CZIOMER&ZYBLIKIEWICZ-ZARYS WSPÓŁCZESNYCH STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH, Uczelnia, Współczesne stosunki międzynarodowe


Początek nauki o SM:

Za datę narodzin nauki o stosunkach międzynarodowych powszechnie przyjmuje się rok 1919.

Wcześniej, bo w starożytności, Tukidydes („Wojna peloponeska”) poszukiwał prawidłowości pozwalające przewidywać. U podstaw przewidywalności leży, jego zdaniem, „natura” ludzka, będąca niezmienną, nakazująca zarówno jednostkom, jak i partiom politycznym i państwom kierować się własną korzyścią. W odróżnieniu jednak od współczesnego realizmu, Tukidydes dostrzegał wielość motywów, a więc nie tylko racje, lecz i emocje. O ile instytucje i prawa „naturę” tę „trzymają w karbach”, o tyle w pełni ujawnia ją wojna. Splatają się u niego ściśle polityka zewnętrzna i polityka wewnętrzna.

Sun Dzu z Chin, któremu przypisuje się „Sztukę wojny”, podkreśla ścisłe związki między względami politycznymi a polityką militarną. Obserwacja rodzących się państw narodowych dały podstawy do zapoczątkowania nowożytnej analizy władzy i systemu państw. Tak zrodziła się koncepcja „racji stanu”. Jej współczesnym odpowiednikiem jest koncepcja „interesów narodowych”.

Hugo Grocjusz, uważany za „ojca” prawa międzynarodowego publicznego, traktuje wojnę jako naturalny uprawniony instrument polityki państwa.

Rousseau pozostawił nie tylko dylemat bezpieczeństwa, ale i wątpliwości czy wzrastająca współzależność rzeczywiście sprzyja ładowi i pokojowi międzynarodowemu.

Kant - wizja „wiecznego pokoju” i społeczności międzynarodowej, tworzonej przez jednostki, z ich indywidualnymi prawami.

Przedstawiciele szkoły manchesterskiej, zwłaszcza Richard Cobden, głosili i wcielali w życie przekonanie Monteskiusza, iż „pokój jest naturalnym skutkiem handlu”.

„Ojciec” nowożytnej ekonomii, Adam Smith, którego „Bogactwo narodów” wydane w 1776 r. dziwnym trafem wyprzedziło rzeczywistość rewolucji przemysłowej.

Znaczenie I wojny światowej:

„Wielka wojna” stała się pierwszą wojną o charakterze równocześnie globalnym i totalnym. Rewolucyjne idee rodziły się głównie w dwu krajach, czerpiąc wprawdzie z dziedzictwa europejskiego, lecz przetwarzając go dogłębnie. Wyzwanie tradycyjnemu myśleniu i praktyce polityki międzynarodowej rzucili niemal równocześnie prezydent USA - Woodrow Wilson i przywódca bolszewików w Rosji - Włodzimierz Lenin. Gdy USA przystąpiły do wojny, Woodrow Wilson stanowczo odrzucił myśl uzasadniania tego kroku narodowymi interesami. Wojna miała być prowadzona, by położyć kres wojnom w ogóle, by uczynić świat bezpiecznym dla demokracji; by stworzyć zupełnie nowy ład międzynarodowy. Proponowano system zbiorowego bezpieczeństwa, wspierany przez dobrze poinformowaną i zaangażowaną, masową, opinię publiczną oraz prawo do narodowego samookreślenia. Program polityczny o takim charakterze stwarzał potężne bodźce do narodzin odrębnej dyscypliny naukowej. W istocie rzeczy rola badaczy miała się sprowadzać do pomocy w konkretyzacji, istniejącego już przecież, ogólnego projektu oraz do kształtowania światowej opinii publicznej w sposób, który sprzyjały jego pomyślnej realizacji. Dyplomata i wybitny badacz brytyjski Edward H. Carra postawił zarzut, iż dyscyplinie narzucono charakter teleologiczny. Celowi zostały podporządkowane wysiłki badaczy. Początkiem instytucjonalizacji dyscypliny było utworzenie w kwietniu 1919 r. Katedry Polityki Międzynarodowej w Uniwersytecie Walii w Aberystwyth (powierzona ją Alfredowi Zimmernowi). Później powstały katedry w Londynie i w Oksfordzie. Poza uniwersytetami, powstały wówczas Royal Institute of International Affairs i Council on Foreign Relations w Nowym Jorku. W okresie międzywojennym, poza światem anglosaskim pozostawał jedynie Institut Universitaire des Hautes Etudes Intenationales w Genewie. Pojawiły się w tym czasie dwa czasopisma w USA - „Foreign Affairs” i w Wielkiej Brytanii - „International Affairs”.

Od początku pole wysiłków naukowych zdominował idealizm (zwany też utopizmem). G. Lowes Dickinson w pracy Causes of International Wars pisał, iż celem owej dyscypliny jest „upowszechniać wiedzę o faktach dotyczących stosunków międzynarodowych i wpajać międzynarodowy raczej niż nacjonalistyczny sposób ich traktowania… jako że świat nie może być ocalony przez rządy i klasy rządzące. Może on być ocalony przez stworzenie, wśród ludów świata, takiej opinii publicznej, której nie będzie można ogłupić rzez fałszywe przedstawienie bądź poprowadzić w fałszywym kierunku z pomocą namiętności”.

Parker T. Moon w Sylabus on International Relations wyodrębnił jako części składowe dyscypliny:


  1. nacjonalizm i terytorialne konflikty oraz wojny,

  2. imperializm i politykę światową,

  3. militaryzm i zbrojenia,

  4. historię stosunków międzynarodowych (do i po 1914 r.),

  5. przegląd polityki siedmiu wielkich mocarstw,

  6. ekonomiczne problemy w stosunkach międzynarodowych,

  7. problemy dyplomacji,

  8. organizacje międzynarodowe, Ligę Narodów i Sąd Światowy.


Sir Norman Angell, brytyjski internacjonalista i ekonomista, w The Great Illusion przekonywał, iż wspólne interesy ekonomiczne czynią (czy też powinny czynić) wojnę domową.

Okres międzywojenny to czas dominacji idealizmu, a także odkrywania zalążków pluralizmu. Nowy ład, z ucieleśnieniem w Lidze Narodów, w perspektywie obejmować miał i rząd światowy. Międzynarodowa moralność, międzynarodowy sposób myślenia, międzynarodowe prawo głoszono bardzo usilnie. Prowadzono badania poświęcone wojnie, jej przyczynom i kosztom, jej aspektom socjologicznym i psychologicznym. Dzięki zaangażowaniu się w te badania przedstawicieli innych nauk społecznych zapoczątkowano „podejście behawioralne”.

Zwycięski realizm

1. Stosunkami politycznymi rządzą obiektywne prawa, zakorzenione w ludzkiej naturze.

2. Politycy „myślą i działają, używając pojęcia interesu, który rozumie ją jako władzę (Power).

3. Za najważniejsze uznaje samo przeżycie, przetrwanie jako cel minimalny.

4. „Uniwersalne normy moralne nie mogą być stosowane w działaniach państw w ich abstrakcyjnym, uniwersalnym określeniu, lecz muszą one być przefiltrowane poprzez konkretne okoliczności czasu i miejsca”. (czyli moralność państw różni się od moralności jednostek).

5. Przeciwstawiając się utożsamianiu „moralnych roszczeń konkretnego narodu z moralnymi prawami, które rządzą uniwersum” polemizował z tymi, którzy głosili „wyjątkowość” Stanów Zjednoczonych.

6. Morgenthau broni autonomii sfery politycznej, nalegając aby działania polityczne oceniać za pomocą jedynie kryteriów politycznych. Sprzeciw jego budziło wprowadzenie racji religijnych czy ideologicznych.

Modernizm przeciw tradycjonalizmowi


  1. polityka międzynarodowa przeciwstawiana porównawczej,

  2. metody naukowe przeciwstawiane klasycznym metodom,

  3. badania podstawowe przeciwstawiane badaniom stosowanym

  4. badania generalne (globalne) przeciwstawiane regionalnym.


Chadwick F. Alger w International Encyclopedia of the Social Sciences (1967) podzielił badania na siedem grup:


  1. proces podejmowania decyzji,

  2. analiza systemowa,

  3. studia o integracji,

  4. symulacja,

  5. strategia militarna,

  6. rozbrojenie,

  7. badania pokoju.


Bruce M. Russett stworzył obraz bardziej złożony i niepokojący (za sprawa zastosowania metod kwantytatywnych). Wyodrębnione zostały nurty:


  1. „Yale” - integracja międzynarodowa,

  2. przetarg i negocjacje,

  3. organizacja międzynarodowa,

  4. interes narodowy,

  5. „Stanford”

  6. Symulacja - „Northwestern”

  7. Systemy międzynarodowe,

  8. System międzynarodowy,

  9. „S.A.I.S” (John Hopkins School of International Studies),

  10. Polityka zagraniczna,

  11. “Cambridge” (Harvard I Brandeis)

  12. Bezpieczeństwo narodowe.


W 1966 r. doszło do debaty zapoczątkowanej przez Hedleya Bulla, opowiadającego się na rzecz “klasycznego podejścia”. Na łamach dwu czasopism „Works Politics” i „International Studies Quarterly” zderzyły się zupełnie odmienne podejścia. Przeciwstawiano sobie tradycje i naukę. Apelowano o „budowanie mostów” w stosunkach międzynarodowych”, lecz bez większego skutku.

William C. Olson z Columbia University przedstawiając rozwój dyscypliny posunął się do prognozy o możliwości podziału na dwie odrębne dyscypliny, których przedstawiciele będą zajmować się tymi samymi zjawiskami, lecz w sposób tak różny I używając odmiennego języka, iż nie będą oni mieli sobie wzajemnie nic do powiedzenia.

(Neo)realizm, pluralizm, strukturalizm

Racjonalistyczny konsensus i jego radykalni przeciwnicy

Doszło do dającego się dostrzec zbliżenia pozwalającego na mówienie o powstaniu racjonalistycznego konsensusu. Tworzą go obecnie przede wszystkim neorealizm i neoliberalizm. W przypadku marksizmu, zwłaszcza szkoły „systemów światowych” Immanuela Wallersteina, dialog toczy się owocnie z realistyczną szkołą „długich cykli”.

Katzenstein, Keohane i Krasner w „Przeglądzie rozwoju badań po II wojnie światowej” wymieniają osobno takie ogólne orientacje teoretyczne:


Wszystkie te nurty mieszczą się we „wspólnym domu” racjonalizmu, z dodaniem konstruktywizmu, który świeżo uznany został za pełnoprawnego partnera. „Wspólny dom” atakowany jest natomiast przez postmodernistów.

Według neoliberalnych instytucjonalistów dla realizmu znaczenie mają cztery twierdzenia:

  1. państwa są kluczowymi aktorami w polityce światowej,

  2. państwa mogą być traktowane jako homogeniczne jednostki, działające zgodnie z własnym interesem,

  3. analiza może być dokonywana na podstawie założenia, iż państwa działają tak, jak gdyby były one racjonalne i

  4. anarchiczna struktura - nie chaos, lecz brak jakiejkolwiek uprawnionej władzy w systemie międzynarodowym - powoduje, iż konflikt między państwami niesie ze sobą niebezpieczeństwo wojny i możliwości zastosowania przymusu.

Stanowisko współczesnego realizmu wyraża w latach 90. John J. Mearsheimer (artykuł The False Promise of International Institutions) - spośród trzech krytykowanych tam przez niego szkół, “liberalnego instytucjonalizmu”, “zbiorowego bezpieczeństwa” i “teorii krytycznej” najmniej dzieli go od tej pierwszej. Neoliberalni instytucjonaliści przyjmują już, że państwa działają kierując się własnych interesem. Mearsheimer krytykuje liberalnych instytucjonalistów przede wszystkim za to, iż błędnie postrzegają relacje miedzy współpracą we wszystkich innych sferach a kwestią bezpieczeństwa, zupełnie odrębną i egzystencjalną dla państw. Jego zdaniem nie uwzględnia się dostatecznie tego, jak skrajnie różne są „koszty zdrady”, zostania oszukanym w sferze ekonomicznej (i innych) z jednej strony, z drugiej zaś w sferze militarnej. Ważniejsze jest błędne, zdaniem Mearsheimera, skupienie nadmiernej uwagi na korzyściach absolutnych, o których maksymalizacji, dzięki współpracy wzajemnej między państwami, tak wiele mówią liberałowie, pomijając kwestie korzyści względnych, którymi w dużo większym stopniu kierują się najważniejsi aktorzy polityki międzynarodowej.

Spory w dyscyplinie nie słabną. Alternatywny podział w samej filozofii wiedzy:

  1. naukowy realizm,

  2. hermeneutyka,

  3. teoria krytyczna,

  4. feministyczna epistemologia,

  5. postmodernistyczna epistemologia.

Pozytywizm

Steve Smith (Positivism and beyond) w połowie lat 90. stwierdził, że przez ostatnie czterdzieści lat dominował pozytywizm. Dominacja opierała się na założeniu jednolitości nauki i imperatywie.

Istnieją trzy podstawowe warianty pozytywizmu:

  1. logicyzm, według którego obiektywne potwierdzenie teorii naukowej winno być zgodne z kanonami logiki dedukcyjnej,

  2. empiryczny weryfikacjonizm, według którego naukowy charakter posiadają jedynie twierdzenia empiryczne weryfikowane lub falsyfikowane (syntetyczne) bądź też twierdzenia prawdziwe z definicji (analityczne),

  3. ścisłe rozdzielenie teorii od obserwacji (teoretycznie neutralnych)

  4. teoria przyczynowości Hume'a sprowadzająca stosunek przyczyny-skutku do niezmiennego czasowego związku między obserwowalnymi wydarzeniami.

Głównymi protagonistami ostatniego wariantu stali się Rudolf Carnap, Thomas Nagle, Carl G. Hempel i Karl R. Popper.

Smith przeformułował koncepcję Lloyda w odniesieniu do stosunków międzynarodowych. Przypisuje współcześnie pozytywizmowi w nich cztery założenia:

  1. jedność nauki, epistemologiczna i metodologiczna,

  2. rozróżnienie między „faktami”, teoretycznie neutralnymi, a wartościami,

  3. potężne przekonanie o istnieniu prawidłowości, regularności i

  4. bardzo mocne przekonanie, iż empiryczne potwierdzenie lub falsyfikacja stanowią znamię „prawdziwego” badania.

Pozytywizm i empiryzm stały się powszechnie pojęciami używanymi wymiennie.

Smith nalega na odrębne, od ontologii i epistemologii, postrzeganie metodologii, jak również pozytywizmu i empiryzmu. Odrzuca on równanie empiryzm = pozytywizm = epistemologia + metodologia. Pojmuje on pozytywizm jako stanowisko metodologiczne opierające się na empirycznej epistemologii, zgodni z którą naszą wiedzę o świecie czerpiemy z doświadczenia.

Współczesne alternatywy pozytywizmu w filozofii wiedzy

Smith wyodrębnia pięć głównych, przeciwstawnych pozytywizmowi, współczesnych nurtów w filozofii wiedzy:

Krytyczny/transcendentny realizm dokonuje rozróżnienia między

  1. rzeczywistym czyli bytami i mechanizmami tworzącymi świat,

  2. faktycznymi, bieżącymi, czyli wydarzeniami i

  3. empirycznym, czyli tym czego doświadczyliśmy.

Krytyczny realizm jest próbą opisania i wyjaśnienia rzeczywistych struktur procesów, które istnieją niezależnie od naszego postrzegania.

Hermeneutyka oznacza sposób ustalania sensów polegający na uzgodnieniu ujęć obiektywnych z subiektywnymi za pomocą myślenia paradoksalnego, z pominięciem zasady niesprzeczności. Podstawową tezą przedstawicieli tego nurtu jest antynaturalizm - uznanie, że świat społeczny jest nie poddaje się takiemu traktowaniu, jak empiryzm, a zwłaszcza pozytywizm.

Teoria krytyczna. Przedstawiciele tej szkoły, nawiązując do Kanta, Hegla i Marksa, dążyli do stworzenia takiego marksizmu, który nie byłby skażony pozytywizmem i materializmem. Idąc śladami Kanta, zajmowali się możliwościami rozumu i wiedzy, w ślad zaś za Heglem podkreślali historyczne uwarunkowania myśli. Cechował ich sceptycyzm wobec panujących ideologii, będących, ich zdaniem, zniekształceniami myśli, wynikającymi z nierówności społecznych i równocześnie je ukrywającymi. Przedmiotem ich poszukiwań były sprzeczności w stosunkach społecznych, które oznaczają, iż pewnych grup nigdy nie dopuszcza się do władzy bądź nie daje się im swobodnego dostępu do informacji, pozwalających na racjonalna dyskusję.

Habermas wyróżnia trzy rodzaje wiedzy:

  1. empiryczno-analityczna (nauki przyrodnicze), zainteresowanie poznawaniem i kontrolą otaczającego nas świata,

  2. historyczno-hermeneutyczna, zainteresowanie zrozumieniem siebie nawzajem i podejmowaniem wspólnych działań i

  3. nauki krytyczne, dające emancypację poprzez uwolnienie się od błędów w naszej koncepcji samych siebie.

Feminizm. Dla feminizmu podstawowe znaczenie ma przeświadczenie o podporządkowaniu kobiety i lekceważeniu jej szczególnego doświadczenia. Feminizm to nurt niejednolity. Sandra Harding (Science Question In Feminism) wyróżnia:

- feministyczny empiryzm,

- feministyczny punkt widzenia,

- feministyczny postmodernizm.

Postmodernizm stał się jednym z najczęściej używanych określeń. Według Simona Blackurna „postmodernizm uważa się zwykle za prąd reaktywny, za sprzeciw wobec naiwnej i gorliwej wiary w postęp oraz wobec zaufania do prawdy obiektywnej czy naukowej. (…) W aspekcie poststrukturalistycznym postmodernizm wiąże się m.in. z odrzuceniem jakiegokolwiek stałego znaczenia czy jakiejkolwiek odpowiedzialności miedzy językiem a światem, jakiejkolwiek stałej rzeczywistości, prawdy, bądź faktów, które miałyby być przedmiotem badania”.

Poststrukturalizm, będący francuską odmianą postmodernizmu, reprezentują Michel Foucault i Jacques Derrida. Foucaulta interesuje wykorzystywanie nauki i rozumu jako instrumentów władzy i ogólniej, ścisłe wzajemne związki miedzy wiedzą a strukturami władzy. Dochodzi on do postulatu prawdy jako narzędzia służącego opieraniu się władzy.

Richard Rorty rozwija amerykański nurt postmodernizmu. Proponuje by filozofowie, zamiast poszukiwać prawdy, już jako „liberalni ironiści”, zaczęli bronić wartości.

Państwa

Powstanie i upadek państw wiąże się generalnie z fazami i warunkami jego rozwoju wewnętrznego. Czynniki wewnętrzne przesądzają o kształcie terytorialnym, strukturze prawnej, charakterze i formach władzy państwowej. Nie bez znaczenia są również uwarunkowania i okoliczności międzynarodowe powstania i upadku państw, a przede wszystkim ich uznanie międzynarodowe.

Państwo powstaje najczęściej poprzez:

    1. secesję

Secesja to oderwanie się części terytorium i utworzenie nowego państwa, np. oderwanie się kolonii od metropolii i powstanie niepodległych państw.

    1. rozpad

Rozpad wiąże się z reguły z powstaniem na dawnym terytorium kilku innych państw, np. powstanie niepodległych państw po rozpadzie ZSRR i Jugosławii.

    1. połączenie

Połączenie oznacza utworzenie z dwóch lub więcej państw jednego, nowego państwa, np. powstanie ZEA (1971) oraz zjednoczenie Niemiec (1990).

Prawo międzynarodowe zakazuje aneksji, czyli zajęcia lub przyłączenia z zastosowaniem siły zbrojnej lub innych środków przymusu, całości lub części terytorium innego państwa. Artykuł 2 p. 4 Karty NZ zakazuje użycia siły i groźby jej użycia zarówno przeciwko integralności terytorialnej, jaki i politycznej niepodległości państwa. Potwierdza to konwencja genewska ONZ z 1949 r. oraz deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków i współpracy między państwami ONZ z 24 października 1970 r. W Europie - Akt końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975 r. Najgłośniejszym przykładem aneksji ostatnich lat było zajęcie Kuwejtu przez Irak.

Ważnym aktem życia międzynarodowego jest uznanie nowego państwa przez inne państwa. Istnieją trzy rodzaje uznania międzynarodowego państw:

Najpełniejsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, ponieważ stwarza zarówno dla uznającego oraz uznawanego państwa całkowicie nową sytuację międzynarodową.

Uznanie międzynarodowe posiada ogromne znaczenie prawne i polityczne:

Ważną cechą jest odpowiedzialność. Wiąże się ona przede wszystkim z momentem powstania tzw. deliktu międzynarodowego, czyli czynu popełnianego przez dane państwo i naruszającego prawo międzynarodowe w sposób świadomy, którego skutkiem jest wyrządzenie szkody innemu państwu.

Wyróżniamy:

W pierwszym przypadku państwu poszkodowanemu należy się określona forma restytucji (np. zwrotu majątku), odszkodowanie (pełna lub częściowa rekompensata finansowa, jeśli restytucja nie jest możliwa) oraz wyrażenie ubolewania lub przeprosin z powodu szkód moralnych. Często w praktyce występują obie formy deliktu międzynarodowego. Skomplikowany charakter wielu deliktów międzynarodowych prowadzi w praktyce do przewlekłych sporów międzynarodowych między państwami a stronami, wymagając z upływem czasu rozwiązań kompromisowych, które w istocie dalekie są od doskonałości. Rodzi to w konkretnych sytuacjach kolejne napięcia, spory, a nawet konflikty międzynarodowe.

Pierwszoplanowym zadaniem działalności międzynarodowej państw jest współpraca z innymi państwami lub uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Z punktu widzenia liczby podmiotów uczestniczących we współpracy można ją rozpatrywać w aspekcie dwu- lub wielostronnej. Natomiast pod względem rodzaju współpraca obejmuje różne płaszczyzny, m.in. polityczną, prawną, gospodarczą, militarną, społeczną, kulturalną.

Istnieje wyraźna tendencja do rozbudowy i łączenia płaszczyzn oraz rodzajów współpracy międzypaństwowej, które obejmują praktycznie wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego i politycznego.

Państwa utrzymują oficjalne kontakty prawnopolityczne, głównie dzięki pomocy dyplomacji - utrzymywanie stałych oraz zinstytucjonalizowanych więzi przez suwerenne państwa za pośrednictwem swych przedstawicieli.

Początki dyplomacji sięgają antyku (słowo „diploma” oznaczało tabliczki wręczane w starożytnej Grecji posłańcom).

Pod względem praktycznym istotę dyplomacji można sprowadzić do dwóch zasadniczych zadań:

  1. prowadzenia systematycznych rozmów i rokowań między państwami w celu zawarcia określonych traktatów, umów, porozumień oraz innych regulacji prawnych,

  2. sztuki umiejętnego prowadzenia rokowań poprzez dobór odpowiednich środków i metod.

Kształtowanie się form i metod dyplomacji:

Misje doraźne powoływano już u zarania państw w celu rozwiązywania konkretnych, często jednostkowych zadań (poselstwa, delegacje, itp.).

Misje stałe pojawiły się najwcześniej w Watykanie oraz państwach-miastach włoskich, upowszechniając się następnie od poł. XVII w. całej Europie. Miały one siedzibę przy dworach panujących sąsiednich, a czasem także bardziej odległych państw. Były one potrzebne do prowadzenia negocjacji, rozwiązywania wielu problemów praktycznych w zakresie gospodarki i handlu itp. Zakres podejmowanych spraw wykraczał jednak często poza interesy dwóch państw, zmuszając do organizowania stałych spotkań i negocjacji, co spowodowało pojawienie się konferencji międzynarodowych. Jedną z pierwszych wielkich konferencji międzynarodowych był kongres westfalski z 1648 r., który zakończył wojnę 30-letnią i wprowadził nowy porządek europejski. Później konferencje międzynarodowe ulegały doskonaleniu równolegle do polityki zagranicznej państw. Pojawili się ministrowie spraw zagranicznych, a po kongresie wiedeńskim z 1814-15 r. rozbudowano i uzgodniono zasady funkcjonowania służby dyplomatycznej państw. Konferencje międzynarodowe stały się ważnym forum uzgadniania współpracy oraz rozwiązywania sporów i zawierania porozumień pokojowych (np. kongres berliński - 1878, kończący wojnę mocarstw europejskich z Turcją).

W XIX i XX w. pojawiła się nowa tendencja, zmierzająca do przekształcenia konferencji w stałe organizacje międzynarodowe, które zostały powołane do systematycznego zajmowania się określonymi zagadnieniami międzynarodowymi. Pojawienie się organizacji międzynarodowych wynikało zarówno ze zwiększenia się liczby państw oraz innych uczestników stosunków międzynarodowych oraz komplikowania się współpracy międzynarodowej. Wymagało to dużej wiedzy specjalistycznej oraz utrzymania ciągłych kontaktów i prowadzenia negocjacji przez wielu uczestników stosunków międzynarodowych równocześnie. Spowodowało to m.in. powołanie do życia Ligi Narodów (1919) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych (1945).

Charakterystyczną cechą dyplomacji po 1945 r. jest dynamiczny oraz elastyczny rozwój różnych form współpracy międzynarodowej.

W ramach stosunków dwu- i wielostronnych coraz większego znaczenia nabrały tzw. spotkania na szczycie. Odbywały się one już wcześniej w formie zjazdów monarchów (np. cara Aleksandra I i cesarza Francuzów Napoleona w Tylży - 1807), ale znaczenie ogólnoświatowe osiągnęły podczas II wojny światowej spotkania na szczycie między USA, Wielką Brytanią i ZSRR (Teheran - 1943, Jałta i Poczdam - 1945), które wpływały na strategię i taktykę koalicji antyhitlerowskiej wobec III Rzeszy i kształt nowego ładu międzynarodowego w Europie po 1945 r. Spotkania na szczycie są z reguły starannie przygotowane oraz poprzedzane konsultacjami na różnych szczeblach politycznych i dyplomatycznych. Po 1945 r. największą rangę miały spotkania na szczycie między USA a ZSRR jako supermocarstwami.

Spotkania na szczycie można rozpatrywać z jednej strony jako pewnego rodzaju racjonalizację podejmowania skomplikowanych decyzji, a z drugiej, jako dążące do oddziaływania na własną i międzynarodową opinię publiczną. Spotkania takie są nagłaśniane przez media i przysparzają przywódcom prestiżu, co nie jest dla nich obojętne w rywalizacji wewnętrznej o władzę oraz realizacji interesów polityki zagranicznej poszczególnych państw.

Ważną współpracy państw były tradycyjnie wizyty oficjalne i robocze, podczas których na różnych szczeblach (prezydenci, szefowie rządów, ministrowie, itd.) rozwiązywano problemy istotne w stosunkach bilateralnych. Wizyty często posiadają wymiar protokolarny i wymagają przestrzegania zasad ceremoniału dyplomatycznego.

Tzw. regularne konsultacje międzyrządowe na różnych szczeblach są regulowane w specjalnych umowach lub porozumieniach międzynarodowych, które precyzują formę i zakres oraz częstotliwość konsultacji. Przykładem najbardziej rozbudowanych konsultacji są konsultacje między Francją a RFN toczone w duchu układu elizejskiego z 22 stycznia 1963 r. W latach 90. konsultacje międzyrządowe objęły współpracę między krajami Europy zachodniej oraz Europy Środkowo-Wschodniej. Zacieśnianie kontakty międzynarodowych następuje poprzez instytucjonalizację współpracy międzyrządowej. Konferencje na najwyższym szczeblu służą przede wszystkim uzgadnianiu wspólnych stanowisk wobec istotnych problemów międzynarodowych. Uczestniczą w nich z reguły przywódcy, a więc najczęściej prezydenci lub szefowie rządów poszczególnych państw. Przykładem mogą być coroczne spotkania na najwyższym szczeblu najbardziej uprzemysłowionych i wpływowych państw zachodnich (USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Japonii, Włoch oraz Kanady), tzw. G-7. Od 1991 r. na spotkania te w części politycznej zapraszani są także przywódcy ZSRR, a następnie Rosji. Taka strategia ma zachęcić Rosję do zacieśniania współpracy z Zachodem po przezwyciężeniu konfliktu Wschód-Zachód. Inny charakter posiadają konferencje na szczycie państw członkowskich UE - Rady Europejskiej. Zasiadający w niej szefowie rządów lub państw posiadają liczne kompetencje i uprawnienia formalne z prawem weta włącznie. Rada Europejska jest bowiem najwyższym organem decyzyjnym UE. Innym przykładem konferencji na najwyższym szczeblu jest Trójkąt Weimarski (Francja, Niemcy, Polska od 1991 r.), który co dwa lata na szczeblu przywódców dokonuje przeglądu najważniejszych problemów trójstronnych.

Dyplomacja:

Zadania dyplomacji każdego państwa współcześnie można sprowadzić do dwóch zasadniczych celów:

  1. prezentowania w kraju pobytu polityki własnego rządu i pozyskiwania dla niego zrozumienia w łonie elit oraz społeczeństwa,

  2. informowania własnego rządu o sytuacji w kraju pobytu, uczestniczenia przy podejmowaniu określonych decyzji lub działań.

Realizacja tych celów następuje za pomocą określonych metod i środków, z których najistotniejsze znaczenie posiadają:

  1. przekazywanie regularnych sprawozdań w formie depesz, notatek, szyfrogramów, itp. relacji w zależności od wagi i charakteru sprawy,

  2. reprezentowanie interesów własnego państwa,

  3. prowadzenie działalności publicznej w kraju oraz dla kraju pobytu (składanie wizyt w różnych miejscowościach i grupach społeczno-zawodowych, oddziaływanie na środowiska opiniotwórcze, upowszechnianie informacji o osiągnięciach własnego kraju, włączanie się do różnych imprez, obchodów, itp.),

  4. pielęgnacja różnych form kontaktów gospodarczych, naukowych, kulturalnych itp.,

  5. rozwiązywanie problemów prawnych, wojskowych oraz w zakresie bezpieczeństwa,

  6. opieka nad wizytami oficjalnymi lub prywatnymi w zależności od interesów, potrzeb oraz zaleceń i instrukcji z kraju delegującego.

Przedstawicielstwa lub misje dyplomatyczne rozpoczynają swoja działalność po nawiązaniu lub wznowieniu stosunków dyplomatycznych, co wiąże się z wymogiem akceptacji (agreement) szefa misji lub przedstawicielstwa przez państwo przyjmujące oraz założenia u głowy tegoż państwa listów uwierzytelniających.

Rozróżnia się następujące klasy szefów misji dyplomatycznych:

- ambasadorowie i nuncjusze (w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- posłowie lub internuncjusze (także w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- charge d'affaires akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych.

Personel dyplomatyczny korzysta z różnych przywilejów przyznawanych na zasadach wzajemności (np. „eksterytorialność”, nietykalność osobista, przywileje skarbowe, sądowe). Poza personelem dyplomatycznym każda stała misja zatrudnia personel administracyjny i techniczny oraz służbę, którą czasem rekrutuje się w zależności od potrzeb z obywateli krajów urzędowania.

Poza misjami stałymi wyróżnia się misje specjalne oraz misje ad hoc. Mogą one mieć charakter tymczasowy i mogą być wysyłane do jednego lub kilku państw. Wyróżnia się też misje specjalne wysokiej rangi, którym z reguły przewodzą czołowi politycy lub upoważnieni przez głowę państwa wysokiej rangi dyplomaci. Mają one za zadanie rozwiązać szczególnie drażliwe lub skomplikowane problemy stosunków dwu- lub wielostronnych. Inne przedstawicielstwa zewnętrzne państwa (handlowe, gospodarcze, finansowe, instytuty kulturalno-naukowe, misje woskowe, itp.) nie posiadają zasadniczo statusu przedstawicielstwa dyplomatycznego, jeśli zainteresowane państwa nie uzgodnią inaczej.

Ważną rolę w kontaktach międzypaństwowych odgrywają także misje wojskowe, powoływane do oceny realizacji umów międzynarodowych bądź rozwiązywania innych zadań (pełnienie funkcji doradczych podczas rozmów, wymiana świadczeń, itp.). Zadania te muszą być ściśle sprecyzowane. Państwa akredytują także swoje stałe przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych (np. ONZ lub NATO i UE).

Na sesje i konferencje organizacji międzynarodowy państwa wysyłają oficjalne delegacje w składzie stosownym do ich rangi i znaczenia.

Wizyty głów państw w organizacjach międzynarodowych zwykło się także określać jako misje specjalne o tymczasowym charakterze.

Ważnym aspektem współpracy międzypaństwowej są także stosunki konsularne. Obejmują one określone zadania administracyjne w odniesieniu do ochrony interesów własnego państwa i obywateli na obszarze urzędowania. Tradycje konsulatów są bogate i sięgają wieków średnich. Wówczas to konsulowie reprezentowali interesy kupców cudzoziemskich przed władzami państwa ich pobytu.

Nawiązanie stosunków konsularnych następuje za zgodą zainteresowanych państw, które udzielają zezwolenia (exequatur).

Konsulowie dzielą się na honorowych i zawodowych. Pierwsi działają w ośrodkach miejskich lub na innych obszarach, gdzie nie opłaca się organizować konsulatu zawodowego.

Występują trzy klasy konsulów:

Funkcje urzędów konsularnych:

  1. ochrona interesów własnego państwa oraz jego obywateli,

  2. aktywizacja stosunków gospodarczo-handlowych, naukowych, kulturalnych, itp.,

  3. udzielanie pomocy prawnej (sprawy spadkowe, sądowe, wydawanie wiz pobytowych oraz różnych zezwoleń, itp.).

Stosunki konsularne odzwierciedlają zawsze istniejący stan stosunków międzypaństwowych oraz uzupełniają oficjalne stosunki dyplomatyczne.

Narażenie się na zarzut działalności wywiadowczej może doprowadzić do uznania za osoby niepożądane (persona non grata) oraz wydalenia z kraju urzędowania.

Jedną z ważniejszych funkcji dyplomacji jest przygotowanie umów międzynarodowych.

Klasyfikacja umów:

Umowy można podzielić z punktu widzenia różnych kryteriów, z których najistotniejsze posiadają:

  1. liczbę stron (kontrahentów) - dwustronne (bilateralne) i wielostronne (multilateralne),

  2. treść (prawne, polityczne, gospodarcze, wojskowe, kulturalne, itp.), która jest z reguły określona w nazwie (np. układ sojuszniczy, traktat graniczny, traktat o dobrym sąsiedztwie i współpracy),

  3. skalę otwartości (otwarte lub zamknięte przy precyzyjnym określeniu charakteru otwarcia za lub bez zgody kontrahentów),

  4. czasokres trwania (terminowe i bezterminowe),

  5. rangę w odniesieniu do organów państwa: państwowe (traktaty pokoju, układy lub traktaty o dobrym sąsiedztwie i współpracy oraz inne wyraźnie sprecyzowane lub zawierające postanowienia odmienne od obowiązującego ustawodawstwa), rządowe (odnoszące się do dwóch lub więcej resortów i nieposiadające znamion umów państwowych), resortowe (odnoszące się do kompetencji jednego ministra oraz niestanowiące ani umów państwowych, ani tez rządowych).

W zależności od tradycji i ważności, umowy międzynarodowe mogą mieć różne nazwy:


W średniowieczu umowy spisywano po łacinie, w czasach nowożytnych w języku francuskim, później niekiedy w angielskim, a współcześnie w językach obu kontrahentów, nie wykluczając możliwości doboru uzgodnionego języka.

Uznanymi językami światowymi są obecnie:


Umowa międzynarodowa nabiera ważności z chwilą ratyfikacji oraz wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

W rozwoju historycznym zmianom ulegała liczba państw jak i ich rola i pozycja w stosunkach międzynarodowych. Było to następstwem takich procesów dziejowych, jak: długofalowe kształtowanie się poszczególnych państw, pojawienie się kolonii i kolonializmu, zwłaszcza od XVI-XIX w., I i II wojna światowa, dekolonizacja po 1945 r. oraz przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 90. XX w. W 1998 r. na mapie politycznej świata istniało 201 państw, w tym 196 państw stanowiły formalnie państwa suwerenne, a pozostałe to organizmy niesamodzielne lub słabe.

Z punktu widzenia podmiotowości prawnomiędzynarodowej można jeszcze dodatkowo wyróżnić (poza państwami):

Formalna równość wszystkich państw z punktu wiedzenia prawa międzynarodowego nie zmienia faktu, iż są one poważnie zróżnicowane pod względem wielkości terytorium, liczby ludności, wielkości zasobów materialnych i potencjałów gospodarczych, ustroju politycznego, sprawności organizacyjnej, siły zbrojnej i wielu innych czynników, które stwarzają dla nich bardzo zróżnicowane możliwości zajmowania określonej pozycji i roli w stosunkach międzynarodowych.

Zdolność do odgrywania aktywnej roli w stosunkach międzynarodowych wymaga od każdego państwa umiejętnego wykorzystania posiadanych potencjałów oraz stosowania różnych metod i środków, zwłaszcza dyplomatycznych.

Państwa można uszeregować według kryteriów prawnych, politycznych, ekonomicznych, militarnych w następujących kategoriach:

  1. mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań międzynarodowych we wszystkich dziedzinach i zakresach w skali globalnej,

  2. mocarstwa regionalne oraz sektorowe, zdolne do oddziaływań w poszczególnych regionach geograficznych lub też sferach współpracy międzynarodowej (np. gospodarczej),

  3. państwa średniej wielkości, zdolne do działań transgranicznych i regionalnych,

  4. państwa małe (minipaństwa), które nie są zdolne do działań samodzielnych oraz często zmuszane są do ścisłej kooperacji z sąsiadami lub innymi państwami,

  5. państwa „upadłe”, względnie „rozpadające się”, znajdujące się w stadium rozkładu wewnętrznego o licznych zagrożeniach i implikacjach międzynarodowych.

Ważną rolę odgrywają mocarstwa, które zasadniczo dążą do narzucenia innym państwom swojej woli oraz kształtowania korzystnego dla siebie układu stosunków międzynarodowych poprzez zawieranie umów, tworzenie koalicji lub sojuszy polityczno-militarnych itp.

Powstawanie i ewolucja mocarstw wiąże się z instytucjonalizacją stosunków międzynarodowych i przejawia się w trzech płaszczyznach:

  1. zmiany ładu międzynarodowego, a więc warunków otoczenia zewnętrznego dla demonstrowania mocarstwowości,

  2. ewolucji znaczenia poszczególnych przesłanek mocarstwowości,

  3. ewolucji podmiotów mocarstwowości, czyli państw i ugrupowań.

Prowadzi to współcześnie do coraz większych aspiracji poszczególnych państw do odgrywania roli mocarstw, a w kategorii państw średnich roli liderów. Ważnym kryterium mocarstwowości jest obecnie przede wszystkim fakt produkcji broni nuklearnej oraz posiadanie odpowiednich środków jej przenoszenia. W tym aspekcie do mocarstw można by zaliczyć: USA, ZSRR/Rosję, Wielka Brytanię, Francję, Chiny Ludowe oraz od 1998 r. Indie, Pakistan. Iran (???).

Do kategorii mocarstw globalnych należą Stany Zjednoczone i należał Związek Radziecki. Po rozpadzie ZSRR w 1991 r., Rosja jako sukcesor ZSRR przejęła cały arsenał nuklearny i aspiruje do odgrywania roli mocarstwa globalnego, co budzi wiele zastrzeżeń ze względu na wewnętrzny ostry i długotrwały kryzys polityczny i społeczno-gospodarczy, obniżający poważnie swobodę jej działania międzynarodowego. Do mocarstw sektorowych można zaliczyć Japonię i Niemcy ze względu na ich duży potencjał ekonomiczny, a przede wszystkim znaczny udział w handlu światowym.

Mocarstwa nuklearne, takie jak USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania i Chiny Ludowe (od 1971) posiadają formalny status mocarstwowy jako stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Japonia i Niemcy zabiegają o taki status. Wielka Brytania i Francja należą do tradycyjnych mocarstw światowych, ale po utracie kolonii spełniają faktycznie rolę mocarstw regionalnych w Europie. Po zakończeniu „zimnej wojny” jedynym uniwersalnym mocarstwem pozostały tylko Stany Zjednoczone. Poza Europą do mocarstw regionalnych można zaliczyć: Chiny Ludowe i Indie w Azji, Egipt i RPA w Afryce oraz Argentynę, Brazylię i Meksyk w Ameryce Południowej i Środkowej.

Zdecydowana większość państw to państwa średniej wielkości pod względem terytorium, ludności, potencjału gospodarczego. Za minipaństwa należy uznać państwa o ograniczonej zdolności do działań wewnętrznych i zewnętrznych, a w sprawach polityki zagranicznej z reguły zmuszone są one do ścisłego współdziałania z innymi państwami. Państwa takie występują na wszystkich kontynentach, np. w Europie są to m.in. Monako, Andora, San Marino i Lichtenstein.

Współcześnie, obok czynników militarnych, pierwszoplanowym wyznacznikiem roli i pozycji międzynarodowej państw jest potencjał gospodarczy i poziom technologiczny oraz sprawne zarządzanie. Klasyfikacje państw na podstawie wymienionych tu kryteriów są sporządzane przez różne organizacje międzynarodowe. Jednym z najbardziej reprezentacyjnych jest HDR (Human Development Report) wydawany dorocznie przez UNDP. Obejmuje on m.in. trzy różne klasyfikacje państw: według regionów, według poziomu rozwoju oraz według dochodu. HDI - wskaźnik Rozwoju Ludzkiego (Human Development Index) ilustruje możliwość „życia długo i zdrowo, bycia wyedukowanym i posiadania przyzwoitego standardu życiowego”. Oblicza się dane o dochodzie, dostępność j jakość edukacji, długość życia, jakość opieki medycznej. Na pierwszym miejscu znajduje się Norwegia, zamyka ją Sierra Leone. Polska znajduje się na 37 miejscu.

Tylko państwa o wysokim PKB mogą aspirować do odgrywania roli mocarstwowej, co jednak nie zawsze wiąże się z siłą nabywczą dolara oraz poziomem życia społeczeństwa, np. słabnąca pozycja Rosji orz przybierające na sile znaczenie Chin Ludowych. Do grona najbiedniejszych można zaliczyć ok. 130 państw rozwijających się i postkolonialnych. Wśród tej kategorii państw należy z kolei wyróżnić 13 krajów bogatych w ropę naftową oraz ok. 20 krajów rogowych, które w ostatnich 20 latach dokonały szybkiego skoku w rozwoju gospodarczym (m.in. Tajwan, Korea Południowa, Indonezja).

Ważnymi elementami oceny pozycji ekonomicznej państw jest ich rola w międzynarodowym podziale pracy.

U schyłku XX w. w rozwoju gospodarczym pogłębiła się dysproporcja miedzy krajami najbogatszymi a najbiedniejszymi. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej szybko odrobiły zaległości chociaż przezwyciężenie dysproporcji rozwojowych wobec najbardziej rozwiniętych krajów zachodnich wymagać będzie jeszcze czasu. Na początku XXI w. niektóre kraje najbiedniejsze nie są w stanie w okresie przejściowym lub nawet w dłuższej perspektywie czasowej wypełnić podstawowych funkcji społecznych oraz państwowych. Jest to grupa ok. 60 państw, określanych jako upadłe (failing states), bądź tez jako rozpadające się (failed lub callapsed states), stanowiąc poważne ryzyko, zagrożenie i destabilizacji nie tylko w sferze wewnętrznej, ale także międzynarodowej. Niektóre z nich, jak np. Somalia czy Afganistan, stanowiły bazę dla terrorystów.

Status państwa w stosunkach międzynarodowych znajduje odzwierciedlenie w formalnym zapisie miejsca i funkcji państwa w konkretnym gremium międzynarodowym (np. stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ), posiadanie powszechnie uznanych atrybutów siły militarnej (mocarstwo nuklearne), przynależność do klubu dużych i bogatych państw zachodnich (np. G-7). Rola międzynarodowa państw może być pasywna lub aktywna.

Narody i religie etniczne oraz wspólnoty religijne należą do najważniejszych uczestników współczesnych stosunków międzynarodowych.

Jednym z podstawowych pojęć stało się przed kilku wiekami, i pozostaje nadal, państwo narodowe. Można wyodrębnić trzy podstawowe sposoby definiowania narodu. Określa się te podejścia jako

Często bezwiednie łączy się lub używa zamiennie pojęcia państwa i narodu.

Sam Gellner próbuje rozwiązać dylemat między „nacjonalizmem rzeczywistym a nacjonalizmami potencjonalnymi”.

Anthony David Smith dostrzega różnorodność genezy, jak i funkcjonowania narodów. Jego zdaniem „naród może być stworzony na różne sposoby, opierać się na różnych podstawach i powstawać z różnych warunkach”.

Rejai i Enole: Naród i państwo mogą istnieć niezależnie od siebie, naród może istnieć bez państwa, a państwo może istnieć bez narodu. Gdy występują łącznie, wynikiem jest państwo narodowe.

T. K. Oommen opowiada się za wyraźnym rozdzieleniem obu pojęć, państwa i narodu. Oommen zauważa, iż zarówno naród jak i ethnie maja te same pi cech, a Wojtkiem jest terytorium, które jest jedynie cechą narodu. Ostatecznie definicja Oommena brzmi: „naród jest bytem terytorialnym, z którym lud ma związek emocjonalny i któremu przydaje moralne znaczenie; jest to ojczyzna, po przodkach lub adaptowana (…). Dla utrzymania narodu lud musi być zdolny do porozumiewania się miedzy sobą, to znaczy, należący do niego powinni mieć wspólny język (…). To właśnie połączenie, fuzja terytorium i języka tworzy naród; naród jest wspólnotą w porozumiewaniu się w swej ojczyźnie”.

Zdaniem A. D. Smitha pojęcie narodu posiada sześć podstawowych cech:


  1. zbiorową nazwę,

  2. wspólny mit, pochodzenia,

  3. wspólną przeszłość,

  4. odrębną wspólną kulturę,

  5. związek ze specyficznym terytorium i

  6. poczucie solidarności.


Nacjonalizm

Nacjonalizm stał się legitymizującą doktryną dla całego systemu międzynarodowego suwerennych państw. Wcześniej, do czasów nowożytnych, źródłem legitymizacji mogli być władcy, dynastie czy religie. W czasach nowożytnych uzasadnieniem dla państwa stało się stopniowo reprezentowanie ludu. Nacjonalizm jest zarówno formą myśli politycznej, jak też ruchem społecznym i politycznym.

Za Smithem można wymienić siedem głównych tematów ideologii nacjonalizmu:

  1. ludzkość jest w sposób naturalny podzielona na narody,

  2. każdy naród ma swój szczególny charakter,

  3. źródłem wszelkiej władzy politycznej jest naród, cała zbiorowość,

  4. dla wolności i samorealizacji ludzie muszą utożsamić się z narodem,

  5. narody mogą się spełnić jedynie w ich własnych państwach,

  6. lojalność wobec państwa narodowego jest nadrzędna wobec wszelkich innych lojalności,

  7. podstawowym warunkiem globalnej wolności i harmonii jest wzmocnienie państwa narodowego.

Gellner: „Nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”.

Rozwój nacjonalizmu można podzielić na trzy powiązane ze sobą fazy:

  1. podczas oświecenia pojawiła się idea samo rządzących się wspólnot, co później zostanie uzupełnione przez John Stuarta Milla ideą rządu przedstawicielskiego,

  2. podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej przeciwstawiano monarsze naród, czyli wspólnotę wszystkich Francuzów „wolnych, równych i będących braćmi”, w Ameryce Północnej i Południowej zaś elity osadnicze, o podobnych etnicznych i językowych cechach, odrzucały panowanie odległej metropolii,

  3. demokratyczna i polityczna koncepcja narodu została uzupełniona przez niemiecki romantyzm ideą ludu (Volk), wspólnoty o wspólnej historii, tradycji i kulturze.

Dla wielu nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrót. I wojna światowa zapoczątkowała okres zasady samookreślenia narodowego, najpierw w rewolucyjnej formie, sformułowana już ostatecznie w 1917 r. przez Lenina w Rosji, i wkrótce potem, w 1918 r., w jej liberalnej formie, wyrażona przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Wilsona.

Wśród dotychczasowych skutków nacjonalizmu cztery wydaja się być najważniejsze:

  1. nowy system legitymizacji, dopełniający tradycyjne dla systemu westfalskiego rozumienie suwerenności i nieingerencji: państwa reprezentują narody,

  2. zasadniczy składnik budowania państwa i kształtowania wspólnej tożsamości i świadomości,

  3. potężny bodziec dla wytyczania i ponownego wytyczania granic poprzez rozszczepianie i fuzję,

  4. źródło konfliktu i często wojen.

Religia

Emil Durkheim: „religia jest ujednoliconym systemem wierzeń i praktyk, które jednoczą w jedną moralną wspólnotę zwaną kościołem”.

Religia i oddziaływanie na stabilność lub niestabilność systemów międzynarodowych, wpływ na konfliktowość stosunków międzynarodowych.

Samuel Huntington „Zderzenie cywilizacji” - możliwe jest starcie między głównymi cywilizacjami, kształtującymi się wokół wielkich religii.

Według ośrodka adherents.com:


  1. chrześcijaństwo - 2 mld wyznawców,

  2. islam - 1,3 mld,

  3. hinduizm - 900 mln,

  4. świeccy humaniści, agnostycy, ateiści - 850mln,

  5. buddyzm - 360 mln,

  6. chińskie religie tradycyjne - 225 mln.


Chrześcijanie łącznie stanowią nieco mniej niż 1/3 ludzkości. Gdyby poszczególne wyznania chrześcijańskie potraktować odrębnie, to najliczniejszą religię stanowią muzułmanie, których jest już ponad 20% ludzkości.

Christopher Dawson: „wielkie cywilizacje świata nie produkują wielkich religii jako czegoś w rodzaju produktu ubocznego, w bardzo rzeczywistym sensie wielkie religie są fundamentami, na jakich opierają się wielkie cywilizacje”. Spośród pięciu „religii światowych” Maxa Webera, aż cztery - chrześcijaństwo, islam, hinduizm i konfucjanizm, SA związane ściśle z głównymi cywilizacjami.

Zdaniem Jamesa Kurtha istnieją obecnie trzy paradygmaty dotyczące religii:

  1. modernistyczny - przemiany ku świeckiej filozofii; niekiedy reakcja przeciw nowoczesności, jak w wypadku rewolucji islamskiej w Iranie. U ich podstaw leżały nie sukcesy, lecz niepowodzenia modernizacji.

  2. postmodernistyczny - podobnie jak u modernistów, charakterystyczne odrzucenie tradycyjnych, premodernistycznych religii. Lecz również odrzucane są modernistyczne wartości racjonalizmu, empiryzmu i nauki, wraz ze strukturami kapitalizmu, biurokracji, a nawet liberalizmu. Podstawową wartością jest wyrazisty indywidualizm. Za ideał uchodzi ruch New Age.

  3. premodernistyczny - przednowoczesna wrażliwość (Jan Paweł II); nacisk na niepowodzenie wielkich świeckich ideologii, z kultem państwa; jedyna skuteczna opozycja wobec nich wierzących, skupionych we wspólnotach religijnych. Jeśli sekularyzacja, to w bardzo różnych odmianach.

Głównym źródłem oporu wobec globalizacji i „wielkiego projektu” w USA stało się kilka wielkich religii. Szczególnie przeciwstawiającymi wydają się wojujący islam i neokonfuncjanizm.

Organizacje międzynarodowe

Organizacje międzynarodowe należą do ważnych uczestników stosunków międzynarodowych. Początki organizacji międzynarodowych sięgają starożytności. Większego znaczenia nabrały dopiero w XVIII, a zwłaszcza w XIX w. Wzrost współpracy gospodarczej i wymiany handlowej zmuszał państwa i sąsiadujące ze sobą regiony geograficzne do poszukiwania nowych form kooperacji międzynarodowej.

W uproszczeniu organizacje międzynarodowe można określić jako celowe zrzeszenie uczestników stosunków międzynarodowych, powstałe w wyniku zawartego między nimi porozumienia oraz wyposażone w stałe organy. Członkami organizacji międzynarodowych mogą być co najmniej trzy państwa, organizacje i stowarzyszenia krajowe (tzw. osoby prawne) lub też osoby fizyczne. Generalnie organizacje międzynarodowe posiadają precyzyjne porozumienia, czyli tzw. statuty, zawierające dokładnie sformułowane cele, prawa i obowiązki członków, strukturę i kompetencje organów oraz mechanizm podejmowania decyzji i metody realizacji.

Organizacje międzynarodowe różnią się między sobą zakresem i charakterem realizowanych celów. Dla ich realizacji powołuje się odpowiednie organy, z reguły na czas nieokreślony, a więc mające charakter stały. Można dokonać podziału na organy główne i pomocnicze, a pod względem prawnym na międzynarodowe, międzyparlamentarne i administracyjne. Organy administracyjne mają charakter usługowo-techniczny.

Organizacje międzynarodowe wyrażają swoją wolę najczęściej w formie decyzji, które mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter w zależności od typu oraz znaczenia. Najczęściej są to: uchwały, rezolucje, deklaracje, opinie, rozporządzenia, itp.

Funkcje organizacji międzynarodowych:

  1. funkcje regulacyjne zmierzają do kształtowania postępowania państw lub innych uczestników stosunków międzynarodowych odpowiednio do podjętych regulacji, np. kodyfikacja prawa międzynarodowego - Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ.

  2. Funkcje kontrolne polegają na ustalaniu stanu faktycznego stosunków międzynarodowych w odniesieniu do określonych norm lub wzorców postępowania. Rozróżnia się kontrole polityczną od sądowniczej, która zawsze musi opierać się na konkretnej podstawie prawnej.

  3. Funkcje operacyjne sprowadzają się do świadczenia przez daną organizację różnych usług.

Klasyfikacje organizacji międzynarodowych

Organizacje międzynarodowe można klasyfikować według różnych kryteriów, z których najważniejsze to:

Ze względu na status międzynarodowy członków organizacje międzynarodowe można podzielić na trzy zasadnicze grupy:

  1. międzynarodowe organizacje rządowe (International Government Organisations - IGOs),

  2. międzynarodowe organizacje pozarządowe (International Non-Government Organisations - INGOs), powstają w wyniku porozumień co najmniej dwóch lub więcej państw, reprezentowanych przez ich rządy, w celu osiągnięcia zamierzonych zadań; np. ONZ, NATO i UE.

  3. organizacje transnarodowe (Transnational Non-Government Organisations - TNOs).

Z punktu widzenia kryterium podmiotowego można z kolei podzielić na:

  1. organizacje powszechne lub uniwersalne, obejmujące w działalności swoim zasięgiem świat, np. ONZ,

  2. organizacje grupowe lub regionalne, np. OJP czy Rada Europy,

Według kryterium przedmiotowego organizacje międzynarodowe można podzielić z tytułu na charakter działalności:

  1. organizacje polityczno-wojskowe, np. Liga Państw Arabskich, OPA, OJA, NATO, Unia Zachodnioeuropejska, Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku; rozwiązane: Organizacja Paktu Centralnego, Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej, Układ Warszawski,

  2. organizacje gospodarcze, np. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, UE, NAFTA, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, OPEC; rozwiązana RWPG,

  3. organizacje kulturalne, np. UNESCO,

  4. organizacje ochrony zdrowia, np. WHO.

Organizacje polityczno-wojskowe (a) i gospodarcze (b) można dodatkowo podzielić na:

Organizacje kulturalne (c) i ochrony zdrowia (d) określa się jako wyspecjalizowane lub funkcjonalne. Można je też klasyfikować według kryterium kompetencyjnego.

Nietypową organizacją jest MCK, który zrzesza zarówno towarzystwa krajowe, jak też delegatów z poszczególnych państw, prowadząc szeroko zakrojoną w skali światowej działalność humanitarną.

Organizacje wg statusu międzynarodowego:

INGOs powstają w wyniku porozumień osób fizycznych lub prawnych, a więc instytucji i stowarzyszeń o charakterze publicznym. Pod względem statusu zrzeszają one członków z różnych krajów, a więc w swej działalności wykraczają poza granice jednego państwa. Mogą wykonywać niektóre zadania bezpośrednio bądź też oddziaływać na rządy lub opinię publiczną. INGOs odnotowały w ostatnim dziesięcioleciu znaczny wzrost liczebności. Np. Greenpeace, Amnesty International. W wielu wypadkach INGOs pracują nad rozwiązaniami alternatywnymi, krytykują IGOs oraz mobilizują opinię publiczną poprzez spektakularne akcje.

TNOs różnią się zasadniczo od IGOs. Są one zjawiskiem nowym i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Powstanie ich wiąże się przede wszystkim z postępującą globalizacją oraz instytucjonalizacją współczesnych stosunków międzynarodowych. Dzielą się na:

Są to korporacje przemysłowe i handlowe, których działalność przekracza granice państw w wymiarze globalnym, regionalnym. Wywierają one coraz większy wpływ nie tylko na podział pracy w skali globalnej, ale także na politykę gospodarczo-finansową wielu państw.

IGOs oraz INGOs można usystematyzować następująco:

ONZ:

ONZ jest jedyną organizacją o charakterze uniwersalnym. Spełnia ona wielorakie funkcje, śród których utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa światowego oraz rozwój przyjaznych stosunków i współpracy między wszystkimi państwami członkowskimi zajmuje nadrzędną rolę.

Prekursorem ONZ była Liga Narodów, którą powołano 28 czerwca 1919 r. wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego. W okresie niespełna 20 lat działalności Liga mogła się poszczycić jedynie ograniczonymi sukcesami. Mimo podjęcia inicjatywy utworzenia, nie znalazły się wśród jej członków Stany Zjednoczone, a Związek Radziecki wstąpił do niej dopiero w 1034 r. po opuszczeniu jej przez Niemcy i Japonię (1933). Nie odegrała ona większej roli w zażegnaniu II wojny światowej i wielu innych konfliktów międzynarodowych. Formalnie została rozwiązania 18 kwietnia 1946 r.

Inicjatywę powołania do życia ONZ podjęły Stany Zjednoczone. Wstępny projekt statutu ONZ opracowano już podczas specjalnej konferencji w Dumbarton Oaks (VIII-X 1944). Sprawa ONZ wzbudzała kontrowersje w koalicji antyhitlerowskiej odnośnie do porządku powojennego. Dopiero w Jałcie (3-11 luty 1945) Roosevelt, Churchill i Stalin doszli po porozumienia odnośnie wymogu jednomyślności głosowania między wielkimi mocarstwami w Radzie Bezpieczeństwa.

Konferencja założycielska rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 r., a Kartę NZ podpisali 26 czerwca 1945 r. przedstawiciele 50 państw, tzw. członków pierwotnych. Weszła ona w życie 24 października 1945 r. po ratyfikacji przez 51 państw. Polska nie uczestniczyła w konferencji założycielskiej ONZ, ale po utworzeniu pod koniec czerwca 1945 r. Tymczasowego Rządu RP podpisała Kartę NZ 16 października 1945 r. i tym samym znalazła się wśród członków pierwotnych. Dodatkową koncesją na rzecz ZSRR było przyznanie członkostwa ONZ największym republikom związkowym - Białorusi, Rosji i Ukrainie.

Karta Narodów Zjednoczonych

Karta NZ obowiązuje wszystkich członków i propaguje następujące cele:

  1. utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,

  2. rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami,

  3. przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania,

  4. wkład w rozwój praw człowieka,

  5. uzgadnianie działalności między państwami dla osiągnięcia tych celów.

W skład ONZ przyjmowane są państwa, które, podobnie jak członkowie pierwotni, wyrażają gotowość realizacji celów i zadań zawartych w Karcie NZ. Są one przyjmowane przez Zgromadzenie Ogólne (większością 2/3 głosów) na zlecenie Rady Bezpieczeństwa.

Wobec państw członkowskich, łamiących cele i zasady działania, Zgromadzenie Ogólne może na zlecenie Rady Bezpieczeństwa podjąć środki przymusu (np. w 1991 r. wobec Iraku ze względu na okupację Kuwejtu) lub też zawiesić w prawach członkowskich (np. w 1992 r. Nową Jugosławię).

Struktura ONZ

Do głównych organów ONZ należą

  1. Zgromadzenie Ogólne - tworzą je wszystkie państwa członkowskie (w 1999 r. - 188), które posiadają po jednym głosie. Zbiera się na rocznych sesjach zwyczajnych. Sesje nadzwyczajne - na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub większości państw członkowskich. W ważnych sprawach uchwały zapadają większością 2/3 głosów.

  2. Rada Bezpieczeństwa - składa się z 15 członków, w tym 5 stałych: USA, UK, Francja, Rosja (ZSRR do końca 1991 r.) i ChRL (od 1971 r., wcześniej Republika Chin na Tajwanie) oraz 10 członków niestałych wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne co dwa lata według rozdzielnika rotacyjnego dla poszczególnych kontynentów: Afryka - 3, Azja - 2, Ameryka Łacińska - 2, Europa Środkowo-Wschodnia - 1, Europa Zachodnia oraz reszta świata zachodniego - 2. Każdy z członków Rady ma jeden głos. Większość decyzji zapada kwalifikowaną większością 9 głosów. W sprawach merytorycznych wymóg jednomyślności 5 stałych członków. Rada może zastosować środki przymusu politycznego, ekonomicznego i militarnego wobec państw, które naruszają zasady współżycia międzynarodowego (agresja, łamanie praw człowieka, zagrożenie pokoju, itp.). W latach 1946-95 ze stałych członków prawo weta wobec uchwał zastosowali: ZSRR/Rosja - 124 razy, USA - 71, UK - 31, ChRL - 22, Francja - 18. Większość sprzeciwów odnosiła się przy tym do okresu „zimnej wojny”. Rada decyduje o przyjmowaniu, zawieszaniu lub wykluczaniu członków oraz w obsadzie ważnych stanowisk (powołanie Sekretarza Generalnego, wybór sędziów MTS, itp.).

  3. Rada Gospodarczo-Społeczna - składa się z 54 członków, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, i co roku zmienia 1/3 jej składu. Posiada liczne wyspecjalizowane organizacje, agendy i programy oraz komisje. Jej działalność obejmuje większość zagadnień społeczno-gospodarczo-kulturalnych oraz polityczne jak np. przestrzeganie praw człowieka. Współpracuje ściśle z komisjami regionalnymi:

  1. Komisją Gospodarczą do spraw Europy (1947),

  2. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji i Pacyfiku (1947),

  3. Komisją Gospodarczą do spraw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (1948),

  4. Komisją Gospodarczą do spraw Afryki (1958),

  5. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji Zachodniej (1973).

Struktury RGS współpracują z licznymi pozarządowymi organizacjami międzynarodowymi.

  1. Rada Powiernicza została powołana w myśl art. 75 Karty NZ w celu przygotowania do niepodległości obszarów zależnych (kolonii, mandatów, itp.). Straciła poważanie na znaczeniu w wyniku postępującej dekolonizacji, od momentu uchwalenia specjalnej deklaracji Zgromadzenia z 14 grudnia 1960 r. w tym zakresie. Jej rozwiązanie nie dochodzi do skutku ze względu na przedłużenie się reformy ONZ.

  2. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze został powołany do rozwiązywania sporów miedzy państwami członkowskimi. Nie zajmuje się sporami o charakterze politycznym. Słabość MTS polega na tym, iż nie posiada możliwości egzekwowania swoich orzeczeń.

  3. Sekretariat stanowi personel administracyjny ONZ, na którego czele stoi Sekretarz Generalny, wybierany przez ZO na zlecenie RB na okres 5 lat.

16 organizacji wyspecjalizowanych, np. Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny - ITO, Międzynarodowa Organizacja Pracy - ILO, IMF, UNESCO, WHO. Muszą one składać sprawozdania ze swej działalności radzie Gospodarczo-Społecznej.

Dwie organizacje autonomiczne - Międzynarodowa Agencja ds. Energii Atomowej (IAEA) oraz WTO (wcześniej GATT).

Wydatki ONZ można podzielić na:

  1. wydatki na finansowanie podstawowych funkcji ONZ - organy, które pochodzą z budżetu regularnego, czyli obowiązujących składek członkowskich.

  2. Wydatki na operacje pokojowe, pokrywane z budżetów uchwalanych dla każdej operacji i pochodzących z regularnych składek obowiązujących poszczególne kraje członkowskie,

  3. Wydatki na rozwój gospodarczy i pomoc humanitarną, pokrywane ze środków pozabudżetowych, wpłacanych dobrowolnie przez zainteresowane rządy krajów członkowskich, fundacje, firmy oraz osoby prywatne.

Wysokość wpłat poszczególnych państw następuje stosownie do wielkości PKB. Największy udział w budżecie regularnym ONZ posiadają - USA 25%, Japonia 12,45%, Niemcy 8,93%, Rosja 6,71%, Francja 6,00%, Wielka Brytania 5,02%, Włochy 4,29%.

Problem reformy ONZ:

Pojawiły się propozycje reform strukturalno-funkcjonalnych ONZ, np. „Plan dla Pokoju” (1992), „Plan dla Rozwoju” (1994). Propozycje reformy ONZ zmierzały w następujących kierunkach:

  1. zmiany strukturalno-funkcjonalne,

  2. przezwyciężenie kryzysu finansowego,

  3. lepsze rozwiązywanie nowych wyzwań i problemów merytorycznych u schyłku XX wieku.

Odnośnie (a) większe prerogatywy miałoby uzyskać ZO, przejmując wiele funkcji koordynacyjnych. W miejsce RSG proponowano powołanie nowego ciała - Rady Rozwoju odpowiedzialnej za racjonalne koordynowanie działalności rozproszonych programów, komisji, komitetów i agend ONZ. Zainteresowanie prawami człowieka oraz sprawami ochrony środowiska naturalnego miały znaleźć odzwierciedlenie w powołaniu Rady Nadzoru Praw Człowieka oraz Rady Nadzoru Ekologicznego. Likwidacji ulec miałaby Rada Powiernicza. MTS poprzez współprace z RB ONZ miałby uzyskać prawo do obowiązkowego wdrażania swych orzeczeń.

Największe emocje budzi reforma samej Rady Bezpieczeństwa. Kraje uprzemysłowione i Rosja chcą przyjęcia do niej Niemiec i Japonii, krajów które wnoszą relatywnie duży wkład finansowy. Kraje rozwinięte opowiadają się za uwzględnieniem ich przedstawicieli z poszczególnych kontynentów. W rezultacie nie osiągnięto żadnej zgody w kwestii restrukturyzacji RB NZ.

Korporacje międzynarodowe:

Korporacje wielonarodowe należą również do najważniejszych aktorów międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych. Bezsporna pozostaje siła ekonomiczna licznych korporacji, jaki i powiększające się pole ich manewru w erze globalizacji. Latem 1999 r. Microsoft stał się pierwszą korporacją, której wartość rynkowa przekroczyła 500 mld USD.

Zdaniem Roberta Hessena korporacja jest prawnym i umownym mechanizmem powołanym do tworzenia i prowadzenia biznesu dla zysku, używającym kapitał inwestorów.

John Marshall - korporacja jest bytem sztucznym, niewidzialnym, nienamacalnym, istniejącym jedynie w rozważaniu przez prawo.

Nadawanie osobowości prawnej przedsiębiorstwom zaczęło się w czasach Elżbiety I.

1600 r. - utworzenie Kompanii Wschodnioindyjskiej; nadano jej monopol.

1811 r. - w stanie Nowy Jork przyjęto ogólną ustawę o nadawaniu osobowości prawnej.

Po 1825 r. następowała stopniowa liberalizacja w rejestrowaniu nowych spółek.

Korporacje odgrywają dużą rolę zarówno w poszczególnych krajach oraz w sferze gospodarki światowej.

Największe korporacje w 1999 r.:

Nazwa Obroty (sprzedaż) w mld USD

General Motors 158,51

Daimler Chrysler 154,62

Ford Motor 144,42

Wal-Mart Stores 137,6


Pozytywna rola korporacji:

  1. powodując napływ kapitału, poprawiają bilans płatniczy,

  2. wprowadzają zaawansowane technologie,

  3. tworzą miejsca pracy,

  4. oszczędzają nakłady na badania i wdrożenia,

  5. podnoszą poziom umiejętności technicznych, produkcyjnych i organizacyjno-zarządzających miejscowych pracowników,

  6. stale wpływają pozytywnie na bilans płatniczy.

Negatywna rola korporacji:

  1. są instrumentem neokolonializmu, kapitalizmu poszukującego tylko zysku,

  2. zużywają więcej kapitału miejscowego niż go wwożą,

  3. dokonują transferu już przestarzałych technologii,

  4. wykorzystują tylko tanią, miejscową siłę roboczą,

  5. wykorzystują różnice w obciążeniach podatkowych,

  6. dużo importują zamiast dokonywać zakupów na miejscu,

  7. manipulują różnicami cen, stóp oprocentowania.


Korporacje dysponują arsenałem silnych broni ekonomicznych:

  1. posiadanie technologii,

  2. dostęp do globalnych źródeł kapitału,

  3. gotowy dostęp do wielkich rynków w Ameryce, Europie, często w Japonii.

System międzynarodowy:

Pojęcie systemowe stanowi współcześnie alternatywę wobec podejścia kładącego nacisk na poszczególnych aktorów z osobna, zwłaszcza na państwa i ich politykę zagraniczną.

System może oznaczać:

  1. teoretyczne ramy kodowania danych o zjawiskach politycznych,

  2. scalony zbiór stosunków oparty na hipotetycznym zbiorze politycznych zmiennych,

  3. zbiór stosunków między politycznymi zmiennymi w systemie międzynarodowym,

  4. zbiór zmiennych oddziaływujących na siebie.

Teoria systemów opiera się na „pojęciu systemu jako wyodrębnionej z otoczenia całości funkcjonalnej, składającej się ze wzajemnie sprzężonych elementów, przy czym struktura sprzężeń nadaje systemowi pewne cechy jakościowe, które niejednoznacznie wynikają z cech i charakterystyk jego elementów składowych”.

Dwa nurty badawcze teorii systemów:

Każdy system dąży do uzyskania, utrzymania lub odzyskania jakiejś równowagi. Równowaga może być stabilna lub niestabilna. Stabilna równowaga to zdolność do wchłaniania nowych części składowych przy zachowaniu normalnego funkcjonowania.

Morton Kaplan przekonuje, iż teoria systemów pozwala na scalenie zmiennych z różnych dyscyplin. Stan systemu międzynarodowego lub jego podsystemów zostanie opisany, gdy zostaną przypisane wartości następujących zmiennych:

  1. zasadnicze normy systemu - opisują stosunki między aktorami systemu i przypisują określone funkcje ról systemowych aktorom, niezależnie od ich nazw

  2. normy transformacji - łączą dane zbiory norm zasadniczych z wartościami parametrów lub funkcjami skokowymi, w zależności od poprzedniego stanu/ów systemu.

  3. klasyfikujące autora - strukturalne charakterystyki aktorów

  4. potencjału - fizyczne zdolności do wykonania określonych rodzajów działań w określonych warunkach.

  5. informacji - obejmuje znajomość zarówno długoterminowych aspiracji, jak i doraźnych potrzeb.

Następnie przedmiotem szczegółowych rozważań staje się sześć, stworzonych dedukcyjnie, modeli:


Spiro wyróżnił cztery podstawowe cele, do których polityczne systemy, mniej lub bardziej świadome, zmierzają:


Modelski przekonywał, że narastające problemy globalne coraz mniej udaje się rozwiązywać za pomocą etnocentrycznego myślenia, odziedziczonego po wieku dziewiętnastym. Pilna była reorientacja ku geocentryczności w naukach politycznych.

Raymond Aron wyróżnia dwa rodzaje systemów międzynarodowych, homogeniczny i heterogeniczny. W systemie homogenicznym „państwa należą do tego samego typu, są posłuszne tej samej koncepcji polityki”. W systemie heterogenicznym „państwa są zorganizowane zgodnie z różnymi zasadami i odwołują się do sprzecznych wartości”. Aron wylicza trzy rodzaje pokoju:

Pokój jest „bardziej lub mniej trwałym zawieszeniem, opartych o przemoc, form rywalizacji między jednostkami politycznymi”. Dialektyka antagonizmu zaś składa się z odstraszania, perswazji i działań wywrotowych.

Hedley Bull - jeśli tylko mamy do czynienia ze wzajemnymi oddziaływaniami, to już możemy stwierdzić istnienie systemu międzynarodowego. Międzynarodowa społeczność natomiast istnieje tylko wówczas, gdy grupa państw „pojmuje siebie jako związanych wspólnym zbiorem norm w ich wzajemnych stosunkach i bierze udział w działalności wspólnych instytucji takich jak formy proceduralne prawa międzynarodowego, mechanizmy dyplomacji i ogólnej organizacji międzynarodowej, oraz zwyczaje i konwencje wojny”.

Karl W. Deutsch i J. David Singer stwierdzili stanowczo, iż wraz z oddalaniem się systemu od dwubiegunowości ku wielobiegunowości, można oczekiwać, iż częstotliwość i intensywność wojen będzie się zmniejszać”. Wzrost liczby niezależnych aktorów pomniejsza możliwą uwagę zwracaną na każdego z osobna, i stąd „prawdopodobnie będzie mieć stabilizujący efekt dla systemu”. Wielu autorów uważało jednak, iż wraz ze wzrostem wielobiegunowości zwiększają się szanse na nieporozumienia i konflikty.

Stanley Hoffman istnienie pięciu ośrodków władzy traktuje jako nie tylko niepożądane, lecz i niebezpieczne, gdyż zwiększa ono „równowagę niepewności”, i może prowadzić do wyścigu zbrojeń. Hipoteza Deutscha i Singera nie znalazła potwierdzenia. Zdecydowanie przeciwstawił się jej Kenneth Waltz widząc w systemie dwubiegunowym więcej skłonności do stabilności.

Rosecrane, krytyczny zarówno wobec zwolenników wielobiegunowości, jak i dwubiegunowości, opowiada się za stworzeniem systemu łączącego zalety obu, wraz z odrzuceniem ich wad. „Jeśli ład wielobiegunowy ogranicza skutki konfliktu gdzieś w systemie, to rzadko może zmniejszyć ich liczbę. Jeśli system dwubiegunowy obejmuje poważny konflikt między dwoma biegunami, to, co najmniej, pomniejsza lub eliminuje konflikt gdzieś w systemie”. W dwubiegunowości „dwa główne mocarstwa działałyby jako regulatorzy konfliktu na obszarach zewnętrznych; państwa wielobiegunowe działałyby jako pośrednicy i bufory w konflikcie między dwubiegunowymi mocarstwami. W żadnym przypadku konflikt nie byłby wyeliminowany, lecz mógłby być on utrzymywany pod kontrolą”. Swoisty system różnych hamulców i przeciwwag czyniłby wojnę mniej prawdopodobną niż w przypadku bądź ścisłej dwubiegunowości, bądź ścisłej wielobiegunowości. Rosecrane rozpatrując warunki międzynarodowej stabilności, przyjmuje jako podstawowe elementy: wkład zakłócający, mechanizm regulacyjny, ograniczenia środowiskowe, i rezultaty. Zakłóceniami są ideologie, niepokoje wewnętrzne, nierówności między państwami co do zasobów, sprzeczne interesy. Mechanizmy regulacyjne to Koncert Europy, Organizacja Narodów Zjednoczonych czy nieformalny kongres. Ograniczenia środowiskowe określały granice możliwych rezultatów. Systemy skłaniały się bądź do równowagi, bądź nierównowagi, zależnie od siły dwu pierwszych elementów.

Watson pisze o skrajnościach, w postaci z jednej strony systemu absolutnie niezależnych suwerennych państw, z drugiej zaś imperium, „jako teoretycznych absolutnych, które nie zdarzają się w praktyce”. Między tymi skrajnościami wyodrębnia on hegemonię, suwerenność i dominium. Hegemonia oznacza stan, w którym kilka potężnych państw jest zdolnych do narzucania swej woli pozostałym uczestnikom systemu. Suwerenność to uznanie podporządkowanego politycznego statusu, rezygnacja z roszczenia do pełnego rządzenia się samym sobą. Dominium to stan, w którym państwo imperialne kontroluje niektóre aspekty polityki wewnętrznej innych członków systemu, choć te ostatnie utrzymują niezależną tożsamość.

System filadelfijski charakteryzuje stałe prawo stanów do posiadania milicji, podczas gdy rząd federacji miał niemal wyłącznie zapewnić obronę. Rozdzielenie uprawnień między egzekutywę i legislatywę, wreszcie zagwarantowanie jednostkom prawa do posiadania broni.

Dwa rodzaje anarchicznej struktury:

Trzy podstawowe typy zasad tożsamości jednostek:

Polityka zagraniczna:

Państwo realizuje swoje interesy i cele w środowisku międzynarodowym za pomocą polityki zagranicznej.

Polityka zagraniczna charakteryzuje się działaniem określonych podmiotów lub uczestników i tym różni się od oddziaływania właściwego stosunkom międzynarodowym. Działanie zewnętrzne jest systematycznie trwałe, przyczyniając się do powstania procesu sprzężeń, reakcji oraz oddziaływań wzajemnych. Polityka zagraniczna to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego.

Polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z polityką wewnętrzną państwa. Organy państwa zabiegają o realizację określonych interesów i celów zewnętrznych. Muszą one jednak odzwierciedlać interesy narodowe, czyli określonych grup wewnątrzpaństwowych. Interesy narodowe to żywotne interesy ułożone hierarchicznie, według przyjętego systemu wartości. Każde państwo posiada zmienne historycznie systemy wartości. Najważniejsze są często określane jako racja stanu. Racja stanu to wzgląd na dobro państwa, regułę postępowania politycznego, priorytet dla interesu państwowego, prymat interesu zbiorowego i państwowego nad normami prawnymi i politycznymi. Mogą nim być: niepodległość, suwerenność, bezpieczeństwo, zachowanie tożsamości narodowej i tworzenie optymalnych warunków rozwoju. Za rację stanu można też uważać metodę realizacji jej zewnętrznych i wewnętrznych interesów w sposób „bezkompromisowy”.

Zasadnicze zadanie polityki zagranicznej polega na formułowaniu strategii i taktyki oraz doborze środków i metod działania państwa w środowisku międzynarodowym. Strategia to formułowanie celów długofalowych. Taktyka to wytaczanie celów doraźnych i krótkofalowych. Taktyka wymaga środków działania zewnętrznego państwa, które można podzielić na dyplomatyczno-prawne, militarne, gospodarcze i inne, pozwalające na osiągnięcie celu w konkretnej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Metody działania to przede wszystkim sposoby posługiwania się środkami, polegające na perswazji, przymusie lub nacisku, bądź też nakłanianiu oraz różnych formach zachęty pod adresem drugiego państwa.

Trzy typy zachowania się państw:

Nie własna „racja stanu” państwa, lecz zmieniające się konstelacje międzynarodowe i naciski zewnętrzne, zmuszają państwo do określonych zachowań i uległości w realizacji polityki zagranicznej.

Wyznaczniki polityki zagranicznej:

Wyznaczniki pojmowane są jako system wzajemnie warunkujących się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczających, aby dany skutek wystąpił. Każde środowisko polityki zagranicznej musi być rozpatrywane w dwóch obszarach - wewnętrznym (krajowym) oraz zewnętrznym (międzynarodowym). Środowisko wewnętrzne to przede wszystkim bogactwo naturalne, czynniki ekonomiczne, społeczne i kulturowe, a międzynarodowe, to całokształt otoczenia zewnętrznego, a więc sąsiedzi, sojusze, itp.

Typologia wyznaczników polityki zagranicznej:

  1. wewnętrzne - uwzględniające określone czynniki, interesy i przesłanki wewnętrzne państwa,

  2. międzynarodowe - określające wpływ środowiska (otoczenia) zewnętrznego państwa na jego politykę zagraniczną

  3. obiektywne - istniejące niezależnie od stanu działalności i wartościowania decydentów,

  4. subiektywne - odzwierciedlające własne oceny i preferencje decydentów.

Wyznaczniki są ściśle ze sobą powiązane i muszą być przy analizie polityki zagranicznej każdego państwa, brane pod uwagę łącznie. Wyznaczniki obiektywne i subiektywne występują zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak też międzynarodowym (zewnętrznym).

Wyznaczniki wewnętrzne:

Wyznaczniki wewnętrzne przesądzają o formułowaniu strategii i doborze środków w polityce zagranicznej państwa. Wyróżniamy:

  1. obiektywne:


Z punktu widzenia polityki zagranicznej państwa istotne jest to, czy przyrost naturalny i struktura wiekowa zabezpieczają rynek pracy, czy też występuje deficyt siły roboczej; deficyt siły roboczej doprowadził np. do masowego napływu na przełomie lat 50. i 60.; do Europy Zachodniej tzw. robotników cudzoziemskich, którzy stali się w wielu wypadkach elementem niepożądanym, którego nie zawsze można się pozbyć; poważniejsze problemy są z tytułu obecności na terytorium państwa mniejszości narodowych i etnicznych, które z reguły posiadają silne związki z ojczyzna przodków, często znajdującą się w kraju sąsiedzkim;

  1. subiektywne:

  1. percepcja środowiska międzynarodowego przez elity i społeczeństwo - postrzeganie przez elity i grupy rządzące danego państwa innych uczestników stosunków międzynarodowych. Wynika to zarówno z tradycji historycznej, poziomu wykształcenia, kultury politycznej oraz dominujących w społeczeństwie ideologii, religii, poglądów oraz przekonań i świadomości politycznej. Obciążenia historyczne utrzymują się niezwykle długo i muszą być brane pod uwagę przy kształtowaniu każdej realistycznej polityki zagranicznej;

  2. formułowanie koncepcji, programów i wizji polityki zagranicznej - należy do ekspertów, jak też polityków. Zadanie jest ważne dla organów państwowych (rządu oraz parlamentu), partii politycznych i wyspecjalizowanych instytucji naukowych. Muszą one zawierać ogólne i zhierarchizowane cele, wskazywać przy pomocy jakich metod, instrumentów i środków można je będzie zrealizować;

  3. rola wybitnych jednostek - szefowie państw lub rządów, przywódcy czołowych partii politycznych, ministrowie spraw zagranicznych odgrywają ważną rolę w kształtowaniu i realizacji polityki zagranicznej państwa. Mieli oni silną pozycję w strukturach władzy państwowej i potrafili dla swych wizji zdobywać poparcie społeczne w dłuższej perspektywie czasowej. Ułatwia to zapewnienie ciągłości polityce zagranicznej ze strony ośrodka decyzyjnego. Nie bez znaczenia jest zaufanie do koncepcji i sposobu realizacji polityki zagranicznej przez wybitne jednostki;

  4. jakość służby dyplomatycznej - ważne znaczenie ma jakość służby dyplomatycznej, która na różnych szczeblach zajmuje się realizacją polityki zagranicznej. Poziom merytoryczny, predyspozycje indywidualne i kwalifikacje dyplomatów oraz ekspertów. Wyposażenia centrali i placówek w nowoczesny sprzęt i urządzenia;

Wyznaczniki zewnętrzne:

Wyznaczniki zewnętrzne (międzynarodowe) dzielą się na:

  1. obiektywne:

  1. ewolucja otoczenia zewnętrznego - następuje długofalowo i rzutuje szczególnie na polityką zagraniczną państw małych i słabych, np. w Polsce nastąpiły znaczne zmiany orientacji wewnątrzpolitycznej w latach 1944/45 na proradziecką po dominacji ZSRR nad Europą Środkowo-Wschodnią oraz prozachodnią 1989/90 po Jesieni Ludów;

  2. pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych - zależy w dużym stopniu od obiektywnych wyznaczników wewnętrznych; pozycja państwa może być centralna, kluczowa lub peryferyjna. Im wyższy jest poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz wielkość państwa, tym bardziej atrakcyjnym staje się ono sojusznikiem polityczno-wojskowym oraz partnerem handlowym, gospodarczym, itp.; ważna też jest jego atrakcyjność społeczno-ustrojowa oraz zdolność adaptacyjna zmian;

  3. charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych, przestrzeganie ich zgodnie z normami prawa międzynarodowego - wymaga to aktywnego uczestnictwa w licznych konferencjach, jak również działalności w organizacjach międzynarodowych oraz umiejętności wynegocjowania przez jego dyplomację korzystnych umów.

  1. subiektywne:

  1. percepcja (postrzeganie) międzynarodowe państwa - sposób jego postrzegania przez rządy, parlamenty, obywateli, media innych państw, a w niektórych sytuacjach przez całą społeczność międzynarodową. Oceny wartościujące są subiektywne, nawiązują do uproszczeń, tradycji historycznej i nie zawsze są oparte na rzetelnej informacji. Są tendencyjne ze względu na odmienne preferencje ideologiczne, przecenianie własnej roli i pozycji międzynarodowej.

  2. koncepcje polityki zagranicznej i innych państw - poznanie koncepcji polityki zagranicznej innych państw jest wymogiem prawidłowego formułowania własnych interesów i celów politycznych.

  3. aktywność dyplomatyczna innych państw - zmusza ośrodek decyzyjny i placówki zagraniczne danego państwa do wnikliwej obserwacji jej celów, kierunków, formy i treści. Dopiero weryfikacja nagromadzonych informacji i materiałów pozwala na lepszą ocenę deklarowanych i rzeczywistych zamiarów dyplomacji, poznania jego autorów i słabości danego państwa.

Cele polityki zagranicznej to świadome i systematyczne działanie oraz dążenie oraz dążenia państw do adaptacji środowiska międzynarodowego dla własnych potrzeb i interesów. Podmiotem polityki zagranicznej są organy państwa oraz jego reprezentanci, którzy formułują ściśle określone i zhierarchizowane zadania, adresowane do bliższego i dalszego środowiska międzynarodowego, w którym starają się realizować swoje potrzeby i interesy. Miedzy interesami i potrzebami a celami w polityce zagranicznej istnieje ścisła współzależność. G. Modelski wychodzi z założenia, iż interesy odzwierciedlają różnorodne potrzeby, dostarczając treści celom, które z kolei nadają kształt interesom. Istotnym elementem polityki zagranicznej państwa są systematycznie zachodzące relacje miedzy potrzebami, interesami i celami. Interesy wyrażają oczekiwania wewnętrzne państwa. Cele związane są z jego działaniem w środowisku międzynarodowym. Cele polityki zagranicznej muszą być jasno i precyzyjnie sformułowane, zawierając także wskazówki odnośnie do sposobu ich realizacji. Podstawowym interesem każdego państwa jest interes narodowy. Joseph Frankel wyodrębnia niejako trzy szczeble interesu narodowego: aspiracyjny, operacyjny i polemiczny, zakładając, iż aspiracyjny wyznacza określone cele i kierunki polityki zagranicznej.

Klasyfikacja celów w polityce zagranicznej:

Ośrodki kierownicze państw z reguły kształtują cele w polityce zagranicznej na podstawie czterostopniowej skali potrzeb i interesów:

  1. nadrzędne cele i wartości, wynikające z żywotnych interesów (narodowych),

  2. długofalowe cele i wartości społeczne, wynikające z celów w wartości nadrzędnych,

  3. ważne cele społeczne, których hierarchię ustala zawsze ośrodek kierowniczy,

  4. konkretne cele krótkofalowe, wynikające z długofalowych celów społecznych.

Inna typologię celów polityki zagranicznej przedstawił Józef Kukułka wyróżniając cele:

  1. egzystencjalne - wartość podstawowa, zapewnia państwu przetrwanie, bezpieczeństwo, identyczność i rozwój;

  2. koegzystencjalne - zaspokojenie potrzeb w zakresie przynależności, łączności, współżycia, współpracy, itp.;

  3. funkcjonalne - wiążą się z uczestnictwem państwa w środowisku międzynarodowym, zmierzając miedzy innymi do zaspokojenia potrzeb w zakresie dostępu do informacji, dokonywania regulacji oraz optymalizacji decyzji w ścisłej korelacji z celami egzystencjalnymi i koegzystencjalnymi.

W nauce polskiej przyjęła się typologia zaproponowana przez Kukułkę w zakresie celów polityki zagranicznej państwa, do których zaliczył:

- zapewnienie bezpieczeństwa - waga bezpieczeństwa zewnętrznego państwa jest tak duża, iż w różnych programach i koncepcjach traktuje się go jako autonomiczną część polityki zagranicznej;

- wzrost jego siły - wzrost siły wiąże się nie tylko z wysiłkiem obronnym państwa, ale i ze zdolnością do wykorzystania wszelkich atutów wewnętrznych dla osiągnięcia korzystnych efektów w kontaktach politycznych, gospodarczych, społecznych;

- wzrost pozycji międzynarodowej - problem wzrostu pozycji międzynarodowej państwa jest ściśle uzależniony od wielu czynników obiektywnych i subiektywnych, o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym, zwłaszcza rozwoju społeczno-gospodarczego, sprawnego funkcjonowania demokratycznego systemu politycznego.

Między celami a środkami ich realizacji musi istnieć określona spójność. Państwo musi starać się bezpośrednio zaangażować się w kształtowanie i optymalizację funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Jest to niezbędne w przeciwnym razie nie mogłoby ono realizować efektywnie sformułowanych uprzednio celów podstawowych.

Proces decyzyjny w polityce zagranicznej:

Proces decyzyjny według H.D. Laswella leży w kompetencji centrum decyzyjnego każdego z państw. Wyróżnił w nim następujące fazy:

  1. określenie celu,

  2. ocena sytuacji,

  3. przygotowanie alternatyw lub opcji działania,

  4. podjęcie decyzji rozstrzygającej o wyborze celów i strategii działania,

  5. realizacja decyzji sprowadzająca się głównie do stosowania różnorodnych środków,

  6. kontrola realizacji decyzji na tle zmieniających się uwarunkowań oraz poszczególnych czynników,

  7. ewentualna korekta decyzji, uwzględniająca zmianę warunków i okoliczności.

Proces podejmowania decyzji jest niezwykle skomplikowany, a jego analiza musi uwzględniać co najmniej trzy zasadnicze elementy:

  1. charakter samych decyzji, decydentów i kręgi decyzyjne,

  2. strukturalno-organizacyjny i instytucjonalny aspekt podejmowania decyzji,

  3. mechanizm uzgadniania decyzji w zależności od formy państwa, funkcjonowania jego systemu politycznego, układu sił politycznych.

Procesy decyzyjne w polityce zagranicznej są skomplikowane, ponieważ uczestniczą w nich ogromne zespoły ludzkie.

Podejmowanie decyzji:

- przygotowanie;

- podjęcie;

- realizacja decyzji.

Decyzje można podzielić na:

  1. kryterium stadium, na które składają się decyzje:

  1. kryterium dynamiki, tworzące decyzje:

Obecnie większość decyzji posiada charakter zespołowy. Decyzje są z tego powodu:

Struktura organizacyjno-instytucjonalna ośrodka decyzyjnego.

Polityka zagraniczna leży przede wszystkim w kompetencji egzekutywy, czyli rządu, a w wypadku państwa złożonego - rządu związkowego. W państwie demokratycznym rząd posiada z reguły większość parlamentarną, co z jednej strony daje mu większą legitymację w realizacji polityki wewnętrznej i zagranicznej, a z drugiej ułatwia kontrolę, która należy do parlamentu. W państwach autorytarnych lub też o nieustabilizowanej demokracji polityka zagraniczna jest domeną prezydenta, który jest poza kontrolą parlamentu. Wytyczne w polityce zagranicznej ustala z reguły rząd oraz jego szef. Sama konceptualizacja i realizacja polityki zagranicznej leży w kompetencji ministra spraw zagranicznych. Głowa państwa posiada w zależności od postanowień konstytucji większe lub mniejsze uprawnienia w polityce zagranicznej. Najczęściej są to uprawnienia reprezentacyjne, a ponadto podpisywanie dokumentów ratyfikacyjnych. Kontrola polityki zagranicznej należy do parlamentu, który zatwierdza budżet, ratyfikuje umowy międzynarodowe, dokonuje ocen realizacji polityki zagranicznej.

Mechanizm uzgadniania decyzji oraz jej realizacji w polityce zagranicznej jest złożonym procesem, ponieważ następuje to z jednej strony między różnymi organami, instytucjami państwowymi, a z drugiej miedzy różnorodnymi decydentami i zespołami decydentów.

W pierwszej fazie przygotowania decyzji następuje faza programowania polityki zagranicznej. Jest to faza, w której polityka zagraniczna stanowi jeden z elementów kształtowania woli politycznej. Program zwycięskiej partii lub porozumienie koalicyjne dwóch lub więcej partii tworzących nowy rząd staje się wtedy programem rządu na okres całej kadencji parlamentarnej. Decyzje kierunkowe, wynikające z powyższego programu w oparciu o wartości podstawowe podejmowane są przez rząd, który przed ich podjęciem musi dysponować wyczerpującą informacją na temat ich skutków wewnętrznych i zewnętrznych, posługując się analizami ekspertów, danymi wywiadowczymi.

W fazie podejmowania decyzji. Decyzje kierunkowe powstają z reguły na forum rządu. Wymagają one konsultacji z innymi resortami przed przekazaniem ich do realizacji. Uwzględniane są interesy różnych grup społeczno-zawodowych.

Decyzje rutynowe oraz niższej rangi są podejmowane na poszczególnych szczeblach MSZ lub przedstawicielstw dyplomatycznych zgodnie z kompetencjami lub zaleceniami instancji wyższych.

W fazie realizacji na czoło wysuwa się zagadnienie uzasadnienia decyzji, umiejętny dobór środków, metod oraz reakcja jej adresatów.

Za podstawowe funkcje polityki zagranicznej przyjmuje się:

  1. funkcję ochronną, zmierzającą do zabezpieczenia podstawowych interesów państwa i przezwyciężenia zagrożeń w polityce zewnętrznej,

  2. funkcję reprezentacyjno-informacyjną, polegającą na reprezentowaniu interesów zewnętrznych państwa,

  3. funkcję integrująco-adaptacyjną, polegającą na umiejętnym oddziaływaniu na różne struktury międzynarodowe w celu wykorzystania własnej pozycji oraz rozwoju korzystnej i pokojowej współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.

  4. funkcja negocjacyjno-organizatorska, zmierzająca do umiejętnego dostosowania posiadających środków i instrumentów do stawianych przez centrum decyzyjne celów i zadań.

Środki lub instrumenty służą do realizacji przyjętych przez ośrodek decyzyjny celów i zadań polityki zagranicznej. Metody to sposób posługiwania się środkami, czyli taktyka postępowania w stosunku do innego państwa lub całego środowiska międzynarodowego. Natomiast metody mogą mieć charakter pozytywny (nastawione na współpracę), negatywny (stosowanie groźby lub wymuszania ustępstw) oraz neutralny (stosowane razem z poprzednimi w zależności od sytuacji). Klasyfikacja środków i metod według kryterium sfery działalności społecznej. Środki można syntetycznie dzielić na: polityczno-prawne, ekonomiczne, militarne i psychospołeczne.

Środki polityczne i prawne ośrodek decyzyjny musi zawsze stosować środki polityczne w ścisłej korelacji z umowami i porozumieniami międzynarodowymi państwa. Mają one charakter prawno-dyplomatyczny i obejmują między innymi: rozmowy, negocjacje, konsultacje, różne elementy pokojowe rozwiązywania sporów, itp.

Środki ekonomiczne zawierają wachlarz elementów jak: zasoby i surowce, urządzenia przemysłowe, handel zagraniczny (import i eksport), kapitał (kredyty, inwestycje, bezpośrednie), usługi, itp.

Można mówić o metodach stosowania środków ekonomicznych pozytywnych (pomoc gospodarcza, różne formy doradztwa, umorzenie lub przesunięcie spłaty kredytów, itp.) lub negatywnych (embargo na eksport lub import towarów, różne praktyki dyskryminacyjne i sankcje, itp.).

Środki militarne zależą od położenia geopolitycznego, potencjału wojskowego, przynależności do sojuszy militarnych, itp. Mogą one być stosowane bezpośrednio, prowadzą wtedy do interwencji, bądź też pośrednio - polegają na wspieraniu ruchów odśrodkowych, nielegalnym dostarczaniu broni lub innej pomocy wojskowej.

Środki psychospołeczne. Można je stosować w sposób pozytywny i negatywny. Środki pozytywne to traktowanie wymiany kulturalnej jako zbliżenie państw i narodów, dążenie do zacieśnienia współpracy naukowej, szerzenie informacji, zmierzających do kształtowania dobrego klimatu i zrozumienia wzajemnego oraz obiektywnego obrazu współpracujących ze sobą społeczeństw i narodów. Środki negatywne to ich zaprzeczenie, a więc ich wykorzystywanie do dyskryminacji, propagowania nienawiści i negatywnego obrazu innych państw oraz ich obywateli.

Władza

Bertrand Russel: „Władza jest fundamentalnym konceptem nauki o społeczeństwie w tym sensie, w jakim Energia jest fundamentalnym konceptem fizyki”.

Karl W. Deutsch: „Władza może być pomyślana jako środek dla osiągnięcia innych rzeczy, które ludzie cenią. Władza wydaje się być prawie oczywista lub tautologiczna”. Znaleźć można u Deutscha wyodrębnienie czterech wymiarów lub aspektów władzy, a to siły, zakresu, zasięgu i dziedziny.

Nawiązuje do niego Franciszek Ryszka - siłę władzy sprowadza do skuteczności działań politycznych. Zasięg to liczba jednostek ludzkich, których określona część zachowań polega rzeczywiste, czyli skutecznie, decyzjom podmiotu władzy. Dziedziną władzy proponuje nazywać aktywności ludzkie, które bezpośrednio od władzy zależą lub zależeć powinny, jeśli człowiek znajduje się w zasięgu władzy, a władza jest dostatecznie silna”.

Jerzy Wiatr dokonał rozróżnienia na następujące typy definicji:

  1. behawioralne - władza jest pewnym szczególnym typem zachowania polegającym na możliwości modyfikowania zachowania innych,

  2. teleologiczne - władza to spełnienie pewnych celów, wywoływanie zamierzonych skutków,

  3. instrumentalne - możliwość stosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy,

  4. strukturalne - władzę jako pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi i rządzonymi,

  5. utożsamiające władzę z wywieraniem wpływu,

  6. konfliktowe - we władzy możliwość decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych.

Hans Morgenthau określał politykę międzynarodową, jak i w ogóle wszelką politykę, jako „walkę o władzę”. Pisze on, iż „jakiekolwiek [by nie były] ostateczne cele polityki międzynarodowej, władza jest zawsze celem bezpośrednim”. Polityka międzynarodowa jest dla niego jedynie częścią aktywności na arenie międzynarodowej. Nie wszystkie państwa są stale, w takim samym stopniu, zaangażowane w politykę międzynarodową.

Robert Strausz-Hupe - cała polityka międzynarodowa jest „zdominowana przez dążenie do władzy”.

K. J. Holsti przedstawia władze jako koncepcję, składającą się z trzech składników:

Władza jest środkiem, a nie celem.

Chcąc zrozumieć rolę władzy we współzależności, konieczne jest rozróżnienie wrażliwości i podatności na zranienie. Wrażliwość istnieje w różnym stopniu wewnątrz danych ram politycznych; współzależność wrażliwości tworzą wzajemne oddziaływania przy niezmienionych ramach politycznych. Podatność na zranienie wiąże się ze względną dostępnością i kosztami alternatyw politycznych, jakimi dysponują poszczególne podmioty. Wrażliwość oznacza obciążenie kosztami narzuconymi z zewnątrz, zanim zostanie zmieniona polityka, by zmienić te sytuację. Podatność na zranienie natomiast może być określona jako obciążenie kosztami narzuconymi z zewnątrz, nawet wówczas, gdy polityka została już zmieniona.

„Złożonej współzależności” Keohane i Nye przypisują trzy główne cechy:

  1. różnorakie kanały łączące społeczeństwa,

  2. program stosunków międzynarodowych składa się z różnorakich problemów, które nie są uporządkowane w jasną i spójną hierarchię,

  3. siła militarna nie jest używana wobec innych rządów wewnątrz regionu ani w sytuacji, gdy przeważa złożona współzależność. Może być jednak ważna w stosunkach tych rządów z rządami spoza regionu lub w przypadku problemów, nie charakteryzujących się złożoną współzależnością.

Równowaga sił:

Kenneth Waltz, publikując w dwa lata po pierwszym wydaniu pracy Keohane'a i Nye'a swa teorię neorealizmu, przeciwstawia mocno dwa porządki, międzynarodowy i wewnętrzny. Przestrzega w szczególności przed nierozróżnieniem dwu rodzajów współzależności. W przypadku ścisłej współzależności wewnątrz państw narodowych zaleca się stosowanie zamiast określenia współzależność określenia integracja, pozostawiając pojęcie współzależności jedynie dla zjawisk między państwami narodowymi. We współzależności widzi Waltz zagrożenie. „Bliska współzależność oznacza bliskość kontaktu i zwiększa prawdopodobieństwo sporadycznych konfliktów. Jeśli współzależność wzrasta w tempie przekraczającym rozwój centralnej kontroli, to współzależność przyśpiesza okazję dla wojen”. Jednak Waltz uznał poziom współzależności w ówczesnym systemie dwubiegunowym za niską, w porównaniu z wcześniejszym, w systemie wielobiegunowym przed I wojną światową.

David Hume zauważył, iż chociaż określenie „równowaga sił” może być nowożytne, to „maksyma o zachowaniu równowagi sił jest oparta na zdrowym rozsądku i oczywistym rozumowaniu, iż jest niemożliwe, by mogła całkowicie umknąć starożytności”.

Dougherty i Pualtzgraff proponują widzieć w równowadze sił:

Można się zgodzić, iż tak długo, jak pozostawiamy na uboczu myślenie o przewadze, mamy do czynienia z różnymi, ale nie wykluczającymi się wzajemnie, poziomami myślenia o równowadze sił. Sytuacja lub stan to obiektywne uporządkowanie, któremu towarzyszy względne powszechne zadowolenie. Tendencja lub prawo opisują prawdopodobieństwo, pozwalając przewidywać, iż członkowie systemu, zagrożonego pojawieniem się „zakłócającego równowagę”, stworzą przeciwważącą się koalicję. Wskazówka zaleca politykom, chcącym działać „racjonalnie”, by stale byli czujni i gotowi do zorganizowania przeciwważącej koalicji w przypadku zakłócenia równowagi. System opiera się na tym, iż wszyscy główni aktorzy zachowują tożsamość, integralność i niezależność dzięki procesowi równoważenia się.

Klasyczna koncepcja równowagi sił, przypisana najczęściej takim politykom, jak Henry St. John Bolingbroke, Friedrich Gentz, Klemens von Metternich czy wicehrabia Robert Stewart Castlereagh, miała cztery podstawowe cele:

Tradycyjnymi metodami i technikami utrzymywania lub przywracania równowagi sił były:


Role „utrzymującego równowagę” pełniła w europejskim systemie Wielka Brytania.

Nicholas J. Spykman należy do pierwszych krytyków, wskazując na nieprzystawalność teorii i praktyki.

„Istota sprawy jest to, że państwa są zainteresowane jedynie równowagą (nierównowagą), która jest na ich korzyść. Nie równowaga, lecz znaczny margines jest ich celem. Nie daje rzeczywistego bezpieczeństwa bycie równie silnym jak potencjalny wróg; bezpieczeństwo daje jedynie bycie trochę silniejszym”. Krytyczny jest też Hans Morgenthau, wskazując zarówno na niepowodzenia, jak i cenę, w postaci częstych i kosztownych wojen. Trzy podstawowe zarzuty:

Współcześnie najbardziej spójną teorię równowagi sił przedstawił Kenneth Waltz, uniezależniając ją od działań poszczególnych państw czy polityków, a wiążąc ją nierozerwalnie z istotą anarchicznego systemu międzynarodowego, opartego na zasadzie polegania, tworzących go jednostek, na sobie. Teoria równowagi sił nie jest przedmiotem uwagi jedynie realistów czy tradycjonalistów. Dużo miejsca poświęca jej, jako jednemu ze swych sześciu modeli heurystycznych, pionier nurtu modernistycznego, Morton Kaplan.

Bezpieczeństwo międzynarodowe

„Bezpieczeństwo międzynarodowe” oznacza brak zagrożenia lub ochronę przed nim; „bezpieczeństwo” należy zawsze odnosić do określonego stanu podmiotu.

Do potrzeb bezpieczeństwa danych podmiotów można zaliczyć:


Potrzeby i wartości można osiągnąć zarówno poprzez działania wewnętrzne (bezpieczeństwo narodowe), jak też zewnętrzne (międzynarodowe). Oba są ze sobą powiązane.

Bezpieczeństwo pojmowane jako pewnego rodzaju proces zaspokajania określonych potrzeb i interesów podmiotowych może jednak z punktu wiedzenia poszczególnych podmiotów lub uczestników stosunków międzynarodowych mieć charakter subiektywny lub obiektywny:

Pojęcie zagrożenia, którego ocena przez dany podmiot pozwala dopiero na określenie charakteru bezpieczeństwa, oznacza postrzeganie negatywnych zjawisk i tendencji, które są oceniane jako niekorzystne dla jego bezpieczeństwa i wymagają określonego przeciwdziałania. Mogą być urojone i oparte na fałszywych przesłankach bądź też wynikać z realnej oceny układu sił wynikających stąd zagrożeń. Trudne jest obiektywne określenie stanu zagrożenia bezpieczeństwa. Stosuje się pojęcie wyzwania jako określenia dla sytuacji trudnych i skomplikowanych, które nie rodzą bezpośrednich zagrożeń, lecz wymagają rzetelnej analizy i podjęcia stosownych kroków i działań w celu ich rozwiązania.

Dodatkowe rozróżnia się pojęcia bezpieczeństwa negatywnego i pozytywnego.

uczestnika,

innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Według Kukułki za wartości bezpieczeństwa państwa można przyjąć:

  1. przetrwanie - trwała egzystencja państwa i narodu, ponieważ podporządkowane są mu wszystkie pozostałe wartości;

  2. integralność terytorialna;

  3. niezależność polityczna i swoboda działania międzynarodowego,

  4. jakość życia.

Potrzeby bezpieczeństwa określonych państw i związanych z nimi struktur międzynarodowych, które znajdują wyraz w nadrzędnych dla ich istnienia celów, wartości i interesów, muszą zawsze być realizowane za pomocą wszelkich dostępnych instrumentów, uwzględniając wyzwania i ryzyka. Warunkiem powodzenia polityki bezpieczeństwa jest zdecydowana wola kreujących ją ośrodków decydenckich w oparciu i siłę i prawo.

Bezpieczeństwo międzynarodowe musi dać gwarancję przetrwania i pokojowego rozwoju nie tylko jednemu państwu narodowemu, ale grupie państw, a nawet całemu systemowi międzynarodowemu; jego istotą jest całokształt więzi między poszczególnymi uczestnikami i instytucjami międzynarodowymi, które są w stanie doprowadzić do wyeliminowania różnych zagrożeń oraz utrzymania pokoju i współpracy na podstawie umów i obowiązujących norm i zasad prawa międzynarodowego. Bezpieczeństwo w ujęciu szerokim jest otwarte dla wszystkich zainteresowanych uczestników systemu międzynarodowego, zmierzając do ustanowienia wielostronnych i wzajemnych gwarancji oraz korzystnej współpracy. Jego przeciwieństwem jest wąskie pojmowanie bezpieczeństwa, polegające na forsowaniu własnych interesów, zawieraniu sojuszy dwustronnych oraz przywiązywaniu nadmiernej wagi do gwarancji militarnych.

Nie jest pojęciem statycznym, lecz dynamicznym. Należy rozpatrywać je zawsze w konkretnych warunkach historycznych i konstelacjach polityczno-militarnych.

Bezpieczeństwo międzynarodowe może być rozpatrywane w trzech wymiarach:

a) podmiotowym - klasyfikacja na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe, celem wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych jest uzyskanie pewności istnienia i przetrwania oraz dążenie do przezwyciężenia wszystkich zagrożeń;

b) przedmiotowym - uczestnicy stosunków międzynarodowych zmierzają do tworzenia warunków dla zachowania własnej tożsamości i aktywności oraz autonomii w środowisku międzynarodowym,

c) procesualnym (perspektywicznym) - poszczególni uczestnicy starają się uzyskać pewność donośnie do przyszłego rozwoju i własnego miejsca w systemie międzynarodowym.

Klasyfikacja bezpieczeństwa międzynarodowego:


- kryterium przedmiotowe:

- kryterium przestrzenne:

- kryterium sposobu organizowania,

- kryterium czasowe (historyczne) - bezpieczeństwo międzynarodowe jest wypadkową stanu wojny lub pokoju między mocarstwami.


Bezpieczeństwo międzynarodowe można osiągnąć poprzez:

Ewolucja bezpieczeństwa międzynarodowego:

Występowanie faz ewolucji bezpieczeństwa międzynarodowego od początku czasów nowożytnych do końca lat 80.:

a) klasyczny system równowagi (1648-1789),

b) europejski koncert mocarstw (1815-1914),

c) próby utworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego (1919-1939),

d) ewolucja systemu dwubiegunowego (1945-1989).

24 października 1970 r. ZO ONZ uchwaliło jednomyślnie siedem zasad dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z KNZ:

1) powstrzymanie się państw w swoich stosunkach zewnętrznych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami ONZ,

2) rozstrzyganie sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, dążąc do wczesnego i sprawiedliwego załatwienia sporów droga rokowań, badań, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do organizacji regionalnych lub porozumień bądź innymi pokojowymi sposobami według własnego wyboru,

3) nieingerencję w sprawy należące do wewnętrznej kompetencji któregokolwiek państwa zgodni z KNZ, bezpośrednio i pośrednio i z jakiegokolwiek powodu,

4) obowiązek współpracy ze sobą państw, zgodnie z kartą NZ, bez względu na różnice ich ustrojów politycznych, gospodarczych i społecznych, w różnych dziedzinach i stosunkach międzynarodowych,

5) równouprawnienie i samostanowienie narodów, które mają prawo swobodnie decydować bez ingerencji z zewnątrz o swojej pozycji politycznej i dążyć do swojego politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju,

6) suwerenną równość i równouprawnienie wszystkich państw z tytułu i obowiązków bez względu na różnice polityczne, gospodarcze, społeczne i inne,

7) wykonywanie w dobrej wierze przyjętych przez nie zobowiązań zgodnie z KNZ oraz ogólnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego, dając w razie wystąpienia sprzeczności pierwszeństwo zobowiązaniom wynikającym z KNZ.

Przezwyciężenie konfliktu Wschód-Zachód wytworzyły nową sytuację na polu bezpieczeństwa międzynarodowego. Pojawiły się nowe zagrożenia i wyzwania, z których najistotniejsze to:

Tendencją lat 90. jest odchodzenie od bezpieczeństwa globalnego na rzecz regionalnego.

Kryteria wyznaczające funkcjonowanie regionalnych systemów bezpieczeństwa:

Regionalne systemy bezpieczeństwa:

  1. Europa

  1. Bliski i Środkowy Wschód

  1. Azja Północno-Wschodnia

  1. Subkontynent indyjski

  1. Azja Południowo-Wschodnia

  1. Ameryka Łacińska (Środkowa i Południowa).

G. Afryka

- zróżnicowanie regionalne (Maghreb, Afryka Równikowa, Afryka na południe od Sahary),

- odmienne tradycje historyczne i kulturowo-cywilizacyjne,

- negatywna rola kolonializmu i stosunkowo późne osiągnięcie niepodległości przez większość państw kontynentu.

Główne problemy współczesnego świata

1. Problemy ludnościowe:

2. Problem wyżywienia: od 1950 r. światowa produkcja żywności zwiększyła się tylko 2,2 razy, podczas gdy liczba ludności wzrosła trzykrotnie.

3. Problemy energetyczne:

Podobne tematy są podejmowane w książce S. Otoka „Geografia polityczna”

Globalizacja gospodarki:

Początki statystyki makroekonomicznej to pierwsze szacunki rachunków narodowych Thomasa Petty'ego w Anglii w 1665r.

Alfred Marshall, twórca neoklasycznej ekonomii, opowiedział się za użytecznością - ekonomiczne znaczenie rzeczy tkwi nie w jej naturze, lecz w jej rynkowej cenie.

Poglądy J. M. Keynesa na piedestał wyniosły konsumpcję i konsumentów.

Koncepcja produktu narodowego brutto - PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

PKB jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki produkcji zlokalizowane Ne terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Pierwszą gospodarka świata stała się Wielka Brytania.

Miedzy 1953 r. a 1973 r. zdaniem Bairocha doszło do „absolutnie bezprecedensowego tempa wzrostu światowej produkcji przemysłowej” i „zakumulowana światowa produkcja przemysłowa w latach 1953-1973 miała rozmiary porównywalne do zakumulowanej produkcji w całym półtorawiecznym okresie dzielącym rok 1953 od roku 1800”.

Podstawowe znaczenie miała rozbudowa roli państwa w gospodarce.

Gospodarka światowa nadal zachowuje podstawowy podział na dwie zasadnicze grupy krajów, kraje rozwinięte - uprzemysłowione i bogate oraz kraje tak zwane rozwijające się i ubogie. Ta ostatnia grupa jest bardziej niejednorodna. Wiele krajów spośród nich zasługuje na określenie „wyłaniające się”.

W klasyfikacji Banku światowego, wszystkie grupy, poza grupa krajów dochodu wysokiego, stanowią kraje rozwijające się.

MFW dzieląc gospodarki na dwie podstawowe grupy, zaawansowanych i rozwijających się, wśród drugiej wyodrębnił kraje w okresie przejścia oraz posiadające ropę naftową i ja importujące.

Elementem idei globalizacji jest przeświadczenie, iż wiele problemów współczesnych nie może być badanych w kategoriach państw narodowych i stosunków międzypaństwowych, lecz jedynie w kategoriach procesów globalnych.

Istnieją trzy rozumienia globalizacji handlu i finansów:

  1. przekraczanie granic,

  2. otwieranie granic,

  3. przezwyciężanie granic.

Sceptycy przyjmują pierwsza perspektywę. Oznacza ona wzrost ruchu poprzez granice ludzi, towarów, pieniądza, inwestycji, przesłań, idei. Globalizacja jest tożsama z internacjonalizacją.

Entuzjaści procesu określają współczesną globalizację jako część długofalowej ewolucji ku społeczeństwu globalnemu. Chodzi o stopniowe usuwanie kontroli na granicach, czyli, w pewnym sensie, koniec stosunków międzynarodowych, między państwami narodowymi.

Zgodnie z trzecia koncepcją, globalizacja odnosi się do procesów, poprzez które stosunki społeczne przestają względnie być charakteryzowane przez odległość i granice, tak że ludzkie życie coraz to bardziej rozgrywane jest w świecie jak gdyby w jednym miejscu. „Globalizacja” odnosi się do fundamentalnego przeobrażenia geografii, które zderza się, gdy zbiór społecznych warunków staje się mniej związany z terytorialnością.

Wzorce „globalnego” handlu i finansów maja często niewielkie odniesienie do odległości i granic. Globalizacja obejmuje wzrost transgranicznej gospodarki.

Globalizacje w bankowości charakteryzują:

Według Sklaira, globalizacja, będąc bez precedensu, jest przede wszystkim konsekwencją rozwoju kapitalizmu „po latach sześćdziesiątych”.

Odróżnienie globalizacji jako:

- konsekwencji rozwoju sił materialno-technologicznych od globalizacji od

- konsekwencji ideologicznych i/lub kulturowych sił.

Ochrona środowiska naturalnego i zdrowia człowieka stanowi obecnie ważny element rozwiązywania problemów globalnych. Zagadnienia powyższe przyczyniając się do powstawania nowych wyzwań i zagrożeń, wymagających współdziałania całej społeczności międzynarodowej.

Industrializacja i urbanizacja doprowadziły do poważnej dewastacji środowiska naturalnego człowieka. Do poważnych zmian klimatycznych, zanieczyszczenia biosfery, skażenia ziemi oraz zatrucia wody. Do podstawowych zagrożeń środowiska naturalnego należą:

  1. niszczenie warstwy ozonowej,

  2. zanikanie różnorodności biologicznej,

  3. zanieczyszczenie wód międzynarodowych,

  4. ocieplenie klimatu.

Szybkość zachodzących zmian może posiadać daleko idące następstwa dla środowiska naturalnego człowieka:

- przesuniecie okresu wegetacji roślin,

- zmiany temperatury,

- podniesienie się poziomu wody morskiej.

Poprzez powiększenie się tzw. dziury ozonowej największe zmiany zaszły na Arktyce, gdzie „dziura” w stratosferze powiększy la się o 60% w stosunku do lat 70. Przyczynia się to do przenikania przez atmosferę promieni szkodliwych zarówno dla środowiska naturalnego, jak te dla zdrowia i życia ludzi. Do negatywnych skutków poszerzenia się dziury ozonowej należą:

Degradacja ziemi, jej przyczyny są wielorakie:

Najważniejsze inicjatywy rzecz środowiska naturalnego człowieka podejmowane przez liczne organizacje międzynarodowe (ONZ), organizacje regionalne, organizacje, stowarzyszenia i partie ekologiczne.

ONZ wskazała już w specjalnej rezolucji ZO w 1968 r. podstawowe zagrożenia dla ludzkości z tytułu szybko postępującej dewastacji środowiska naturalnego. W 1969 r. odbił się szerokim echem raport ówczesnego sekretarza generalnego U Thanta. Pierwsza konferencję światową poświęconą ochronie środowiska naturalnego z udziałem 113 państw zwołano do Sztokholmu w 1972 r., doprowadzając w 1973 r. z do uchwalenia dokumentu zawierającego 26 zasad i powołania do życia wyspecjalizowanej organizacji - Program Środowiskowy NZ.

Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju z 1987 r. precyzował zadania i cele ochrony środowiska zarówno krajów uprzemysłowionych jak i biednych stając się podstawą dokumentu Pt. „Ekologia i rozwój”. Dokument ten został przyjęty na konferencji ekologicznej w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. w formie tzw. Deklaracji z Rio.

Z wielu regionalnych organizacji zajmujących się ochroną środowiska naturalnego ważna role odgrywają UE oraz Rada Nordycka.

Wśród wielu organizacji, stowarzyszeń oraz ruchów poczesne miejsce zajmuje Greenpeace. Została ona utworzona w 1971 r. w Vancouver w Kanadzie. Obecnie posiada swoje biura w 24 krajach. Greenpeace stawia sobie za cel zbieranie informacji oraz podejmowanie działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego:

  1. ochrona atmosfery,

  2. zwalczanie energii atomowej,

  3. ochrona oceanów, mórz,

  4. zwalczanie materiałów i odpadów toksycznych

  5. przeciwstawianie się rabunkowej gospodarcze leśnej.

Greenpeace jest grupa nacisku o charakterze międzynarodowym. Niekiedy w swoich działaniach przekracza dozwolone ramy prawne, co zmniejsza szansę osiągania założonych celów.

Europa Nostra - zajmuje się w Europie ochroną dorobku kulturalnego i naturalnego.

Światowy Fundusz na rzez Ochrony Przyrody koncentrujący się głównie w latach 90. na ochronie terenów dzikich i zwierząt.

Międzynarodowy Zielony Krzyż powstały w 1992 r. i skupiający czołowe osobistości świata polityki, nauki i gospodarki w celu wyboru corocznych programów ochrony środowiska oraz zabezpieczenia im środków finansowych.

W latach 80. i 90. wzrostowi zainteresowania społeczeństw problematyką ekologiczną towarzyszyło powstawanie i rozwój partii oraz ugrupowań Zielonych i Alternatywnych w wielu krajach Europy Zachodniej.

Konferencja w Kioto (grudzień 1997) - ograniczenie emisji gazów.

Prowadzenie spójnej oraz skoordynowanej polityki klimatycznej w skali globalnej zmierzającej do osiągnięcia następujących celów:

- prowadzenie oszczędnej i racjonalnej eksploatacji surowców,

- wdrożenie nowych innowacji oraz rozwiązań technologicznych o charakterze ekologicznym,

- uzyskania znacznych efektów w zakresie redukcji szkodliwych dla środowiska substancji i gazów,

- zmniejszenia ryzyka oraz wszelkich następstw efektu cieplarnianego.

Sytuacja zdrowotna ludzi jest wypadkową wielu czynników: położenie ekonomiczno-społeczne, bliższe i dalsze otoczenie, stan środowiska naturalnego, opieka lekarska.

Zła sytuacja krajów rozwijających się wynika w dużej mierze ze złych warunków higieniczno-sanitarnych.

Do najpoważniejszych przyczyn zgonów zalicza się raka złośliwego (raka żołądka, płuc). Coraz częściej ludzie chorują na choroby nerwowe.

Poważne zagrożenie dla życia i zdrowia stanowią choroby cywilizacyjne, a zwłaszcza AIDS.

Poważnym zagrożeniem dla zdrowia ludzi jest wzrastająca konsumpcja alkoholu oraz palenie papierosów.

Od lat 70. systematycznie wzrasta także konsumpcja narkotyków. W latach 90. w różnych częściach świata, w tym także w Polsce, wzrosła produkcja oraz konsumpcja narkotyków syntetycznych, zwłaszcza amfetaminy.

Konflikty międzynarodowe

Istota konfliktu odzwierciedla sprzeczności występujące między dwoma lub większą ilością stron, które z reguły wynikają z różnicy interesów. Ważne jest to, aby strony nie tylko posiadały sprzeczne interesy, ale żeby sobie to uświadamiały.

Sprzeczność interesów odnosi się w relacjach międzypaństwowych do takich wartości narodowych i politycznych jak: niezależność, suwerenność, integralność terytorialna, samostanowienie, wyłączność podejmowania decyzji, itp. Należy odróżniać konflikt od międzypaństwowych rywalizacji. Wymaga to postawienia określonej sytuacji, nazywanej krytycznym napięciem, w której sprzeczne interesy się wykluczają i dochodzi o powstania rdzenia lub jądra konfliktu międzynarodowego. Kryterium odróżniającym kryzys międzynarodowy od innych kryzysów jest także jego czas trwania. Musi on trwać dłużej niż przykładowo pucze czy przewroty. Konflikt międzynarodowy winien posiadać duży zasięg oraz obejmować szersze kręgi społeczne.

Konflikty międzynarodowe należy także odróżniać od sporów międzynarodowych, które występują wtedy, gdy państwa wyrażają wobec siebie sprzeczne stanowiska i roszczenia odnośnie do tych samych kwestii. Cechą sporu międzynarodowego jest zatem to, że może on potencjalnie stanowić jedno ze źródeł konfliktu.

Niektórzy autorzy wyróżniają:

- konflikty werbalne (protest, sprzeciw, ostrzeżenie groźba),

- akcje konfliktowe (zerwanie stosunków dyplomatycznych, konfiskata mienia, blokada, demonstracja siły i użycie siły).

Współcześnie w praktyce znaczna liczba konfliktów pierwotnie wewnętrznych ulega umiędzynarodowieniu poprzez włączenie się do nich strony trzeciej.

Przekształcanie się konfliktów wewnątrzpaństwowych w konflikty międzynarodowe.

Do umiędzynarodowienia konfliktu dochodzi w następujących okolicznościach:

  1. eskalacja poprzez zewnętrzne dostawy broni,

  2. wywieranie różnorodnych presji, w tym także dyplomatycznych, przez państwo lub mocarstwo zewnętrzne,

  3. uzgadnianie wspólnych akcji,

  4. bezpośrednia interwencja zbrojna jednego z państw ościennych.

Stopień umiędzynarodowienia konfliktu wewnątrzpaństwowego można ocenić przez liczbę i charakter interweniujących państw oraz rodzaj zastosowanych środków zewnętrznych.

Wojna to gwałtowny konflikt masowy, który charakteryzuje się następującymi cechami:

  1. w walkach biorą udział dwie lub więcej zorganizowanych sił zbrojnych,

  2. obie strony walczące muszą być zorganizowane według jakiegoś określonego schematu; istnieje planowana i zorganizowana struktura działań zbrojnych,

  3. istnieje ustalona chronologicznie kontynuacja konfliktu zbrojnego.

Cechy wyróżniające konflikt zbrojny:

  1. istnienie co najmniej dwóch podmiotów wojujących,

  2. używanie przez podmioty wojujące zorganizowanych sił zbrojnych,

  3. stosowanie metod i środków walki zbrojnej.

Elementami prawa konfliktów zbrojnych, które stara się unormować zasady prowadzenia działań zbrojnych, są:

1) w międzynarodowym prawie przeciwwojennym:

a) zakaz agresji

2) w międzynarodowych regułach prowadzenia walki zbrojnej:

a) nakaz wyodrębnienia sił zbrojnych w walce zbrojnej,

b) istnienie ograniczeń we wzajemnym szkodzeniu sobie przez wojujące strony,

c) powinność zachowania „rycerskości”,

3) w międzynarodowym prawie humanitarnym - nakaz ludzkiego obchodzenia się z osobami wyłączonymi z walki i ludnością cywilną,

4) w międzynarodowym prawie karnym - odpowiedzialność karna sprawców za zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciw pokojowi,

5) konieczność ochrony praw człowieka.

Kryterium klasyfikacji współczesnych konfliktów zbrojnych:

W międzynarodowym prawie publicznym pojęcie „wojna” jest węższe od pojęcia „konflikt zbrojny”. Wojna zawiera w sobie różne przejawy działań zbrojnych, w których uczestniczą przynajmniej jako jedna ze stron państwa. W konfliktach zbrojnych uczestniczą także podmioty pozapaństwowe, a działania zbrojne nie zostały często wypowiedziane.

Konflikty międzynarodowe rozgrywają się w skomplikowanym środowisku politycznym uwarunkowanym wieloma czynnikami. Przebiegają one w wielu płaszczyznach oraz angażują różnych uczestników. Konflikty mają określone cechy wspólne:

Wojna i pokój nie są absolutnymi oraz przeciwstawnymi wartościami. Problemami wojny i pokoju zajmują się naukowcy z wielu dziedzin. Badania te przybrały z reguły formę:

IRPA - Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań nad Pokojem

EUPRA - Europejskie Stowarzyszenie Badań na Pokojem

Wszystkie większe konflikty międzynarodowe przebiegają z reguły według określonych zasad. Rozróżnia się trzy fazy konfliktu:

    1. początek konfliktu