowiązują niesformalizowane - niekiedy bardzo luźne i ulotne - zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli.

Istnieją poza lub wewnątrz grup formalnych a ich cele mogą być zgodne lub sprzeczne z działaniami tych że grup.
Grupy społeczne dzielą się według óżnych kryteriów, np. trwałości, wielkości, celu, struktury organizacyjnej.

Inne rodzaje grup społ.:

• grupy własne i obce (in group - out group). W grupie własnej członkowie darzą się wzajemną sympatią; w grupie obcej występuje lekceważenie i pogarda wobec innych. Łączy się to z jednej strony z wyobrażeniem o grupie społecznej (np. "stereotypy"), z drugiej zaś z przeciwstawieniem "my" - "oni" (np. przy rozbudzonym etnocentryzmie oraz dyskryminacji).

• celowe (np. sportowe, kluby, koła zainteresowań)

• wspólnotowe (ze względu na współne zadania, wspólnotę poglądów czy wartości).

Są także grupy odniesienia stanowiące dla jednostki model zachowań społecznie akceptowanych, dostarczający kryteriów oceny własnego działania oraz działań innych ludzi.

• grupa odniesienia audytoryjnego („publiczność”), której oczyma jednostka postrzega samą siebie (mechanizm jaźni odzwierciedlonej). Ta grupa oddziałuje dzięki potrzebie konformizmu lub chęci wyróżnienia się z otaczającego grupy.

• grupa odniesienia normatywnego do której jednostka należy lub do której członkostwa aspiruje. Jednostka identyfikuje się z nią z obawy przed wykluczeniem
  albo nie przyjęciem do niej, postępuje zgodnie z uznawanymi w niej normami i wartościami.

• grupa odniesienia porównawczego stanowi dla jednostki tło porównawcze przy niej normami i wartościami własnych i innych ludzi.

Oddziałuje przez poczucie upośledzenia lub wyższości, które jest rezultatem takiego porównania.

Kontrola społeczna to zespół urządzeń i środków działania, zmierzających do zapewnienia zwartości grupy społecznej i podporządkowania jej członków normom grupowym. Społeczna kontrola funkcjonuje głównie w oparciu o sankcje społeczne.

Sankcje społeczne, negatywne (kary) i pozytywne (nagrody) środki społecznej kontroli, jakie grupa społeczna stosuje wobec swoich członków celem eliminacji zachowań niepożądanych i utrwalenia zachowań aprobowanych. Sankcje społeczne mogą mieć charakter formalny (np. sankcje oparte na systemie prawnym i administracyjnym) lub nieformalny (np. sankcje obyczajowe).

Normy obyczajowe to ustalone i obowiązujące w danym środowisku społecznym reguły postępowania.

Normy obyczajowe są formą kontroli społecznej, których nieprzestrzeganie zagrożone jest różnymi sankcjami ze strony grupy. Mogą dotyczyć zarówno spraw drugorzędnych (np. sposobu ubierania się), jak i wynikających z przyjętych zasad współżycia społecznego (np. napiętnowane jest kłamstwo, pomówienie, oczernianie).

Reakcje na nieprzestrzeganie norm obyczajowych mogą być różne. Naruszenie norm obyczajowych nie jest karane przez prawo, lecz przez opinię i przez sankcję moralną. Normy obyczajowe są więc regulatorem zachowań społecznych ważnych dla przebiegu życia w grupie. Ich nierespektowanie zagraża spójności wewnętrznej grupy.

Nacisk grupy (grupowy) - wywieranie wpływu przez grupę na swoich członków celem ujednolicenia zachowań i postaw a także dla podejmowania wspólnych działań. Niepodporządkowanie się naciskowi grupy grozi użyciem sankcji społecznych.

Grupy rówieśnicze

Grupy rówieśnicze, pojawiają się w procesie rozwoju dziecka i wywierają istotny wpływ na jego rozwój i wychowanie. Dzieci w wieku przedszkolnym - od 3 roku życia łączą się w małe grupy dla wspólnej zabawy a od 4-5 roku zdolne są już do współżycia i współdziałania. W wieku 7-8 lat dzieci są zdolne uczestniczyć w innej grupie niż rodzina, tworzą w tym okresie zespoły, które mają charakter krótkotrwały.

Grupy rówieśnicze, zwykle jednopłciowe, zaczynają tworzyć dzieci w wieku ok. 10 lat. Stopień identyfikacji z innymi członkami grupy jest w nich stosunkowo wysoki - w związku z czym ich oddziaływanie na członków jest duże i grupa rówieśnicza pełni ważną funkcję w procesie socjalizacji, a także zaspokaja potrzeby społeczne swoich członków.

Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności ich członków. Grupy rówieśnicze tracą na znaczeniu w wieku 13-14 lat.

Dezorganizacja grupy to zespół procesów, składających się z wielości postaw i zachowań anormalnych, których występowanie i intensywność zagraża kontynuacji procesów życiowych grupy.

Przyczyny: dezorganizacja grupy w postaci zaniku (osłabienia) świadomości wspólnych celów, osłabienie kontroli społecznej, chwiejność kryteriów i ocen moralnych oraz dopuszczenie wzorów zachowań, które w grupie podlegały represji

Mezzostruktura - formy życia społecznego pośredniczące w regulowaniu stosunków między jednostkami, grupami społecznymi lub innymi zbiorowościami a społeczeństwem jako całością - organizacje, zrzeszenia, stowarzyszenia, kluby, itp..

Makrostruktura - wielkie i największe elementy społeczeństwa globalnego (wielkie zbiorowości, klasy, kategorie zawodów, grupy polityczne|Makrostrukturę można też rozumieć jako układ klas i warstw społecznych (kategorii społeczno-zawodowych).

W naukowych analizach społeczeństwa najczęstszym przedmiotem studiów są podziały klasowo-warstwowe i struktura zawodowa

Warstwa społeczna, termin różnie definiowany we współczesnej socjologii, używany głównie przy opisie struktury społecznej i zróżnicowania społecznego. Najczęściej za warstwę społeczną uważa się grupę osób odróżniających się od innych grup stanem posiadania, wspólnotą warunków środowiskowych, stylem życia, obyczajów, wzorów kulturowych itp. kryteriów; zarówno istniejących obiektywnie, jak i subiektywnych. W tym ujęciu wyróżnia się np. warstwę chłopską, warstwę drobnomieszczańską, itp. Za warstwy społeczne uważa się również kategorie (grupy) społeczno-zawodowe, charakteryzujące się swoistym miejscem i funkcjami w społecznym podziale pracy, zbliżonym charakterem pracy, określonym stylem życia, zajmowaną pozycją społeczną np. warstwa inteligencji, warstwa urzędnicza, warstwa rządząca, itp.

Strukturę społeczno - zawodową wyróżnia się w oparciu o:

• Zawód

• Wykształcenie

• Miejsce w systemie zarządzania

W badaniach nad strukturą społeczno - zawodową w Polsce możemy wyróżnić następujące podziały:

• Inteligencja (specjaliści)

• Przedsiębiorcy

• Pracownicy biurowi - wykonywanie pracy umysłowej, nie kierowniczej, bez wyższego wykształcenia.

• Technicy - średnie wykształcenie techniczne

• Pracownicy fizyczno - umysłowi

• Rzemieślnicy i drobni właściciele

• Majstrowie i brygadziści

• Robotnicy wykwalifikowani

• Robotnicy niewykwalifikowani

• Rolnicy indywidualni

Klasy społeczne są podstawowymi składnikami struktury społecznej, wyróżnianymi na podstawie kryteriów ekonomicznych: wysokości dochodów, własności środków produkcji (maszyn, ziemi), rodzaju wykonywanej pracy (produkcyjna, organizatorska), kwalifikacji zawodowych.Inaczej: gdy pewna ilość jednostek zajmuje w strukturze społecznej względnie podobną pozycję pod względem położenia ekonomicznego, wówczas tworzą oni klasę społecznąTradycyjny sposób wyodrębniania klas społecznych brał pod uwagę jako główne kryterium stosunku do środków produkcji, wyróżniając (a) właścicieli środków produkcji, (b) użytkowników środków produkcji, a następnie łączył je z kryterium sposobu korzystania z osiąganych z tego tytułu korzyści. Skrzyżowanie obu tych kryteriów wyróżniania dawało w rezultacie podział na tzw. klasy podstawowe oraz warstwę dochodową:

• właściciele środków produkcji korzystających z osiągniętego zysku (kapitaliści)

• właściciele środków produkcji nie korzystających z zysku (chłopi)

• nie posiadający środków produkcji, lecz korzystający z części zysku (urzędnicy)

• nie posiadający środków produkcji, nie korzystający z zysku (robotnicy).

Karol Marks (niem. Karl Heinrich Marx; *5 maja 1818 w Trewirze, w Prusach, + 14 marca 1883 w Londynie) Teoria Karola Marksa definiowała klasy jako wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą miejscem w historycznie określonym systemie produkcji, stosunkiem do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i udziałem w podziale bogactwa.

Warstwa - zbiorowość składająca się z jednostek stanowiących część lub podgrupę jakiejś klasy społecznej lub z jednostek o niejednorodnej przynależności klasowej, wyróżnianych na podstawie podobnej pozycji i miejsca w hierarchii społecznej.

Warstwa społeczna oddzielana jest od reszty społeczeństwa ustanawianymi w procesie rozwoju społecznego barierami wyznaczającymi jej granice;

Koncepcja klas M. Webera Max Weber wprowadził do socjologii koncepcję struktury klasowej jako wielowymiarowej, nie dającej się sprowadzić jedynie do wymiaru ekonomicznego. Według tej teorii, klasę społeczną można definiować jako grupę ludzi o zbliżonym położeniu klasowym tzn. mających podobne szanse na zaspokojenie swoich potrzeb; położenie klasowe jest więc głównie zdeterminowane ekonomicznie i wynika z możliwości używania dóbr, wykorzystania kwalifikacji i siły roboczej (także własnej) do uzyskania dochodu. Weber wprowadził podział na klasy posiadania oraz klasy zysków i dochodów.

Maximilian Carl Emil Weber (*21 kwietnia 1864 - + 14 lipca 1920 Wyodrębnienie się klas społecznych Max Weber upatrywał w sposobach wymiany dóbr (własności, kwalifikacji zawodowych, siły roboczej) na rynku pracy i możliwości korzystania z nich.

Czynnikiem różnicującym ludzi nie są jedynie stosunki produkcji czy własności, ale również sfera społeczno-kulturowa i polityczna (M. Weber odrzucał determinizm ekonomiczny).

Trzy autonomiczne wymiary stratyfikacji (powstawania klas):

• porządek klasowy oparty o kryteria ekonomiczne;

• porządek statusowy oparty o kryterium prestiżu;

• porządek polityczny oparty o kryterium władzy;

• W ujęciu Lloyda Warnera klasa średnia podzielona została na klasę niższą i klasę wyższą. W późniejszych koncepcjach zakładających podział społeczeństwa na 9 klas, wyróżnione są podklasy klasy średniej:

• klasa średnia wyższa (upper middle class)

• klasa średnia właściwa (middle middle class)

• klasa średnia niższa (lower middle class)

W nowoczesnym społeczeństwie, a szczególnie w społeczeństwie ponowoczesnym, klasa średnia stanowi większość populacji. Obecnie klasę średnią zasilają coraz bardziej tzw. wired workers, czyli osoby zajmujące się wytwarzaniem i przetwarzaniem informacji, jak również menadżerowie średniego szczebla czy pracownicy administracji

Współczesny sposób wyodrębniania klas społecznych bierze pod uwagę głównie kryterium zysku lub osiąganego dochodu w połączeniu z kryterium sposobu i stylu życia, bez względu na stosunek do środków produkcji. Daje to w efekcie podział na:

ZMIANA STRUKTURY KLASOWEJ (RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA)

Ukształtowanie struktury klasowej ze względu na stratyfikację społeczną różni się w poszczególnych społeczeństwach. Kluczowym wskaźnikiem sposobu tego ukształtowania jest sposób, w jaki przypisane kryteria położenia społecznego „zamykają” jednostki w obrębie danej klasy. Skrajnym przypadkiem całkowitego „zamknięcia” jednostek w obrębie systemu określającego cechy położenia społecznego są kasty, gdzie (1) status dziedziczony jest przez urodzenie, (2) małżeństwa odbywają się wyłącznie w obrębie klasy - grupy statusowej, tzw. endogamia, (3) zawód w dużej mierze jest dziedziczony, (4) istnieją ścisłe ograniczenia w kontaktach z przedstawicielami innych klas - kast. W im większym stopniu kryteria osiągnięte określają położenie społeczne (klasowe), tym większy jest stopień „otwartości” struktury klasowej społeczeństwa.Im większy stopień „otwartości” struktury klasowej, tym większe prawdopodobień-stwo zmiany - przejścia, tzw. ruchliwości

(a) z jednej pozycji na drugą w obrębie tej samej klasy (ruchliwość wewnątrz-klasowa),

(b) z jednej klasy do drugiej (ruchliwość między-klasowa).

Główne czynniki ruchliwości społecznej:

• migracje (wieś - miasto; małe miasto - duże miasto, za granicę),

• dostępność i powszechność wykształcenia,

• zmiany na rynku pracy (np. odchodzenie od zawodów rolniczych do sektora usług lub przejście od zawodów robotniczych do prywatnej działalności gospodarczej),

• upowszechnienie się pozytywnych wzorów awansu społecznego i akceptowanych społecznie wzorów stylu życia.

ZMIANY STRUKTURY SPOŁECZNEJ SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO

W okresie powojennym nastąpiła generalna zmiana struktury społecznej - od społeczeństwa rolniczo-przemysłowego do przemysłowo-rolniczego (1937 r. - 27% ludności miejskiej, 2007 r. - 67% ludności miejskiej).

Powojenny proces uprzemysłowienia (rozwój przemysłu wydobywczego, ciężkiego i przetwórczego) spowodował szybki liczebny rozwój klasy robotniczej.Upowszechnienie się masowego wykształcenia otworzyło „kanały” ruchliwości społecznej, co spowodowało wzrost liczebny kategorii pracowników umysłowych, w tym inteligencji (obecnie ok. 1,7 mln ludzi z dyplomem wyższych studiów).

Trwające przez wiele lat migracje ze wsi do miasta spowodowały kurczenie się liczebne klasy chłopskiej (obecnie ok. 22% społeczeństwa żyje z pracy na roli).Generalna zmiana systemu polityczno-ekonomicznego uruchomiła proces odtwarzania się klasy średniej, bez odpowiednich wzorów i możliwości ich transmisji z pokolenia na pokolenie (dawna klasa średnia zniknęła ze struktury społecznej).Społeczeństwo polskie rozwarstwia się. Wykształca się „górna elita” (ok. 11% populacji) i powiększa się „dół” struktury społecznej (ok. 1/5 populacji Polaków to ludzie biedni, przy czym jest ich nieco więcej na wsi niż w mieście).

Stratyfikacja (przez socjologię nazywana "stratyfikacją społeczną"), czyli "uwarstwienie społeczne" - pojęcie wyrażające fakt, że wszelkie społeczeństwa można wyobrazić sobie jako składające się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. Inaczej: jest to hierarchiczne zróżnicowanie społeczeństwa w warstwach (grupach) ze względu na dochody, majątek, władzę, pełnione funkcje, ocenę społeczną (prestiż), sposób życia i in.

Stratyfikacja mierzona jest zwykle dostępnością do pięciu podstawowych zasobów społecznych, jakimi są: władza, pieniądze, prestiż, wykształcenie, zdrowie. Oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang: jedne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa. Historia zna cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw: niewolnictwo, system kastowy, system stanowy i system klasowy.

Wówczas gdy wyróżnianie określonych warstw według przyjętych kryteriów lub cech ma postać uporządkowania pionowego (hierarchiczną), co powoduje że jedne wyróżnione kategorie będą umieszczone wyżej, a inne niżej - wówczas mamy do czynienia z uwarstwieniem społecznym (stratyfikacją).

Przykład hierarchicznego uporządkowania wg różnych cech:

Niektóre podziały są bardziej sztywne, inne mniej, np. przynależność do kasty, w której pozycja społeczna jednostki jest dziedziczna, trudno zmienić, natomiast w nowoczesnym społeczeństwie przynależność społeczna zależy zazwyczaj od posiadanych przez jednostkę umiejętności, zdolności, zawodowych kwalifikacji oraz determinacji w dążeniu do osiągnięcia zamierzonego celu.

Stratyfikacja społeczna powoduje strukturalne społeczne nierówności. Termin „strukturalne” oznacza, że stratyfikacja jest pochodną określonych wzorów kompozycji lub uporządkowania struktury społecznej.

Nierówności społeczne nie są spowodowane różnicami biologicznymi (np. przez płeć lub rasę).

Sposoby uporządkowania (wzory uporządkowania) struktury są społecznie usankcjonowane i wbudowane w systemy postaw, wartości i przekonań ludzi tworzących społeczeństwo, będąc w danym społeczeństwie normą (czymś „normalnym” lub „naturalnym”); inaczej: nierówności społeczne są pochodną obowiązujących norm społecznych.

Stratyfikacja społeczna jest także uzależniona od sposobu podziału w społeczeństwie dóbr i wartości, uznawanych przez większość społeczeństwa w formie normy społecznej za szczególnie cenne lub pożądane („dobra rzadkie”), np. lepiej wykształceni zarabiają więcej niż niewykształceni, bogaci żyją lepiej niż biedni.

Normy społeczne dotyczące stratyfikacji są przekazywane w trakcie procesu socjalizacji. Każde pokolenie „uczy się” o obowiązujących normach podziału między ludźmi, o tym że są one „odpowiednie” lub „nieodpowiednie”.

System stratyfikacji społecznej powiązany jest ściśle z innymi aspektami społeczeństwa. Istniejące uporządkowanie stratyfikacyjne jest uwarunkowane przez, i samo oddziałuje, na politykę, rodzinę, gospodarkę, wychowanie, wykształcenie czy religijność.

Zatem: pozycja danej jednostki lub warstwy społecznej w systemie stratyfikacji społecznej („położenie społeczne”, status), odpowiedni - wyższy, średni lub niższy, zależy od powszechności i trwałości uznawanego w danym społeczeństwie systemu wartości. Socjologia wyróżnia kilka koncepcji naukowych zależności pomiędzy poszczególnymi elementami struktury społecznej.

Oto niektóre z nich:

1. Koncepcja organiczna (zwana również funkcjonalno-strukturalną) - głoszona Augusta Comte'a (francuskiego filozofa i socjologa) i Herberta Spencera (angielskiego filozofa i socjologa) według których wszystkie elementy struktury społeczeństwa są jednakowo ważne, tworzą całość poprzez wytwarzanie wzajemnych więzi i zależności. Tak pojęte społeczeństwo ma szanse na rozwój i właściwe funkcjonowanie.

2. Koncepcja klasowa - twórcą tej koncepcji był Karol Marks, według którego społeczeństwo dzieli się na klasy właścicieli środków produkcji i najemnych pracowników. Według Marksa cechą każdego społeczeństwa jest nieuchronna walka pomiędzy klasą posiadającą i wytwarzającą, a pracownikami. Ten konflikt jest główną przyczyną zmian społecznych. Często koncepcję Marksa nazywa się z tego powodu koncepcją konfliktów klasowych.

3. Koncepcja warstwowa - jej twórcą której był Max Weber, uznający podział społeczeństwa na warstwy w zależności od wysokości dochodu, zajmowanej pozycji społecznej, prestiżu, uznania, czy udziału w sprawowaniu władzy. Wg Webera, podstawowe kryteria stratyfikacji społecznej stanowią: położenie klasowe, pozycja (status) społeczny, władza. Przyjmuje się, że przynależność do różnych warstw daje nierówne szanse życiowe, dyktuje odmienne sposoby bycia, normy i nastawienia, postrzeganie przez osobników własnej sytuacji wobec innych warstw. Według koncepcji warstwowej społeczeństwo wyróżnia warstwy od najniższej do najwyższej.

Koncepcja interakcyjna - reprezentowana m.in. przez Herberta Blumera (amerykańskiego socjologa), według której nieistotne są elementy składowe społeczeństwa, ale interakcje zachodzące pomiędzy ludźmi podejmującymi wspólne zadania.

Struktury społeczne nie są stałe.Wraz z uwarunkowaniami historycznymi ulegają powolnym zmianom, zachowując jednak wiele trwałych elementów, jak np. rodzina.

POZYCJA (STATUS SPOŁECZNY) JEDNOSTKI

Pozycja jednostki w systemie stratyfikacji społecznej (status społeczny) jest określona przez stopień w jakim posiada ona cechy odpowiednio wysoko lub nisko cenione w danym społeczeństwie, inaczej: atrybuty wysokiego lub niskiego usytuowania według obowiązujących w społeczeństwie norm.

Najważniejszymi kryteriami według których ludzie są oceniani, wartościowani i następnie umieszczani („położeni”) na odpowiednim miejscu w systemie stratyfikacji są:

• pochodzenie społeczne na które składa się miejsce zajmowane w stratyfikacji przez rodziców, pochodzenie rasowe i przynależność religijna (w społeczeństwach wielorasowych i wielo-religijnych),

• wielkość i typ posiadanego bogactwa,

• cechy osobiste, takie jak płeć, wiek, uroda, inteligencja, itp.,

• osobiste osiągnięcia, jak wykształcenie, typ i rodzaj wykonywanej pracy, sukcesy zawodowe,

• ilość i zakres posiadanej władzy lub możliwości wpływu na innych.

Powyższe kryteria oceniania i ludzi mogą być zarówno przypisane jak osiągnięte. Kryteria przypisane dotyczą ludzi niezależnie od ich woli czy osiągnięć. Kryteria osiągnięte są całkowicie zależne od wkładu jednostkowego.

GRUPA STATUSOWA

Gdy pewna ilość jednostek zajmuje w systemie stratyfikacji społecznej względnie podobną pozycję pod względem położenia według przypisanych lub osiągniętych kryteriów, wówczas tworzą oni tzw. grupę statusową.

Gdy członkowie takiej grupy są sobie równi pod względem pozycji, wówczas mamy do czynienia z tzw. współmiernością cech położenia społecznego.Gdy członkowie takiej grupy różnią się między sobą pod względem określonych kryteriów, wówczas mamy do czynienia z tzw. niewspółmiernością cech położenia społecznego. Przykład grupy statusowej: nauczyciele akademiccyNiewspółmierność cech położenia społecznego oznacza, że w obrębie tej samej grupy statusowej jednostki różnią się pod względem jednej lub kilku kryteriów położenia, cenionych wyżej lub niżej wedle hierarchii norm społecznych.

FUNKCJONALNE WYJAŚNIENIE STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ

Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa wymaga nie tylko odpowiedniego podziału pracy, ale również tego by odpowiednie pozycje społeczne zajmowane były przez najbardziej zasługujące na to jednostki.

Niektóre pozycje są bardziej ważne z punktu widzenia społeczeństwa jako całości, a społeczeństwo ma prawo nagradzać je specjalnymi przywilejami po to, by najlepsze jednostki chciały się o nie ubiegać.

Stratyfikacja musi zachodzić, ponieważ nie wszyscy mają jednakowe predyspozycje do zajmowania określonych pozycji.

Koncepcja klas i stratyfikacji M. Halbwachsa i G. Gurvitcha

Klasy traktowane są jako pewne zwarte ugrupowania o charakterze makrostrukturalnym, będące zarazem produktem różnic kultury właściwej dla poszczególnych klas.U M. Halbwachsa klasa powstaje wokół pewnego wyobrażenia zbiorowego lub wokół pewnej reprezentacji kolektywnej. Klasy są produktem pewnych przeżyć, ustanawiających hierarchię społeczną, gdzie wyższa i niższa pozycja jest wyznaczana przez uprzywilejowane lub upośledzone uczestnictwo w podstawowej aktywności społecznej. Klasy panujące ustalają hierarchię wartości, na jej czele znajdują się wartości rzadkie, do których klasy wyższe mają uprzywilejowany dostęp.G. Gurvitch określa klasy jako społecznie partykularne grupy o wielkim zasięgu przestrzennym, reprezentujące wielość grup podporządkowanych.

1. Zbiorowość grup i jednostek, które rozpatrywane łącznie tworzą ośrodek i wzory specyficznego stylu życia, mentalności, zachowań i poglądów. Emanują z nich normy i wzory docierające do odległych kręgów, które rzutują na kształt znaczącej części społeczeństwa.

2. Proletaryzacja klasy średniej: przechodzenie na pozycje klasy robotniczej, utrata pewnych atrybutów i uzyskanie nowych, np. przez zmianę dotyczącą ról zawodowych, utrata monopolu na wiedzę i wykształcenie. Prawdziwsze jest określenie „polaryzacja klasy średniej”, rozdział na specjalistów i pracowników. Nie można jednak mówić o deklasacji w odniesieniu do całej klasy średniej.

3. Różnice kulturowe są przyczynami dystansu między klasą średnią a klasą robotniczą. Podstawowa bariera to rozdział: fizyczni-umysłowi. Ogranicza się kontakty towarzyskie, zawiera małżeństwa homogeniczne, przeciwdziała zacieraniu odrębności klasy średniej.

4. Fragmentaryzacja klasy średniej; brak wewnętrznej spójności; zróżnicowanie płac.

5. Klasa średnia stanowi zbiorowość odrębnych grup zawodowych, między którymi utrzymuje się izolacja społeczna. Kategorie specjalistów i wolnych zawodów zachowują silną tożsamość grupową dzięki organizacjom profesjonalnym, które chronią interesy zawodowe i regulują zachowania członków organizacji.

6. Klasy średnie w Polsce. Mówimy raczej o ludziach zajmujących "środkowe pozycje” w hierarchii społecznej oraz o społeczeństwach klasy średniej. W czasach komunistycznych "klasy średnie” dzieliły się na segment niższy - bezpartyjny i wyższy - upartyjniony. Budowa kapitalizmu przyczyniła się do wytworzenia "nowej klasy średniej” - przedsiębiorców.

7. Od połowy lat 90tych stare i nowe klasy średnie stworzyły nową jakość w strukturze społecznej. Jedną z dróg dochodzenia do klasy średniej było dawniej było „kombinowanie”, obecnie - raczej przedsiębiorczość.

EWOLUCJA DEFINICJI KULTURY

Starożytność: kultura = kultywacja (uprawa roli).

Oświecenie (Voltaire): „kultura” jest przeciwieństwem „natury”; culture - dobre, obyczaje, życie duchowe lub też poziom osiągnięty przez wykształcone jednostki.

Współczesne definicje kultury

• Kulturalistyczno-psychologiczna definicja kultury Ralpha Lintona:

• Kultura jest podstawą osobowości człowieka i wspólnoty społecznej.

• „Kultura stanowi układ wyuczonych zachowań i rezultatów tych zachowań, których elementy składowe są wspólne dla członków danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie.”

• Funkcjonalistyczna definicja kultury Roberta Mertona:

• „Kultura jest rezultatem zachowań przebiegających wg. określonych wzorów, a wzory te stanowią istotę oraz podstawę organizacji społeczeństwa”

• „W zakres kultury wchodzą zachowania zgodne z wzorami, uświadamianymi lub nie, jak i podporządkowane normom których kompleksy składają się na modele społeczeństwa. [...] Normy i modele odgrywają ogromną rolę w procesie przekazywania i przyswajania właściwych danej kulturze sposobów zachowania.”

Socjologiczno-antropologiczna definicja kultury Antoniny Kłoskowskiej:

„Kultura jest to względnie zintegrowana całość, obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań”.

STRUKTURA KULTURY

1. Kultura jest zawsze zlokalizowana w konkretnym czasie, przestrzeni i zbiorowości (nie istnieje kultura „wogóle”, lecz zawsze w związku ze zbiorowością), np. kultura Mazowsza, kultura miejska, kultura Polaków, itp.

2. Każda kultura posiada swoje elementy podstawowe (zasadnicze cechy), np. określone sposoby budowy domów, świętowania lub manifestowania odrębności. Elementy podstawowe kultury wyznaczają główne wzory, idee, czynności lub przedmioty zasadniczo ważne dla utrzymania i rozwoju zbiorowości (są najważniejszymi składnikami podtrzymywania tożsamości kulturowej).

3. Szerszy układ wyobrażeń, idei, przedmiotów lub urządzeń związanych z poszczególnymi elementami podstawowymi kultury nazywa się kompleksami kulturowymi.

SPOŁECZNE FUNKCJE KULTURY

• Kultura oddziałuje poprzez internalizację (przyswojenie sobie): sposobów zachowań, nawyków, wzorów, zasad - tzn. utrwalonych dyspozycji do reagowania w pewien społecznie (kulturowo) uregulowany sposób.

• Normy, reguły, wartości istniejące w społeczeństwie jakie pełnią rolę zinternalizowanych, tzn. przyswojonych i utrwalonych w świadomości społecznej wytycznych zachowań - są wytworami kultury.

• Społeczeństwo używa przedmiotów i wytworów kultury w sposób uregulowany przez kulturę.

• Kultura osobista jednostek (sposoby jej myślenia, zachowania, postępowania, poglądy, pojęcia a także wytwory materialne) - jest pochodną kultury danej zbiorowości.

I. Socjalizacja „pierwotna” (w rodzinie) i „wtórna” (pod wpływem społeczeństwa)

- uczenie dyscypliny, konformizmu,

- wpajanie aspiracji i dążeń,

- umożliwianie zdobywania wiedzy,

• uczenie zdobywania sprawności i kwalifikacji zawodowych.

II. Ustanawianie i podtrzymywanie systemów wartości i kryteriów określających status wartości

Definicja F. Znanieckiego:

„Wartościami są przedmioty materialne lub idealne (idee lub instytucje, przedmioty rzeczywiste lub wyimaginowane) w stosunku do których jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują im ważną rolę w swoim życiu i dążenie do ich osiągnięcia odczuwają jako przymus”.

Rozróżnienie 1. wartości autotelicznych (nadrzędnych, wartościowych samych przez się, w sposób bezdyskusyjny i niezmienny), np. wartości życia, honoru, godności, oraz 2. wartości konsekutywnych (pochodnych) - zależnych od tych pierwszych, zmiennych, np. „ciekawego” życia, „honoru zawodowego”, „godności roli społecznej”.

III. Internalizowanie („uwewnętrznianie”) wartości - wpajanie, „automatyzacja”.

IV. W oparciu o zinternalizowane (uwewnętrznione) wartości - 1. ustalanie wzorów i norm postępowania, np. sympatia - antypatia, szacunek - pogarda, ksenofilia - ksenofobia, oraz 2. określanie wzorów modelowych, np. kulturowy ideał osobowości, wzór urody, wzór kariery.

NAJWAŻNIEJSZE SPOŁECZNE FUNKCJE KULTURY

Kultura dostarcza wartości, norm i wzorów w oparciu o które tworzą się więzi i kształtuje się osobowość - PEŁNI FUNKCJĘ NORMATYWNO-REGULATYWNĄ Do wartości i norm należą także symbole i język, umożliwiające kumulację dziedzictwa kulturowego i komunikację, a te z kolei - wpływają na zachowania. Trwa nieustanny proces wymiany: kultura - społeczeństwo - dziedziczenie - komunikacja.

KULTURA SYMBOLICZNA

Kultura „znacząca” i komunikująca, zawierająca treści autoteliczne dostępne w bezpośrednim odbiorze, do którego niezbędna jest tzw. kompetencja kulturowa (umiejętność rozumienia autotelicznych treści kultury lub danego wytworu kultury).

Koncepcja Romana Ingardena dwóch głównych warstw znaczeniowych dzieła:

1. znaczenie immanentne (ahistoryczne, niezmienne)

2. dookreślenie znaczenia (w określonym historycznie czasie i miejscu, zmienne).

W tym ujęciu: kultura jest procesem komunikowania się, ponieważ twórcy kultury -poprzez swoje dzieła - chcą przekazywać określone treści odbiorcom wyposażonym w odpowiednią kompetencję.

Kryterium semiotyczności wskazuje na przedmioty, zjawiska lub osoby posiadające znaczenie - stanowiące rodzaj znaku symbolicznego, tzn. takiego, który posiada treść nadaną poprzez konwencję.

Przedmiot odniesienia mogą tu stanowić zarówno abstrakcje, jak i zjawiska przyrodnicze, mogą nimi być osoby, zwierzęta, przedmioty, praktycznie wszystko. Istnieje jeden wymóg - muszą posiadać swoistą konwencjonalną treść. Odczytanie owej treści możliwe jest jedynie w wyniku uczestnictwa w kulturze, w której dany symboliczny znak funkcjonuje. Dlatego prawdopodobnie zwykła krowa będzie dla nas czymś zupełnie innym niż np. dla Hindusów.

Kryterium aksjologiczne ogranicza zakres desygnatów pojęcia kultury “wyższej” czy duchowej do znaków, które stanowią wartości. Fakt posiadania dobrego samochodu informuje nas o zamożności jego właściciela, dopiero ona stanowi wartość

KULTURA MASOWA

Definicja A. Kłoskowskiej:

„Kultura masowa powstaje w wyniku przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych treści płynących z nielicznych źródeł oraz jednolitych form zabawowej (rozrywkowej) działalności wielkich mas ludzkich”.

Kultura masowa = kultura dotycząca szerokiej publiczności.

Dwa główne kryteria charakteryzujące kulturę masową:

• Kryterium ilości (duża ilość powielanych masowo treści kultury przekazywanych dużej ilości odbiorców).

• Kryterium standaryzacji (treści przekazywane dużej ilości odbiorców muszą być typowe, „uśrednione”, standardowe

Symboliczne treści przekazywane licznej publiczności muszą być zwielokrotnione (multiplikowane lub reprodukowane), np. przez środki masowego przekazu. Środki masowego przekazu upowszechniają standardowe treści kultury, ale zapewniają szeroki zasięg odbioru, ponadto gwarantują tzw. równoczesność recepcji (wszyscy odbierają te same treści) oraz współczesność (treści te są odbierane równocześnie). W rezultacie: kosztem ilości i standaryzacji powielanych masowo treści kultury, możliwy jest szeroki zasięg odbioru i szybka komunikacja społeczna.

Społeczne warunki rozwoju kultury masowej:

1. „umasowienie społeczeństwa”,

2. upowszechnianie się jednolitych stylów życia,

3. postęp urbanizacji,

4. postęp techniczny i cywilizacyjny (m. in. redukcja czasu pracy, wzrost ilości wolnego czasu,

5. upowszechnianie się „cywilizacji obrazkowej” poprzez środki masowego przekazu.

Subkultura (z łac. sub = 'pod' + kultura) - określa grupę społeczną i jej kulturę wyodrębnioną według jakiegoś kryterium np. zawodowego, etnicznego, religijnego, demograficznego itp. Subkultura jest segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu na wyższą czy niższą.W znaczeniu potocznym - określa grupy młodzieży (np. subkultura młodzieżowa) kontestujące przyjęty system wartości, a słowo subkultura nabrało znaczenie jakiejś formy patologii społecznej. W takim przypadku lepszym określeniem jest termin kontrkultura.

Termin „kontrkultura” obejmuje powstałe w latach 60. i 70. w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej różnorodne ruchy młodzieżowe, manifestujące swoim strojem, zachowaniem się i twórczością artystyczną sprzeciw wobec powszechnie przyjętych poglądów i zachowań.„Z czasów kontrkultury najsilniej przetrwały w świadomości potocznej dwa utopijne wyobrażenia: nieskrępowanej wolności i rebelii społecznej przy dźwiękach elektrycznych gitar. Oba wyobrażenia pojawiają się do dziś w filmach czy literaturze” (Wojciech J. Burszta).

Zaspokajanie potrzeb społecznych, dostęp do dóbr społecznie pożądanych oraz ich podział musi przebiegać w sposób uregulowany jakimiś zasadami społecznego współżycia, w ramach istniejących stosunków społecznych i poprzez działania względnie unormowane.

Każde społeczeństwo musi zadbać o to aby:

1) zapewnić trwanie stosunków społecznych (tzn. aby ich trwanie nie zależało jedynie od dobrej woli partnerów),

2) zapobiegać dezorganizacji społeczeństwa (mogłaby ona nastąpić wówczas, gdyby realizacja takich stosunków zależała wyłącznie od postaw i dążeń poszczególnych członków społeczeństwa)

Dlatego społeczeństwa wytwarzają obiektywne (powszechnie obowiązujące i niezależne od woli poszczególnych członków społeczeństwa) mechanizmy kontrolujące lub normujące sposób postępowania członków.

Te specjalne mechanizmy (urządzenia) administracyjne, ekonomiczne, polityczne lub kulturalne, zapewniają zarówno samo zaspokajanie potrzeb jak również powodują, że ludzkie zachowania i działania związane z zaspokajaniem potrzeb przebiegają na ogół w ramach obowiązujących stosunków społecznych (np. między producentem a konsumentem, władzą a obywatelem, między sąsiadami, między uczniami w szkole i nauczycielami) i nie są zależne od samowoli działających, lecz są w mniej lub bardziej określony sposób regulowane.

Takie mechanizmy (urządzenia) - będące swego rodzaju kanałami lub regulatorami, dzięki istnieniu których życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany, sprawny i w miarę wolny od konfliktów i napięć - to organizacje i instytucje.

ORGANIZACJE.

• grupa ludzi mająca wspólny cel, zadania, plan, program, np. organizacja społeczno-polityczna.

• forma, system, sposób, w jaki określona dziedzina życia jest zorganizowana, np. szkoła, szpital, oddział o dobrej lub złej organizacji - jako układzie sposobów działania jednostek, podgrup, instytucji, którego celem jest zapewnienie porządku życia społecznego.

Termin „organizacja” odnosi się do względnie trwałego i celowego uporządkowania działań i zachowań ludzkich. Obejmuje szeroki zakres zjawisk, takich np. jak państwo, rynek, organizacja religijna, organizacja systemu szkolnictwa czy ruchu drogowego.Uporządkowanie działań i zachowań polega na wprowadzeniu względnie stałych zasad postępowania w określony sposób, tj. według określonych zasad, wzorów i norm, w określonych sytuacjach, np. odbywanie wyborów do parlamentu co 4 lata, obchodzenie święta państwowego 11 listopada, rozpoczynanie pracy o 7.30 - kończenie o 15.30. Zasady postępowania można nazwać regułami organizacji społecznej lub regułami organizacyjnymi.Organizacje: formalne nieformalne (różniące się pod względem struktury stosunków społecznych)

Organizacje profesjonalne młodzieżowe przestępcze (różniące się pod względem zakresu lub obszaru działania)

Instytucja (z łacińskiego institutio - urządzenie, zwyczaj).

W naukach politycznych - każdy zorganizowany „aktor” polityczny, np. państwo i jego organy, partia polityczna, związek zawodowy czy samorząd terytorialny (np. rada gminy, zarząd gminy). Ich działalność lub przynależność do niej określone są przepisami prawa lub normami statutowymi danej organizacji.

W naukach prawnych: instytucja - zespół norm prawnych regulujących określone dziedziny stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa, własności).

Instytucja (w socjologii) - termin wprowadzony przez Herberta Spencera, odnoszący się się do

• bardzo trwałych elementów ładu społecznego,

• uregulowanych i usankcjonowanych form działalności,

• uznanych sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia

• oraz niektórych organizacji formalnych pełniących w społeczeństwie określone funkcje.

W socjologii - wszelkie uregulowane i usankcjonowane formy działalności (np. szkolnictwo, nauka), niektóre sformalizowane organizacje pełniące określone funkcje w społeczeństwie (np. urząd, szpital) lub zespół praw sankcjonujących życie społeczne (np. rodzina).

Uregulowanie instytucjonalne (lub instytucjonalizacja) oznacza np. że coroczne obchodzenie święta państwowego jest instytucją, czteroletnia kadencja parlamentu jest instytucją, ośmiogodzinny dzień pracy jest instytucją lub prawostronny ruch jest także instytucją. Instytucją jest to, co względnie trwałe, powtarzalne, powszechne w danym społeczeństwie, co obowiązuje i co jest zgodne z akceptowanym społecznie systemem wartości.

KLASYFIKACJA INSTYTUCJI SPOŁECZNYCH

Ze względu na stopień zorganizowania:

Formalne - Nieformalne (społeczne)

(np. rady, urzędy, ) (np. rodzina, grupa rówieśnicza, towarzyska)

(szkoły, uniwersytety)

Ze względu na zakres realizowanych zadań lub czynności:

- Instytucje ekonomiczne (fabryki, firmy, rynki, sklepy itp.)

- Instytucje polityczne (partie, ugrupowania)

- Instytucje ideologiczne i religijne

- Instytucje wychowawcze i kulturalne (szkoła, uczelnia, klub, dom kultury)

- Instytucje socjalne i opiekuńcze (dom opieki, izba dziecka, hospicjum).

Inaczej jeszcze można podzielić instytucje na

1. główne (występujące we wszystkich typach społeczeństw i realizujące w nich podobne cele),

2. podrzędne (zależne od tych pierwszych lub też lokalne, istniejące tylko w danych społeczeństwach)

INSTYTUCJE I ORGANIZACJE W SPOŁECZEŃSTWIE

• We wszystkich grupach społecznych, w których pojawiają się choćby zaczątki organizacji, wytwarzają się pewne sposoby działania w imieniu grupy jako całości.

• Sposoby te powinny być określone impersonalnie, tzn. niezależnie od osobistych cech i interesów ludzi działających w imieniu grupy jako całości.

• Ponadto sposoby te muszą być określone przez grupę jako całość i poszczególne jednostki muszą je wykonywać stosownie z ich określeniem.

Wartością dla danego społeczeństwa jest zarówno samo istnienie instytucji, jak też ich przestrzeganie, np. przestrzeganie obowiązujących przepisów bezpieczeństwa pracy stanowi wartość kulturową (w tym sensie, iż wartością jest życie ludzkie czy bezpieczna praca, a wszystko to, co służy realizacji tych wartości - staje się zinstytucjonalizowaną normą i zyskuje sankcje kulturową, tzn. jest kulturowo akceptowane).

Instytucje stanowią podstawowy układ więzi społecznych o charakterze trwałym. Dlatego wszelkiego rodzaju instytucje istniejące w społeczeństwie i zbiorowościach muszą stanowić układy spójne, niesprzeczne wewnętrznie i działające w sposób możliwie efektywny, bezkonfliktowy.

GŁÓWNE SKŁADNIKI INSTYTUCJI FORMALNYCH

W każdej instytucji można wyróżnić następujące elementy składowe, które muszą być mniej lub bardziej wyraźnie wykształcone, zależnie od rodzaju instytucji:

1. Każda musi posiadać swój cel (szerzej - funkcję), tzn. zakres spraw które powinna załatwiać,

2. W każdej instytucji powinno się określić czynności dopuszczalne dla załatwiania tych spraw, jak również zakres takich czynności,

3. W każdej instytucji powinny być ustalone role społeczne ludzi wykonujących te czynności, warunki ich wykonywania i niezbędne do tego cechy ludzi-wykonawców,

4. W każdej instytucji należy także określić środki i urządzenia niezbędne dla osiągania celów jakie ma ona do spełnienia:

1. środki i urządzenia materialne,

2. środki i urządzenia prawne, ekonomiczno-finansowe, itp.

3. środki i urządzenia ideologiczne, szkoleniowe, propagandowe, reklamowe, itp.

5. Każda instytucja winna dysponować sankcjami i nagrodami, zarówno w stosunku do osób wykonujących czynności właściwe dla danej instytucji (np. postępowanie dyscyplinarne lub premia uznaniowa) jak też w stosunku do osób będących przedmiotami tych czynności (np. kary i mandaty dla osób naruszających przepisy czy też nagrody rzeczowe dla osób zasłużonych dla instytucji).

BIUROKRACJA JAKO TYP INSTYTUCJONALNEJ ORGANIZACJI

Biurokracja (od franc. bureau - biuro i greck. kratos - władza) czyli „władza urzędu”.

Biurokracja - rozumiana jako organizacja formalna - była i jest jednym z głównych elementów współczesnej cywilizacji europejskiej, a zastosowanie tego rodzaju organizacji w dziedzinie politycznej i gospodarczej zapewniło Europie i jej kręgowi cywilizacyjnemu przewagę w sprawności działania i technice nad innymi typami organizacji.

Biurokracja (według Maxa Webera) jest hierarchicznym układem pozycji urzędowych, w którym stosunki społeczne są regulowane w całości przez przepisy wewnętrzne i ogólne normy prawa; inaczej - są całkowicie zinstytucjonalizowane.

Podstawowym dokumentem organizacyjnym jest statut (przepisy, kodeks, itp.), który precyzuje stosunki zależności między pozycjami zajmowanymi w organizacji oraz zakres ich kompetencji, czyli opisuje hierarchię urzędową.

Przepisy w organizacji biurokratycznej zapewniają ciągłość funkcjonowania organizacji, wykluczają dowolność i arbitralność decyzji i zawierają ściśle określone sankcje za ich nieprzestrzeganie.

Sformułowane w ten sposób normy wewnątrzorganizacyjne tworzą system celowo ustanowionych, bezosobowych, idealnych zasad regulujących zachowania ludzi w organizacji. Stosunki w organizacji mają więc charakter całkowicie zobiektywizowany, a np. posłuszeństwo urzędników jest posłuszeństwem wobec bezosobowego (niezależnego od ludzi) porządku. Urzędnicy są pozbawieni własności środków urzędowania, są pracownikami najemnymi - z czego wynika ścisłe oddzielenie sfery zawodowej od prywatnej.

Społeczność lokalna to zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium, np: parafia, wieś czy osiedle, w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.

Społeczność lokalna jest według terminologii Ferdynanda Tönniesa przykładem grupy społecznej zwanej wspólnotą.

Określają ją trzy składniki: terytorium geograficzne oraz zamieszkująca je ludność, silne więzi społeczne wzmacnianie przez system lokalnych instytucji i identyfikacja mieszkańców z własną miejscowością, wyrażająca się w postawach nazywanych patriotyzmem lokalnym lub przywiązaniem do małej ojczyzny.

W społeczności lokalnej człowiek mieszka, podlega procesowi socjalizacji, uczestniczy w codziennej aktywności. Jest to jednocześnie teren kontroli społecznej nad przestrzeganiem norm współżycia, a także obszar samopomocy sąsiedzkiej.

"Gmina - pisał przed ponad stupięćdziesięciu laty Alexis de Tocqueville - to jedyny związek, który posiada tak bardzo naturalny charakter, że powstaje samorzutnie wszędzie tam, gdzie gromadzą się ludzie. Społeczność gminna pojawia się więc u wszystkich ludów, niezależnie od ich zwyczajów i praw.

Człowiek stworzył monarchię i ustanowił republiki, gmina zaś zdaje się pochodzić wprost od Boga".

Jako elementy konstytuujące społeczność lokalną wymienia się w socjologii:

• przestrzeń (geograficznie wydzielony obszar) i terytorium - teren na którym osiadła zamieszkującą to terytorium zbiorowość

• społeczne interakcje zachodzące miedzy zamieszkującymi terytorium osobami

• wspólne więzi ludzi i instytucji, co sprawia że zbiorowość charakteryzuje się wewnętrznym zintegrowaniem, i co z kolei umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów

• poczucie sentymentu do miejsca zamieszkania

Elementem, który ma duży wpływ na realizację wspólnych interesów społeczności lokalnej, w szczególności w społecznościach miejskich, są działające na ich obszarze stowarzyszenia, organizacje pozarządowe czy grupy społeczne będące wyrazicielami tych interesów.

O tradycyjnej wiejskiej społeczności lokalnej można mówić w Polsce w okresie feudalnej wsi, Polski międzywojennej, a także współcześnie;

Modelowa tradycyjna wiejska społeczność lokalna:

• była niewielka liczebnie, więź miała charakter pierwotny;

• miała zamknięty charakter; całość życia związana była z jedną grupą, strukturą społeczną, jednym miejscem;

• była samowystarczalna; posiadała ona wszystkie niezbędne instytucje (służące zaspokajaniu potrzeb);

• była względnie odizolowana, społecznie i przestrzennie od innych społeczności podobnego rzędu;

• posiadała świadomość odrębności;

• wszystkie działania skierowane były do wewnątrz, na członków społeczności;

• była homogeniczna pod względem charakteru i organizacji pracy oraz kultury (tradycji, zwyczaju, obrzędów, obyczajów)

• ludzie pozostawali w bliskim kontakcie z przyrodą;

• ludzie myśleli w sposób bardzo konkretny; względem pór roku, powinności, pracy;

Do zmian społeczności lokalnych mogą przyczynić się czynniki zewnętrzne, czyli makroprocesy takie jak:

• Postęp techniczny, industrializacja;

• Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej;

• Zmiany w rodzinie i gospodarstwie

• Ograniczeniu ulegają funkcje rodziny; utowarowienie gospodarstwa umożliwia sprzedaż nadwyżki i dysponowanie dodatkowymi środkami;

• Członkowie rodziny mogą zarabiać poza wsią i rolnictwem;

• Do pracy w przemyśle angażowani są mężczyźni, co powoduje zmianę roli mężczyzny e rodzinie i w całej społeczności. Rolę mężczyzny w gospodarstwie przejmuje kobieta, co powoduje często wzrost jej roli w całej społeczności;

Ferdinand Tönnies wyróżniał dwa rodzaje zgromadzeń ludzkich:

1. Wspólnotę (Gemeinschaft), opartą na silnych więzach społecznych, na tradycji i osobowych stosunkach międzyludzkich; pojęcie to lepiej opisuje życie wiejskie, ludzie znają się na wzajem, mają wspólne zainteresowania, kierują się zbiorowym dobrem wspólnoty, łączy ich silne poczucie wspólnego losu i wspólnej tożsamości, więzi rodzinne sa bardzo silne i życie zazwyczaj koncentruje się wokół tych więzi;

2. Stowarzyszenie (Gesselschaft), zrzeszenie, społeczeństwo; tutaj istnieją słabe więzi wynikające ze znacznej różnorodności społecznej, stosunki międzyludzkie są bezosobowe, pojęcie zrzeszenia dobrze opisuje życie miejskie, jest to zbiorowość w której ludzie kierują się przeważnie prywatnym interesem, mają niewiele wspólnych wartości i nie łączy ich wspólna tożsamość.

W społeczeństwach nowoczesnych przeważać zaczyna makrospołeczny układ normatywny, zaś granice społeczności lokalnych ustanawiane są administracyjnie, w mniejszym stopniu istotne są ich granice kulturowe.

Zbiorowość terytorialna - typ zbiorowości społecznej zamieszkującej względnie trwale dany, ograniczony obszar np. miasto czy osiedle, wyodrębniona ze względu na pewne cechy społeczno-demograficzne oraz występowanie więzi terytorialnej. Na obszarach miejskich zazwyczaj zbiorowość terytorialna jest bardziej heterogeniczna niż np. zbiorowość wiejska.

Cechy miejskiej zbiorowości terytorialnej:

1. uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych;

2. dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter relacji międzyludzkich;

3. obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów (brak społecznych autorytetów osobowych);

4. bezosobowa, nie-rygorystyczna kontrola społeczna (dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych);

5. anonimowość życia i działania (powszechne poczucie braku przynależności, nikłe postawy patriotyzmu lokalnego, obywatelskości);

6. zanik instytucji sąsiedztwa, życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi;

7. tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych;

8. wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu są większe;

9. ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego;

10. przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych;

Zróżnicowanie społeczno-przestrzenne, ruchliwość przestrzenna, globalizacja kultury prowadzą do zaniku instytucji sąsiedztwa, instytucji osiedlowych, powszechnej anonimowości i stałego ubożenia jednostki w sieci powiązań społecznych.

Różne definicje miasta:

• Max Weber - miejski „typ idealny”: jest to zrzeszenie ludzi rządzące się odpowiednimi regułami formalnymi - np. prawo, rynek i nieformalnymi - np. stosunki sąsiedzkie, kontrola społeczna;

• Louis Wirth - określa miasto przez urbanizm, specyficzny miejski styl (sposób) życia mieszkańców;

• Raymond Morris - istota miasta przejawia się w instytucjonalizacji, biurokratyzacji, ale także heterogenizacji zachowań. Miasto oznacza wzrost anonimowości, prywatności, specyfikację poglądów, wymogów i zachowań - kompleks wyspecjalizowanych zachowań mieszkańców;

• Georg Simmel - miasto jest formą wspólnoty zapewniającej jednostce pewien stopień i rodzaj wolności osobistej, nie mającej odpowiednika w innych warunkach;

W przestrzennych strukturach (miastach) w wielkim zagęszczeniu, żyje ogromna liczba różniących się między sobą i na ogół obcych sobie ludzi, prowadzących ruchliwy tryb życia.

Na specyfikę miejskości (czyli urbanizmu lub miejskiego stylu życia) wpływały trzy główne cechy miasta:

1. Wielkość populacji

2. Gęstość zaludnienia

3. Heterogeniczność społeczno-kulturowa i przestrzenna

Konsekwencjami tych głównych cech miasta są:

• dominacja przelotnych, bezosobowych, niepełnych i pośrednich kontaktów społ.

• anonimowość

• rozpad grup pierwotnych

• mnogość grup wtórnych i formalnych mechanizmów kontroli społecznej nad mech. nieformalnymi, które są charakterystyczne dla mniejszych zbiorowości

• biurokratyzacja życia

• anomia (Durkheim, Merton)

• racjonalizm i wyrachowanie w relacjach społecznych

• dominacja konkurencji i rywalizacji nad współpracą i współdziałaniem

• innowacyjność

• duża ruchliwość pionowa i pozioma

• wzrost tempa życia skutkujący rozmaitymi nerwicami, poczuciem zagubienia, osamotnienia i innymi patologiami osobowości.

Wielkość populacji - konsekwencje społeczne

• Im większa liczebnie populacja, tym większe szanse zróżnicowania i indywidualności. Konkurencja i formalne mechanizmy kontroli społecznej zastępują stosunki pokrewieństwa jak środki organizowania się społeczeństwa.

• Im większa liczebnie populacja, tym większa specjalizacja i funkcjonalna rozmaitość społecznych ról. Anonimowość i fragmentaryczność interakcji społecznych wynikają wprost z liczebności populacji.

Gęstość zaludnienia

• Większa gęstość zaludnienia wzmacnia skutki wielkości populacji.

• Większa gęstość tworzy postawy zdystansowania, jednocześnie skłaniając do zachowań ekscesywnych. Wytwarza większą tolerancję dla życia obok siebie obcych ludzi, ale też zwiększa związany z tym stres.

• Ucieczka przed gęstością powoduje rozwój osadnictwa podmiejskiego i zwiększa wartość ziemi na przedmieściach.

• Gęstość zwiększa konkurencję, powiększając zarazem społeczne skutki wielkości populacji.

Heterogeniczność

• Im większa różnorodność, tym większa jest wzajemna tolerancja pośród rozmaitych grup. Heterogeniczność (zróżnicowanie) pozwala na przełamywanie etnicznych i klasowych barier.

• Indywidualne role i interakcje stają się fragmentaryczne i rozdrobnione, stosownie do różnorodności i zmienności kręgów interakcyjnych. Wzrastają anonimowość i depersonalizacja życia publicznego.

Jeden miliard ludzi, około 1/3 miejskiej populacji świata - żyje obecnie w dzielnicach slumsów.

W mega-miastach miliony ludzi egzystują w beznadziejnym ubóstwie, bez dostępu do odpowiedniego schronienia, czystej wody i podstawowych urządzeń sanitarnych. Przepełnienie i środowiskowa degradacja czynią miejskich ubogich szczególnie podatnymi na zakaźne choroby złego stanu sanitarnego.

Wszystkie aspekty życia dla mieszkańców dzielnic slumsów przenika niepewność. Bez jakiegokolwiek tytułu własności ziemi, stają wobec ciągłej groźby eksmisji. Mieszkańcy dzielnicy slumsów w większości zależą od niepewnego zatrudnienia w nieformalnym sektorze, charakteryzującym się niskimi zarobkami i trudnymi warunkami pracy. Nielegalne osady często mieszcza się na „niebezpiecznej” ziemi miejskich peryferii. Marginalizowani i zepchnięci do niegormalnego sektora miejscy biedni staja się w różny sposób „niewidoczni” dla swoich rządów (Raport UN - HABITAT, 2006).

Ubóstwo należy do zjawisk powodujących wiele rodzajów dysfunkcji społecznych, dezorganizację życia jednostki jak i społeczeństwa. Skutkiem pozostawania w ubóstwie jest rozpad więzi rodzinnych, zaburzenie w sferze pełnienia ról społecznych a więc zaburzenie funkcjonowania rodziny. Zjawisko to niesie za sobą falę przestępczości oraz innych zachowań nieakceptowanych społecznie, np. prostytucja wśród nieletnich. Dotyka ono coraz większą liczbę osób w Polsce i na świecie, ogarniając coraz to nowe kategorie ludzi z tzw. grup wysokiego ryzyka.

Współcześnie uznaje się ubóstwo za czynnik wad strukturalnych danych społeczności.

Wśród przyczyn wywołujących to zjawisko wymienić trzeba bezrobocie pełne lub częściowe, zbyt niskie płace w stosunku do wykonywanej pracy, szybkość zmian następujących w strukturze gospodarczej przekraczająca zdolności adaptacyjne pracowników do nowych zawodów, niedoskonałość systemów podziału dochodu narodowego, niewydolność systemów szkolnictwa, niepełnosprawność, niedoskonałość systemów ubezpieczeń, rozpad tradycyjnej rodziny, a także różne formy dyskryminacji na rynku pracy, w tym rasowej.

Rozróżniamy dwa ujęcia rozumienia ubóstwa.

Ubóstwo absolutne dotyczy stanu niezaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, uznanych za minimalne w danym społeczeństwie i czasie.

Ubóstwo względne rozumiemy jako naruszenie zasad sprawiedliwości społecznej przez istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludności.

Kwestię tę możemy rozpatrywać określając ją w sposób obiektywny, gdzie ocena poziomu zaspokojenia potrzeb osób badanych, jest dokonywana niezależnie od ich osobistych wartościowań, zazwyczaj przez ekspertów.

Ubóstwo subiektywne to ocena poziomu zaspokojenia potrzeb przez same badane jednostki.

Ubóstwo losowe spowodowane jest zdarzeniami niezależnymi od woli człowieka. Należą do nich wypadki, choroby lub klęski żywiołowe.

Ubóstwo subiektywne powstałe na skutek czynników takich jak mała bądź całkowity brak zaradności i aktywności ludzi, niskie kwalifikacje, słabe wykształcenie, niechęć do wykonywanej pracy czy uzależnienie od zasiłków i pomocy społecznej, a także różne patologie społeczne np. narkomania, alkoholizm.

Kolejna kategoria, stosunkowo niedawno wyodrębniona to ubóstwo strukturalne, wynikające z zewnętrznych przyczyn gospodarczych. Chodzi tu głównie o postępujące bezrobocie, niskie wynagrodzenia, polaryzację dochodów, wysokie ceny. W poszukiwaniu przyczyn, które powodują powstawanie w społeczeństwie kwestii ubóstwa, wyróżniono trzy teorie.

1. Teoria skażonych charakterów wskazuje na to, iż jest ono wynikiem indywidualnych wad, ułomności, defektów.

2. Teoria przyczyn zewnętrznych wskazuje na fakt, iż ubożenie społeczeństwa pozostaje poza kontrolą jednostki. Bieda wynika z nierównego dostępu do szkół czy miejsc pracy.

3. Teoria Wielkiego Brata obciąża za ubożenie rząd niszczący bodźce do umacniania niezależności ekonomicznej rodziny. Wskazuje ona na istnienie nieodpowiedniej polityki podatkowej (zbyt wysokie podatki), a także niewłaściwą politykę społeczną powodującą przyzwyczajanie się do życia z zasiłku.

Strategia aktywnego przeciwdziałania ubóstwu musi stanowić integralny element polityki społeczno-gospodarczej państwa, samorządów i władz lokalnych. Głównym sposobem ograniczenia ubóstwa jest zmniejszanie bezrobocia przez tworzenie nowych miejsc pracy i aktywizację zawodową ludzi ubogich i aktywna polityka rynku pracy, umożliwiająca przejściową aktywizację bezrobotnych. System pomocy ubogim wymaga głębokiej przebudowy. Warunkami skuteczności i celowości takiego działania, są wypełnienie postulatów odbiurokratyzowania urzędów pracy, poświęcenie znacznie większych środków na aktywizującą pomoc. Trzeba odejść od polityki powodującej przejęcie całkowitego przyrostu dochodów przez nieliczną grupę bogatych i bardzo bogatych. Nie musi to, ani nie powinno prowadzić do zmniejszania ich dochodów, ale powinno prowadzić do stworzenia warunków stopniowego osiągania godziwych dochodów przez ludzi ubogich, tak jak to się obecnie dzieje w krajach Unii Europejskiej.

Underclass

Autorstwo tego pojęcia przypisuje się G. Myrdalowi, jednak główny impuls pojawił się kilkanaście lat później za sprawą mediów. W 1977 r. magazyn Time ogłosił wyłonienie się underclass w centrach amerykańskich metropolii. „Za niszczejącymi ścianami getta - pisał Time - żyje wielka grupa ludzi, bardziej niepokornych i wyobcowanych społecznie niż ktokolwiek jest to w stanie sobie wyobrazić. Otaczająca ich ponura atmosfera kreuje system wartości, który odbiega od powszechnie przyjętych norm - również tych wyznawanych przez ludzi ubogich. Underclass obejmuje nieproporcjonalnie dużo młodych przestępców, nieletnich matek, a także wszystkich tych, którzy egzystując na pograniczu patologii domagają się mimo to opieki od rządu”.

Charakterystyczna dla underclass „kultura ubóstwa” jest produktem załamania się tradycyjnych norm socjalizacji dokonującej się w ramach rodziny, kościoła i szkoły. Rodzi się na określonym podłożu, w izolacji jej członków względem głównego nurtu stosunków społecznych, braku kontaktów z instytucjami i pozostawania poza rynkiem pracy. W dzielnicach ubóstwa mieszkają ludzie nie widzący przed sobą perspektyw na odniesienie normalnie rozumianego sukcesu. Nie mając zachęcających bodźców do włączenia się w rytm życia ogółu i podejmowania stałej pracy zawodowej, przyjmują oni postawę wyuczonej bezradności i wyczekiwania na pomoc.

Kultura ubóstwa to także system przystosowania do szczególnie trudnych warunków życia. Postawę jednostki ukształtowanej przez kultury ubóstwa cechują:

- wrogi stosunek do otaczającego świata

- orientacja na teraźniejszość

- niski poziom aspiracji

- poczucie rezygnacji i niższości

- fatalizm

Kultura ubóstwa uczy adaptacji do warunków nędzy i samozadowolenia z tego co jest - przy minimalnym wysiłku i bez wykazywania chęci walki o poprawę losu. Postawy te przekazywane są dzieciom. Dla członków underclass szkoła nie jest ośrodkiem socjalizacji. Nie traktują jej oni jako okna na świat; nauka stanowi dla nich niepotrzebny bagaż i stratę czasu - z pewnością nie jest kapitałem do budowania przyszłości. Międzypokoleniowe dziedziczenie cech tego syndromu, ograniczanie kontaktów środowiskowych do wielkomiejskiego getta, życie w zamkniętej przestrzeni, zapewniają poczucie bezpieczeństwa, kreując rolę pasywnego odbiorcy i dotkniętej złym losem ofiary systemu.

Z biedą i głodem wiąże się poczucie wstydu. Człowiek biedny często wstydzi się, czuje się poniżony, a w wielu kulturach bieda jest uważana za grzech. Człowiek, który od pokoleń żyje w ubóstwie, nie jest już zdolny do funkcjonowania w innych warunkach. Przerwanie zaklętego kręgu ubóstwa wymaga wiary w siebie, zastrzyku aspiracji i reorientacji celów życiowych; słowem, spełnienia warunków, które przy niskim poziomie wykształcenia underclass nie rokują sukcesu.

Dahrendorf stwierdza, że w stosunkach społecznych wszechobecne są stosunki zależności. Wszelka organizacja społeczna jest oparta na zróżnicowaniu pozycji wyższych i niższych, „każda pozycja w imperatywnie skoordynowanej grupie może być przypisana komuś, kto sprawuje władze, bądź komuś, kto władzy podlega”.

Interesy mających władze i tych, którzy są władzy pozbawieni, są ze sobą sprzeczne: pierwsi są zainteresowani w utrzymaniu statusu quo, drudzy natomiast w jego zniesieniu. Konflikt nie wybucha od razu, gdyż początkowo owe interesy są utajone, a ich nosiciele nie tworzą jeszcze grup w pełnym słowa znaczeniu, lecz tylko quasi-grupy, które staja się grupami wówczas, gdy interesy stają się jawne tj. zostają uświadomione. Przekształcanie się interesów utajonych w jawne, quasi-grup w grupy, oznacza wybuch konfliktu, który powoduje szybsza lub wolniejsza zmianę status quo. Zmiana oznacza zjawisko lub proces przejścia obiektu, faktu, kategorii itp. z jednej fazy w inną, z jednego stanu w odmienny, z jednej kategorii w kategorię różną od poprzedniej, z jednej formy w formę różną od tej poprzedniej - zarówno pod względem jakościowym lub też ilościowym. Zmiana społeczna w tym rozumieniu to forma procesu społecznego, polegającego na pojawianiu się, znikaniu lub restrukturyzacji dotychczas istniejących składników rzeczywistości społecznej.

Główne typy zmian to:

a) zmiana autonomiczna (endogeniczna) - forma zmiany społecznej, wywołana pośrednio lub bezpośrednio przez procesy lub czynniki wewnętrzne danego systemu społecznego,

b) zmiana zewnętrzna (egzogeniczna) - forma zmiany społecznej spowodowanej bezpośrednio lub pośrednio przez czynniki sprawcze lub procesy zewnętrzne wobec zmieniającego się systemu społecznego,

c) zmiana ewolucyjna - będąca efektem ukierunkowanego procesu rozwojowego, zmierzającego bez gwałtownych skoków czy napięć do realizacji bardziej funkcjonalnie skoordynowanego, a zarazem bardziej skomplikowanego układu. Zmiana ewolucyjna dokonuje się w stosunkowo długim czasie i polega na przejściu zjawiska, procesu lub społeczeństwa z jednego etapu (stadium) rozwojowego w następny; inaczej: jest to proces nieustannych, stopniowych zmian ilościowych w obrębie określonej jakości.

d) zmiana rewolucyjna - dokonuje się w postaci przewrotu, gwałtownych przemian jakościowych lub ilościowych, trwających i kształtujących się skokowo. Zmiana rewolucyjna zazwyczaj powoduje głębokie przekształcenia wzorców, norm i paradygmatów społecznych, przeobrażenie istniejącego stanu rzeczy oraz nagłe przejście od jednego stadium rozwojowego do drugiego.

Teoria zmiany społecznej koncentruje się na różnorodnych aspektach zmiany społecznej, w szczególności na czynnikach jej pojawiania się, przebiegu, naturze, skutkach oraz poszczególnych odmianach oraz przypadkach procesu tej zmiany.

Czynniki zmian:

• nowa technika i technologia (T. Lenski, W. Nolan; 1991)

• wartościujące przekonania na temat tego „jak być powinno” w odniesieniu do podstawowych dziedzin życia społecznego (M. Weber; 1904)

• dyfuzja (rozprzestrzenianie się) „nowości” i wartości; uczenie się jednych społeczeństw od drugich,

• zmiana stosunków ekonomicznych w ramach zmiany strukturalnej.

FUNKCJONALISTYCZNA TEORIA ZMIANY SPOŁECZNEJ

Funkcjonalizm, dzięki swym korzeniom sięgającym organicyzmu początków XIX w., jest najstarszą i do dziś jedną z najważniejszych perspektyw teoretycznych w socjologii. Podstawowe założenia:

• Całości społeczne - społeczeństwo lub też „organizm społeczny” lub system społeczny wymagają pewnych wzorów lub środków służących do zintegrowania swych elementów składowych.

• Pewne procesy czy komponenty w całościach społecznych - takie np. jak podział pracy, „sumienie zbiorowe”, prawo czy religia - działają w kierunku utrzymania integracji - całości - społeczeństwa.

• Obok analizy przyczyn istnienia danych elementów i zmian w nich zachodzących, należy zająć się konsekwencjami, jakie mają one dla utrzymania integracji całości społecznej.

• Stąd analiza funkcjonalna społeczeństwa zawiera w sobie dwustopniową metodę: (a) poszukiwanie elementów, które utrzymują integrację całości społecznej, oraz (b) poszukiwanie przyczyn istnienia i zmian zachodzących w tych elementach.

• Potrzeba integracji całości społecznej może pomóc wyjaśnić istnienie i zmiany zachodzące w tych elementach, które przyczyniają się do integracji.

• Definicja celów społeczeństwa jako całości może powodować powstawanie pewnych elementów składowych, a także regulować ich zmiany w taki sposób, by przyczyniały się one do utrzymania tych celów.

Funkcjonalne wymogi społeczeństwa to elementy systemu społecznego konieczne do jego przetrwania, sprawnego funkcjonowania i utrzymania właściwej, wewnętrznej integracji

• Adaptacja: ustalenie właściwych stosunków ze środowiskiem, w sposób zapewniający stały dopływ środków koniecznych do funkcjonowania systemu.

• Osiąganie ustalonych celów i wytyczanie sposobów ich realizacji,

• Integracja - zapewnienie odpowiedniego, spójnego układu stosunków pomiędzy poszczególnymi elementami systemu,

• Socjalizacja - przekazywanie wzorów kulturowych i społecznych,

• Kontrola społeczna - zaburzeń wewnętrznych (szczególnie wszelkich form dewiacji)

• Stratyfikacja - przypisanie do określonych ról społecznych najwłaściwszych członków społeczeństwa

Ład społeczny stanowi główny modus vivendi. Funkcjonalny model społeczeństwa wyobraża je w postaci stanie „equilibrium', „ładu”, „równowagi”, czy „homeostazy”.

Istota zmiany społecznej (w ujęciu funkcjonalizmu)

Chociaż integracja społeczna nie jest w nigdy doskonała, systemy społeczne zasadniczo znajdują się w stanie dynamicznej równowagi, tj. przystosowawcze reakcje na zmiany zewnętrzne zmierzają do minimalizacji zmiany wewnątrz systemu.T. Parsons w The Social System ujmuje system społeczny jako całość pozostającą w stanie equilibrium (pojęcie to zostało zapożyczone od socjologa włoskiego, Vilfreda Pareto). Oznaczało to zarazem dążenie społeczeństwa do osiągnięcia tego stanu (inaczej „homeostazy”) oraz wytwarzanie mechanizmów integrujących różne poziomy rzeczywistości społecznej i utrzymujących to equilibrium. Dla tego celu musi dojść do zintegrowania systemów osobowości z systemami społecznymi i kulturowymi. Parsons zakłada, iż przyczyniają się do tego dwa mechanizmy ogólne, które spełniają tę funkcję: mechanizmy „socjalizacji” i „kontroli społecznej”. Dla T. Parsonsa głównym wymogiem funkcjonalnym była zatem integracja osobowości z systemem kulturowym i społecznym.

Rozwój społeczny:

• wieloetapowy wielofazowy proces przemian społecznych, zmierzający określonym kierunku, powodujący wzrost stopnia zorganizowania społeczeństwa (grup, zbiorowości) i dokonujący się kolejności wynikającej z jego wewnętrznych praw.

• Zwykle odbywa się na zasadzie dążenia od form niższych w sensie społeczno-ekonomicznym (np. wspólnota pierwotna) do form wyższych (np. społeczeństwo post-industrialne), wówczas utożsamiany jest z postępem,

• proces przemian społecznych, którego prawidłowy przebieg powoduje m.in. wzbogacenie zróżnicowanie struktur organizacyjnych kulturowych danej zbiorowości. Również: rozszerzenie się możliwości zaspokajania potrzeb indywidualnych i jednostkowych w różnych okresach historycznych.

Wyróżnia się następujące główne odmiany teorii rozwoju społecznego:

• marksistowską (uwzględniającą determinizm ekonomiczny),

• „konfliktową”.

Determinizm: stanowisko filozoficzne, według którego wszystkie zdarzenia są jednoznacznie i całkowicie wyznaczane przez okoliczności i warunki, w jakich występują. Determinizm ekonomiczny (najdobitniej głoszony przez K. Marksa) był poglądem, według którego ludzkie zachowania i ich wzory oraz struktura społeczna są uwarunkowane przez czynniki ekonomiczne (Marksowskie „byt kształtuje świadomość”).Według marksistowskiego i materialistycznego ujęcia rozwoju społecznego jednym z głównych czynników rozwoju społecznego jest konflikt społeczny, jedno z podstawowych pojęć socjologii, który oznacza proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i powodujący wrogość między nimi. Następstwem konfliktu jest współzawodnictwo, walka lub rozwiązanie kompromisowe - w skutek czego dokonuje się postęp, rozwój, doskonalenie, przechodzenie do wyższych form, wolnych od konfliktogennych przyczyn.Szczególne znaczenie w historii ludzkości miały konflikty społeczne między dwoma antagonistycznymi klasami: posiadaczy i nie-posiadających. Konflikt społeczny klasowy wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej ideologicznej.

Konflikt (z łaciny conflictus - zderzenie), niezgodność, sprzeczność interesów, poglądów, spór, zatarg.

W naukach społecznych oznacza to walkę ludzi reprezentujących odmienne wartości (moralne, ideologiczne, religijne), walkę o władzę bądź dostęp do ograniczonych dóbr (materialnych, surowcowych). Celem stron uczestniczących w konflikcie jest nie tylko osiągnięcie pożądanych wartości, ale także zneutralizowanie, ograniczenie lub wyeliminowanie przeciwnika.

Można wyróżnić konflikty: ekonomiczne, społeczne, polityczne, międzynarodowe. W praktyce konflikty mają różny charakter i siłę, mogą przybierać formę np. wojny, rewolucji, strajku, konkurencji. W tradycyjnym ujęciu przyjmowany jest jako zbędny i szkodliwy, w ujęciu funkcjonalistycznym konflikt służy reorganizacji społeczeństwa.

Funkcjonalne ujęcie konfliktu społecznego Lewisa A. Cosera:

Konflikt należy postrzegać nie jako dysfunkcje, ale jako czynnik pozytywny, a źródeł sytuacji konfliktowej dopatruje się w aspiracjach i ambicjach jednostek.

Trwanie konfliktu: im mniej ograniczone są cele przeciwników w konflikcie, tym bardziej konflikt będzie się przedłużał. Im większe jest emocjonalne zaangażowanie członków oraz im większa jest sztywność struktury, w której zachodzi konflikt, i im bardziej pozorny jest charakter konfliktu - tym mniej prawdopodobne, ze cele stron konfliktu będą miały ograniczony charakter,Dalej, im mniejsza jest zgoda co do celów konfliktu, tym bardziej długotrwały będzie ten konflikt. W tych dwóch twierdzeniach L.Coser podkreśla fakt, że długotrwałe będą takie konflikty, w których dążyć się będzie do osiągnięcia szerokiej gamy celów, lub też w których cele te są nieokreślone. Gdy cele te są ograniczone i starannie wyartykułowane, możliwe jest rozpoznanie, kiedy zostaną osiągnięte, dysponując zaś wiedza o warunkach osiągnięcia celu można łatwiej położyć kres konfliktowi.

„Konfliktowy model społeczeństwa Ralfa Dahrendorfa:

Konfliktowy model społeczeństwa opiera się na czterech założeniach, diametralnie przeciwstawnych założeniom modelu funkcjonalistycznego:

• Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany - zmiana jest wszechobecna.

• W każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt - konflikt społeczny jest wszechobecny.

• Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany.

• Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.

Modernizm wyrażał w niektórych swoich aspektach optymizm z powodu wzrostu technologicznego, porządku w obrębie jednolitej całości (przykładem może być jednocząca się Europa, zmierzanie do ujednolicania kultury, stylu bycia, wyrażania się itp.).

Postmodernizm (post- + fr. modernisme, niem. Modernismus): współczesny kierunek w sztuce, literaturze, muzyce i filozofii charakteryzujący się odejściem od koncepcji modernizmu, negacją nowoczesności, współczesnej cywilizacji, konsumpcyjnego stylu życia, unifikacji i racjonalizacji rozumienia porządku świata, dążący do przewartościowania tych tendencji i zwracający się ku historycznym sposobom myślenia i tworzenia;

Ostrze postmodernizmu jest skierowane przeciwko technizacji, unifikacji, racjonalizacji, totalizacji cywilizacyjnej ostatnich dwu stuleci, wielkomiejskości, użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia.

Jego zwolennicy głoszą schyłek i rozpad istniejących dotąd tradycji. Pod hasłem dekonstrukcji promują odrzucenie wszelkich struktur i schematów, proponując jednocześnie radykalny pluralizm. Chcą udowodnić, iż w tej dziedzinie rzeczywistości istnieje wiele niezależnych od siebie podstawowych czynników czy zasad. W przypadku postmodernizmu, pluralizm odnosi się do form wiedzy, sposobów myślenia i życia jak również wzorców postępowania.

Postmoderniści, mając na uwadze demokrację i tolerancję, negują istnienie obiektywnej prawdy o rzeczywistości, uważając ją za środek przymusu.

Należy porzucić tradycyjne kryteria oceny, a zatem usunąć poczucie filozoficznej pewności, które wynikało z założenia, że rzeczywistość ma jakąś istotę czy obiektywną prawdę narzucaną społeczeństwu.

---