5895


Filozofia i metodologia nauki

Anna Gancarz

Iwona Brodowicz

Marcelina Woźniak

III rok INiB nienauczycielskie

Kraków, 20.10.2010 r.

Spis treści

  1. Współczesna filozofia nauki.

    1. Przedstawiciele .

  2. Rozwój nauki.

  3. Determinanty rozwoju nauki.

    1. Problem determinant rozwoju wiedzy naukowej.

  4. Racjonalność kontekstu odkrycia naukowego.

  5. Historia filozofii nauki współczesnej.

  6. Kroki na drodze przemian kontekstu odkrycia.

    1. Pojęcie kontekstu odkrycia naukowego.

  7. Status i typy metodologii nauk.

  8. Tradycja badawcza metodologii w Polsce.

  9. Prognozy badań w metodologii nauk.

  10. Podsumowanie.

  11. Bibliografia.

Wstęp:

Omawiana prezentacja zawiera informacje na temat współczesnej filozofii nauki. Zostaną przedstawione podstawowe pojęcia związane z filozofią nauki, racjonalnością nauki, kontekstem odkrycia naukowego i metodologią nauki.

Cele:

1. Współczesna filozofia nauki

Francis Bacon jako jeden z pierwszych próbował wyrazić, czym jest metoda nowożytnej nauki. W początkach XVII stulecia twierdził, że celem nauki jest poprawa losu człowieka na ziemi i cel ten można uzyskać drogą zbierania faktów w procesie zorganizowanej obserwacji i wyprowadzania z nich teorii. Powstaje logiczny pozytywizm, jest on skrajną postacią empiryzmu, który głosi, że teorie są uzasadnione tylko o tyle, o ile można je zweryfikować za pomocą obserwowanych faktów, ale także że posiadają one znaczenie o tyle, ile można je w ten sposób wyprowadzić.

Filozofia nauki - dział filozofii zajmujący się badaniem filozoficznych podstaw nauki oraz jej metod, starający się odpowiedzieć na pytanie, jakie poglądy można uznać za naukowe, a jakie nie, i dlaczego.

W obliczu przemian, jakim uległa w ciągu ostatnich dziesięcioleci humanistyczna refleksja nad nauką, przemian określanych niekiedy jako „zwrot ku socjologii”, filozofia nauki nie może przejść obojętnie wobec pytania o epistemologiczny sens etiologii wiedzy. Przez etiologię wiedzy wg Leszka Kołakowskiego rozumiemy „całość badań genetycznych dotyczących deformującego lub konstytutywnego wpływu, jaki na treść wiedzy wywierają społeczne i psychologiczne sytuacje jej nabywania i utrwalania”. Co najmniej od czasów nowożytnych naukę traktowano jako ucieleśnienie ludzkiej racjonalności. Zgodnie z tą koncepcją zakładano, że podmiot poznający może być autonomiczny wobec odziedziczonej tradycji oraz względem wszystkich okoliczności, w jakich przebiegają jego procesy poznawcze.

Cała filozoficzna refleksja koncentrowała się niemal wyłącznie na problemach metodologicznych. Etiologia wiedzy obejmuje badania nad wpływem rozmaitego rodzaju okoliczności nabywania wiedzy na jej treść, to musimy pamiętać, iż z pozytywnej odpowiedzi na pytanie o jej znaczenie epistemologiczne nie wynika, by wszystkie uwarunkowania rozwoju poznania jakich poszukujemy, miały się sprowadzać do uwarunkowań socjologicznych. Nauka traktowana jest jako zbiór rozmaicie ukierunkowanych praktyk, przeczy się natomiast istnieniu nauki jako pewnej kulturowo określonej całości, a nawet istnieniu poszczególnych dyscyplin. Nie ma wiec fizyki, a istnieją wyłącznie wyspecjalizowane obszary badań poszczególnych zagadnień.

Indukcjonizm

Indukcjonizm - w nauce, prąd myślowy podkreślający znaczenie indukcji logicznej, czyli wywodzenia ogólnych praw natury z jednostkowych spostrzeżeń, obserwacji i eksperymentów. Przeciwieństwem indukcjonizmu jest dedukcjonizm.

Indukcjonizm - w metodologii stanowisko, zgodnie z którym rzeczywistą wartość poznawczą mają tylko twierdzenia ogólne sformułowane drogą indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych faktów, opisywanych przez tzw. zdania spostrzeżeniowe.

Według indukcjonisty nauka wychodzi od obserwacji. Stwierdzenia o stanie świata lub jakiejś jego części można uzasadnić albo wskazać, że są one prawdziwe w bezpośredni sposób, dzięki nieuprzedzonemu użyciu przez obserwatora jego własnych zmysłów. Uzyskane w ten sposób wypowiedzi stanowią podstawę, z której można wyprowadzić prawa i teorie składające się na wiedzę naukową. Indukcjonizm opiera się na zasadzie indukcji. Całość wiedzy naukowej powstaje dzięki indukcji na bezpiecznej podstawie uzyskiwanej przez obserwację.

Definicja zasady indukcji: „Jeżeli duża ilość przedmiotów A została zaobserwowana i jeżeli wszystkie bez wyjątku zaobserwowane A posiadały własność B, to wszystkie A mają własność B”.

Alan Chalmers autor książki pt” Czym jest to co zwiemy nauką” uważa, że indukcjonalista myli się w dwóch kwestiach. Nauka nie wychodzi od zdań obserwacyjnych, ponieważ pewna teoria zawsze poprzedza wszelkie zdania obserwacyjne, oraz zdania obserwacyjne nie tworzą trwałej podstawy, na której można budować wiedzę naukową, ponieważ są one obalane.

1.1 Przedstawiciele

Przedstawiciele filozofii nauki:

Karl Popper

(ur. 28 lipca 1902 w Wiedniu, zm. 17 września 1994 w Londynie) - filozof specjalizujący się w filozofii nauki i filozofii społeczno-politycznej. Jego system filozoficzny został przez niego samego nazwany racjonalizmem krytycznym, który on sam uważał za kontynuację filozofii Immanuela Kanta. Przez wielu jest uważany za jednego z największych filozofów XX-wieku. Najbardziej znanymi z jego dokonań są; stworzenie zasady falsyfikowalności jako kryterium naukowości (popperyzm) oraz koncepcji społeczeństwa otwartego, będącego swoistym rozwinięciem koncepcji demokracji Johna Locke'a i Johna Stuarta Milla. Filozofia Poppera wyrosła w dużym stopniu pod wpływem, ale i jednocześnie w opozycji do pozytywizmu logicznego.

Pozytywiści logiczni jako kryterium rozróżnienia poglądów naukowych od nie-naukowych przyjęli zasadę weryfikowalności teorii. Upraszczając jeśli jakaś teoria ma potwierdzenie w faktach, to jest prawdziwa, a jeśli nie, to jest fałszywa. Zdaniem pozytywistów, teorie naukowe raz zweryfikowane będą już zawsze prawdziwe. Popper nie zgodził się z tym poglądem, twierdząc, że ostateczne zweryfikowanie teorii faktami nie jest nigdy możliwe. Nawet jeśli będziemy mieli zbiór miliona faktów potwierdzających daną teorię, może się w każdej chwili zdarzyć, że ktoś zarejestruje fakt nr milion jeden, który nie będzie z teorią zgodny.

Popper zaproponował więc nowe kryterium naukowości, mianowicie falsyfikowalność. Falsyfikowalność teorii polega na tym, że jej struktura jest taka, że można zaproponować eksperyment, którego wynik jednoznacznie zaprzeczy słuszności teorii. Eksperyment ten nie musi być koniecznie technicznie wykonalny w danym momencie - ważne jest tylko, że dana teoria w ogóle dopuszcza możliwość obalenia siebie samej w wyniku jakiegoś, dającego się pomyśleć, eksperymentu. Falsyfikacjonalista sądzi, że obserwacja znajduje się pod kierownictwem teorii i że ją zakłada. Odrzuca przekonanie, że przy użyciu danych obserwacyjnych można udowodnić prawdziwość teorii lub określić prawdopodobieństwo, że teoria jest prawdziwa. Po sformułowaniu teorii, należy ją poddać wymagającej procedurze sprawdzania przez obserwację i eksperymenty. Teorie, które nie podołają próbom obserwacji i eksperymentów należy odrzucić i zastąpić innymi domysłami. Przetrwać mogą tylko teorie dostosowane, jednak o żadnej teorii nie można powiedzieć, że jest prawdziwa, można mieć nadzieję, że jest ona najlepsza z istniejących.

Falsyfikacjonalista rozumie naukę jako zbiór hipotez, które stawia się na próbę po to, aby prawidłowo opisać lub wyjaśnić zachowanie pewnego aspektu wszechświata. Jeżeli hipoteza chce być elementem wiedzy naukowej, musi być falsyfikowana, hipoteza jest falsyfikowana, jeżeli istnieje logicznie możliwe zdanie lub zdania obserwacyjne, które są z nią niezgodne, to znaczy takie, które jeżeli okazały by się prawdziwe to mogłyby sklasyfikować hipotezę. Ponadto falsyfikaliści uważają, że pewne teorie choć z pozoru mają cechy dobrych teorii, naprawdę tylko udają, że są teoriami naukowymi, ponieważ nie są falsyfikowane i należy je odrzucić.

Paul Feyerabend

(ur. 13 stycznia 1924 w Wiedniu, zm. 11 lutego 1994 w Genolier, Szwajcaria) - Amerykanin pochodzenia austriackiego, filozof, autor programu filozofii nauki zwanego przez niego samego anarchizmem metodologicznym lub kontrindukcjonizmem.

Swoją filozoficzną drogę rozpoczyna jako empirysta i pozytywista, później skłania się ku krytycznemu racjonalizmowi Poppera, następnie formułuje swoją wersję krytycznego racjonalizmu. Jego poglądy to szeroko rozumiany popperyzm z elementami empiryzmu i kontekstualnej teorii znaczenia Wittgensteina. Przyjmuje on, że rygorystycznie stosowane kryteria racjonalności, czyli w tym przypadku przestrzeganie reguł metody naukowej krytycznego racjonalizmu, stworzą taką praktykę naukową, która bez wątpienia stanie się wzorcem dla wszystkich dziedzin przyrodoznawstwa. Utrzymuje on również, że głównym przedmiotem teoretycznej refleksji nad nauką jest problem rozwoju wiedzy naukowej. Akceptuje również Popperowską zasadę empirycznego wzrostu - każda nowa teoria winna wyjaśniać sukcesy teorii poprzednich i prowadzić do odkrycia nowych, sprawdzalnych empirycznie twierdzeń o świecie.

Jego najgłośniejsza książka „Przeciw metodzie”, w której rozwija idee anarchizmu epistemologicznego i zasadę poznawczą anything goes (wszystko ujdzie), daje, tak ze względu na formę wypowiedzi, jak i samą treść kontrowersyjne spojrzenie na naukę, filozofię nauki, oraz na cel uprawiania filozoficznej refleksji nad nauką. W jego opinii każda dosłownie idea, każdy pomysł, choćby dziś nie wiem jak wydawał się absurdalny, może okazać się, z biegiem czasu, przydatny dla rozwoju nauki. Metodologia ta jest wyzwaniem rzuconym wszystkim dotychczasowym filozofom nauki, z empiryzmem na czele. Feyerabenda okrzyknięto najgorszym wrogiem nauki, irracjonalistą, i wrogiem postępu naukowego. Sprzyjał temu jego styl pisania. Używał języka propagandy, odwoływał się do rozmaitych chwytów marketingowych, poważną argumentację i olbrzymią erudycję przetykał żartami.

Imre Lakatos

(ur. 9 listopada 1922 w Debreczynie, zm. 2 lutego 1974 w Londynie) - węgierski filozof matematyki i nauki.

Lakatos usiłuje pokazać, że żadne twierdzenie nieformalnej matematyki nie może być uznane za "doskonałe". Oznacza to, że nie możemy uważać go za ostateczną prawdę - co najwyżej możemy powiedzieć, że nie znaleziono dla niego kontrprzykładów.

Z chwilą gdy taki kontrprzykład - rozumiany jako przypadek nie objęty dowodem lub przeczący mu, został znaleziony, sformułowanie twierdzenia ulega zmianie tak, by albo go wykluczyć, albo uwzględnić, co zwiększa zakres wiedzy. Opisana sytuacja jest ciągłym procesem gromadzenia wiedzy poprzez ciąg dowodów i ich obaleń.

Lakatosa podejście do filozofii nauki było próbą wypracowania kompromisu między falsyfikacjonizmem Poppera a teorią rewolucji naukowych głoszoną przez Kuhna. Teoria Poppera wymaga, by naukowcy zarzucali swe teorie, gdy tylko napotkają na obserwacje, które je falsyfikują, a w to miejsce tworzyli śmiałe hipotezy. Zdaniem Kuhna, nauka to ciąg przeplatających się okresów nauki normalnej, gdy uczeni obstają przy swych teoriach mimo gromadzenia się przeczących im obserwacji oraz rewolucji naukowych, polegających na zmianach w sposobie myślenia, przy czym przyczyny owych rewolucji często pozbawione są zdaniem Kuhna racjonalnego podłoża.

Lakatos szukał podejścia metodologicznego, które pozwalałoby pogodzić te sprzeczne stanowiska, a jednocześnie mogłoby dostarczyć racjonalnego i zgodnego z faktami historycznymi oglądu postępu dokonującego się w nauce.

Lakatos był przekonany, że program badawczy zawiera zarówno reguły metodologiczne, które wskazują w jakich kierunkach nie prowadzić badań (Lakatos nazwał to heurystyką negatywną) jak i takie, które sugerują w jakim kierunku badania prowadzić (heurystyka pozytywna).

Ernest Nagel

(ur. 16 listopada 1901 w Pradze, zm. 22 września 1985 w Nowym Jorku) - filozof nauki, przedstawiciel pozytywizmu logicznego. Jego główne dzieło, "The Structure of Science", zapoczątkowało nowy nurt badań w filozofii nauki, tak zwaną analityczną filozofię nauki. Często traktowane jest jako jeden z podstawowych podręczników filozofii nauki. Obejmuje swoim zakresem zagadnienia takie jak:
- nauka i zdrowy rozsądek
- cztery typy wyjaśniania naukowego
- dedukcyjny model wyjaśniania
- logiczna charakterystyka praw naukowych
- ogólność przypadkowa i nomologiczna
- prawa eksperymentalne i teorie
- składniki strukturalne teorii - w tym zagadnienie modelu teoretycznego
- status poznawczy teorii - stanowisko opisowe lub pozytywistyczne, instrumentalistyczne
- przyczynowość i indeterminizm w fizyce
- metodologiczne problemy nauk społecznych
- zagadnienia logiki nauk historycznych

Nagel zasugerował w nim, że postulując równoważność między pojęciami różnych nauk, udałoby się wyeliminować wszelkie ich zobowiązania ontologiczne, poza tymi, które są niezbędne dla nauk podstawowych. Obok Rudolfa Carnapa, Hansa Reichenbacha i Carla Hempela był głównym przedstawicielem amerykańskiego pozytywizmu logicznego.

Thomas Samuel Kuhn

(ur. 18 lipca 1922 w Cincinnati, zm. 17 czerwca 1996 w Cambridge w Massachusetts) - amerykański badacz nauki, twórca pojęcia paradygmatu naukowego.

Thomas Kuhn w roku 1962 opublikował książkę pod tytułem "The Structure of Scientific Revolutions". W dziele tym zaproponował własne uwagi na organizację wiedzy naukowej oraz zanegował popperowski pogląd, jakoby rozwój wiedzy miał charakter linearnego przyrostu w procesie asymilacji kolejnych falsyfikowalnych teorii i idei. Pogląd jakoby wiedza naukowa była tworzona dzięki budowaniu śmiałych hipotez, charakterystyczny dla Poppera, został zastąpiony ideą, że wiedza rozwija się w sposób nieciągły, rewolucyjnie.

Kuhn wprowadził pojęcie paradygmatu - wiodącego poglądu czy prądu w nauce obejmującego znaczną część danej dziedziny i pełniącego rolę poglądów wiodących, uznanych i rekomendowanych np. do nauczania. Rozwój nauki według Kuhna miał się dokonywać nie linearnie (jak uważali pozytywiści, a także Popper), a więc nie przez proste gromadzenie mnogości nowych teorii i wiedzy, a raczej w procesie rewolucji: powstawania nowych paradygmatów i upadku starych. Jak głosi popularne powiedzenie, nowe teorie uzyskują status wiodących, kiedy umrą zwolennicy starych - jest to bardzo trafne streszczenie poglądów Kuhna na rozwój nauki.

Ian Hacking

(ur. 18 lutego 1936 w Vancouver) - kanadyjski filozof specjalizujący się w filozofii nauki.

Hacking znany jest z przywiązywania dużej wagi do roli jaką w filozofii nauki pełni historia.

Uważał, że aby zrozumieć aktualny stan nauki należy poznać kontekst który towarzyszył procesowi jego formowania. Z racji wszechstronnego wykształcenia w swojej twórczości poruszał kwestie bardzo od siebie odległe, często mieszając nauki ścisłe z humanistycznymi. W swoich publikacjach często porusza kwestie związane z matematyką (teoria prawdopodobieństwa, logika, historia matematyki), psychologią, filozofią i socjologią.

Auguste Comte

(ur. 19 stycznia 1798 w Montpellier, zm. 5 września 1857 w Paryżu) - francuski filozof i pozytywista, twórca nazwy socjologia. Comte nakreślił podstawy filozofii pozytywistycznej (był twórcą pojęcia pozytywizm). Filozofia jego jest pozytywna gdyż:

Comte stworzył jedną z pierwszych teorii nauki. Rozróżnił nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami łączącymi fakty przyrody) oraz nauki konkretne (opisujące fakty, np. mineralogia). Za nauki abstrakcyjne uważał matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię i socjologię.

John Stuart Mill

(ur. 20 maja 1806 w Pentonville, Londyn, Anglia, zm. 8 maja 1873 w Awinion, Francja) angielski filozof, politolog i ekonomista. W filozofii był pierwotnie kontynuatorem tradycji utylitaryzmu, by później przejść na pozycje naturalistyczne. W politologii i ekonomii był teoretykiem i piewcą liberalizmu. Uważany jest za twórcę liberalizmu demokratycznego. Poglądy filozoficzne Johna Milla dzielą się na dwa okresy. We wczesnym okresie był on zdecydowanym zwolennikiem utylitaryzmu i kontynuatorem brytyjskiego empiryzmu. Jego uważane za najważniejsze dzieło tego okresu to "System of Logic, Ratiocinative and Inductive", w którym sprecyzował i przystosował koncepcję empirycznej teorii poznania do zastosowania w ramach utylitaryzmu. Kilka myśli zawartych w tym dziele stało się podstawą współczesnej logiki matematycznej. Były to:

W drugim okresie poglądy Johna Milla przeszły (w dużym stopniu na skutek kontaktu z dziełami Comte'a) w teorii poznania bardziej na pozycje naturalistyczne, a w etyce zbliżył się do pozycji neokantowskich.

Inni:

Mariano Artigas

Henri Poincaré

Koło Wiedeńskie

2. Rozwój nauki

Aby wyznaczyć główne determinanty rozwoju nauki oraz scharakteryzować mechanizmy ich działania należy postawić dwa pytania wyjściowe:

Pojawiają się tu wątpliwości z których jedna dotyczy tzw. nauk stosowanych a druga nauk społeczno-humanistycznych. Obie te grupy nauk różnią się dość istotnie od pozostałych działów nauki, nauk matematycznych oraz przyrodniczych które jako nauki ścisłe tworzą trzon podstawowy współczesnych badań naukowych.

Nauki stosowane różnią się od nauk podstawowych, nastawionych bezpośrednio na cele poznawcze (opisowe, wyjaśniające), zadaniami jakie sobie stawiają. Zadania te zbliżają je w takim stopniu do techniki i gospodarki, że stanowią raczej składniki działalności technicznej czy gospodarczej współczesnego człowieka niż działalności naukowej.

Nauki stosowane podobnie jak nauki podstawowe mają dostarczać nowej wiedzy i nowych umiejętności zdobywania wiedzy. W przypadku nauk stosowanych chodzi o wiedzę użyteczną praktycznie czyli taką, którą można przetwarzać na umiejętności praktycznego działania.

Nauki pozatechniczne grupują się wokół rozmaitych nauk podstawowych, z których wyników korzystają, dlatego nie tworzą one trzeciego wyraźnie wyodrębnionego procesu rozwojowego. Ponieważ w większości wiążą się one dość ściśle z naukami przyrodniczymi takimi jak chemia, geologia i biologia oraz z naukami technicznymi bazującymi na fizyce i matematyce, ich rozwój może być niemal całkowicie ujęty w kategoriach modelu rozwoju nauk matematyczno-przyrodniczo-technicznych. Dotyczy to takich nauk stosowanych jak cybernetyka, teoria informacji, nauki rolnicze czy medyczne.

Opracowanie odrębnego modelu rozwoju wymaga całokształt nauk społeczno-humanistycznych niezależnie od stopnia ich przynależności do nauk (badań) teoretycznych(podstawowych) czy praktycznych (stosowanych).

3. Determinanty rozwoju nauki

Możliwe są różne podziały determinant nauki na wewnętrzne i zewnętrzne. Wyróżniamy trzy z nich - jako warte dyskusji i najczęściej stosowane.

(1) Według pierwszego podziału, do czynników wewnętrznych zalicza się wszystkie czynniki poznawcze, do zewnętrznych- wszystkie czynniki pozapoznawcze. A więc do czynników wewnętrznych należą wszystkie racje poznawcze, którymi kieruje się uczony w swej praktyce badawczej. W naukach empirycznych jest to wzgląd na prawdziwość, na maksymalne przybliżenie do rzeczywistości. Dużą rolę odgrywają tu ustalenia empiryczne, a więc fakty uzyskane w maksymalnie różnorodnych warunkach, przy użyciu najbardziej precyzyjnych środków i metod doświadczalnych czyli obserwacji, eksperymentów oraz pomiarów.

Zarazem ważne są racje teoretyczne (logiczne, epistemologiczne i metodologiczne), takie jak postulat wewnętrznej niesprzeczności, a także zgodności z wiedzą dotychczasową głównie z bardziej podstawowymi działami nauki, zasada korespondencji z poprzedzającymi teoriami czy postulat prostoty logicznej (doskonałości wewnętrznej), zmierzający do zawarcia jak największego ładunku informacyjnego w możliwie zwięzłej formie.

Czynniki wewnętrzne można podzielić na empiryczne i teoretyczne. Do czynników zewnętrznych zalicza się wszelkie motywy i uwarunkowania pozapoznawcze: zarówno rozmaite motywy psychologiczne, jak i czynniki społeczne, w tym potrzeby praktyczne i zapotrzebowania ekonomiczne społeczeństwa, wymagania techniki zarówno cywilnej, jak wojskowej, interesy warstw i grup społecznych, dalej, wpływ prądów kulturowych, filozoficznych i religijnych, a także stosunki wewnątrz społeczności naukowej. W czynnikach zewnętrznych można wyróżnić czynniki „materialne” oraz „świadomościowe”.

(2) Drugi podział, to podział na czynniki naukowe (wewnątrz-naukowe) i pozanaukowe. W tym podziale zakres czynników wewnętrznych ulega poszerzeniu kosztem czynników zewnętrznych. Do czynników naukowych (wewnętrznych) zalicza się także czynniki psychologiczne i społeczne działające wewnątrz instytucji, działające w społecznościach naukowych (np. psychologia grupy, stosunki hierarchii, dążenie uczonych do dominacji).

(3) Trzeci podział, to podział na czynniki logiczne i pozalogiczne. Do czynników logicznych czyli wszelkich czynników teoretycznych, zalicza się dotąd istniejące teorie oraz zasady teoretyczne, którymi kieruje się uczony w swej praktyce badawczej. Do czynników pozalogicznych zalicza się także dane empiryczne.

Największy wpływ na naukę jako całość wywierają takie elementy jak:

  1. gospodarka i jej zapotrzebowania

  2. technika i potrzeby jej rozwoju

  3. obronność i jej wymogi

  4. stosunki społeczne, zwłaszcza ekonomiczne i polityczne, tworzące tzw. czynnik ustrojowy- ustrój społeczny, strukturę społeczeństwa

  5. systemy zapatrywań na społeczeństwo czyli tzw. ideologie społeczne

  6. literatura i sztuka, czyli prądy kulturowe

  7. klimat intelektualny epoki

  8. filozofia, religia i etyka tworzące zazwyczaj zrąb zapatrywań ogólnych na świat i życie, zwane światopoglądem

Pierwsze trzy grupy nauk znajdują się pod działaniem ”zapotrzebowań praktycznych” generowanych przez trzy pierwsze czynniki. Natomiast nauki społeczne są ściślej związane z czterema pozostałymi czynnikami. Wyjaśnia to dlaczego tempo rozwoju nauk matematyczno-przyrodniczo-technicznych na ogół znacznie przewyższa dynamikę rozwojową nauk społeczno-humanistycznych. Cztery pierwsze elementy struktury społecznej: gospodarka, technika obronność, stosunki społeczne stanowią najpotężniejsze zewnętrzne czynniki rozwoju nauk, przy czym trzy pierwsze z nich są głównymi stymulatorami postępu naukowego tzn. że ich wpływ na rozwój nauki jest dodatni.

Natomiast wpływ pozostałych czterech czynników jest dwuznaczny ambiwalentny tzn. że mogą one zarówno wpływać pozytywnie na postęp nauki jak i negatywnie.

Kolejnym istotnym wnioskiem jest to, że skoro główne czynniki rozwoju nauki są zewnętrzne to należy uznać iż przyczyn opóźniania nauk humanistycznych w porównaniu z naukami matematycznymi i przyrodniczo-technicznymi trzeba szukać wśród determinantów zewnętrznych rozwoju nauki. Fakt zacofania nauk społeczno-humanistycznych w porównaniu z naukami matematyczno-przyrodniczo-technicznymi dowodzi o dwutorowości rozwoju nauki.

Jeśli chodzi o rolę czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych istnieją tu dwa stanowiska:

- internalistów (logicystów)

- eksternalistów ( historycystów)

Według internalistów czynniki poznawcze o charakterze racjonalnym (prawa logiki, zasady metodologiczne, normy i dyrektywy ontologiczne, oraz epistemologiczne) oraz empirycyzm( fakty naukowe) wyznaczają normalny bieg nauki umożliwiający jej racjonalną rekonstrukcję. Czynniki zewnętrzne (pozapoznawcze) mogą także wpływać na rzeczywistą historię nauki, zwłaszcza na problematykę przez nią podejmowaną, wyznaczającą zakres nauki. Mogą kształtować ten aspekt rozwijającej się nauki, który zwie się jej kontekstem odkrycia.

Internaliści podkreślają też wagę i znaczenie tych zasad metodologicznych, sterujących rozwojem nauki, które mają charakter niezmienny. Są oni zwolennikami autonomicznego modelu rozwoju nauki, zgodnie z którym treść wiedzy naukowej jest w zasadzie niezależna od czynników zewnętrznych, pozapoznawczych.

Do zdecydowanych internalistów należeli neopozytywiści. Obecnie reprezentują to stanowisko hipotetyści. Obronie internalizmu służy koncepcja trzech „światów” Poppera, zgodnie z którą, mimo że nauka jest tworem człowieka, treść wiedzy jest niezależna od czynników subiektywnych (od podmiotu poznającego). Temu samemu celowi służy u Lakatosa podział historii nauki na „historię wewnętrzną” oraz „historię zewnętrzną”. Pierwsza uwzględnia jedynie czynniki poznawcze, wpływające na naukę i jej rozwój i, tym samym stanowi racjonalną rekonstrukcję nauki, wolną od zniekształcających zawartość nauki czynników psychologicznej, społecznej i historycznej natury.

Według eksternalistów zwolenników heteronomicznego modelu rozwoju nauki czynniki zewnętrzne o charakterze czysto psychologicznym, czy społeczno-historycznym wywierają wpływ na naukę nie tylko w kontekście odkrycia, lecz także w kontekście uzasadnienia, kształtując zarówno zakres jak i treść rozwijającej się nauki.

Nauka normalna to nauka podległa wszechstronnym uwarunkowaniom społecznym, kształtującym także jej zawartość treściową, inna nauka nie istnieje i nie jest możliwa.

Eksternaliści przypisują duże znaczenie zasadom metodologicznym, sterującym rozwojem nauki. Zasady te są rozumiane jako historycznie zmienne i zależne od pozostałych sfer życia społecznego takich jak gospodarka, technika, obronność, ustrój społeczny, kultura i sztuka, światopogląd, które wyznaczają zarówno zakres jak i treść rozwijającej się nauki. Przy tym eksternaliści przyjmują że historyczna zmienność owych zasad metodologicznych nie daje się wyjaśnić w ramach samej nauki, lecz jedynie w bazie zmian zachodzących w sferze praktyki produkcyjnej i innych sferach życia społecznego, względem nauki. Zgodnie z tym, podstawowe czynniki rozwoju nauki tkwią nie w samej nauce lecz w szerszym układzie

(społeczeństwie). Taki szerszy układ stanowi dopiero „samodzielną jednostkę rozwojową”.

Do zdecydowanych zwolenników eksternalizmu należą przedstawiciele nurtu radykalnego, zwłaszcza Kuhn oraz Feyerabend. Według Kuhna, najważniejsze wydarzenie w nauce jest warunkowane w głównej mierze przez czynniki społeczno-psychologicznej natury, nie zaś przez determinanty poznawcze. Spór o model rozwoju nauki jest ściśle związany z kontrowersją o charakter racjonalności naukowej oraz o czynniki wyznaczające ową racjonalność. Zwolennicy modelu heteronomicznego (eksternaliści) są często oskarżani o irracjonalizm przez tych, którzy sądzą, iż tylko czynniki poznawczej natury są w stanie zabezpieczyć rozwój nauki respektujący zasady racjonalności.

Nauka stanowi obecnie jeden z głównych czynników przemian zachodzących na kuli ziemskiej , większość szybkich zmian, które się dokonują stanowi następstwo rozwoju nauki. Nauka i jej odkrycia wytyczają nie tylko nowe kierunki badań lecz także nowe kierunki rozwoju społeczeństwa, nauka zyskuje wymiar historiozoficzny uczestnicząc w czynnikach rozwoju historycznego.

Zapotrzebowanie ze strony praktyki pozanaukowej zwłaszcza produkcyjnej, na wiedzę określonego rodzaju i poziomu są zaspokajane przez naukę dzięki nowym odkryciom naukowym.

3.1 Problem determinant rozwoju wiedzy naukowej

Główne determinanty rozwoju wiedzy naukowej zawierają dwie kwestie:

  1. Problem czynników rozwoju nauki w jej aspekcie zakresowym, gdzie chodzi o to, jakie zagadnienia znajdują się w polu widzenia nauki. Zakres nauki wyznacza każdorazowo zbiór pytań, które nauka stawia (zarówno tych na które odpowiedziała, jak i tych na które odpowiedzi szuka).

  2. Problem czynników rozwoju nauki w jej aspekcie treściowym, gdzie chodzi o wybór określonego rozwiązania problemu naukowego, o to, jakiej treści odpowiedzi uzyskują akceptację społeczności uczonych. Treść wiedzy jest wyznaczona przez zbiór twierdzeń, zwłaszcza przez uznawane w danym czasie za prawdziwe teorie naukowe.

Określając treść wiedzy naukowej przez zbiór zdań uznanych przyjmuje się dwa upraszczające założenia. Po pierwsze, zakłada się dychotomiczny podział zdań dających się wyrazić w języku nauki w danym czasie na zdania uznane za prawdziwe i na resztę zdań.

Po drugie zakłada się, że społeczność naukowa danego okresu jest monilitem, tzn. pomija się fakt niejednomyślności uczonych.

E. Pietruska-Madej podkreśla, że „inne mechanizmy i nie zawsze te same czynniki decydują o zmianach perspektywy nauki, o obszarach problemowych przez nią penetrowanych, o pytaniach stawianych w nauce, a odmienne mechanizmy kształtują odpowiedzi na te pytania, czy określają wybór któregoś z proponowanych rozwiązań”.

Wynika stąd, że problem determinant rozwoju wiedzy naukowej zawiera kwestie: zagadnienie czynników rozwoju nauki w jej aspekcie treściowym oraz w jej aspekcie zakresowym.

MÓJ TEKST

Przedstawiając zagadnienie metodologii nauki korzystałyśmy z różnych źródeł lecz chciałybyśmy się głównie odnieść do artykułu Urszuli Żegleń pt. ”Metodologia nauk w Polsce (Tradycja - stan aktualny - prognozy). Autorka owego artykułu przedstawiła próbę definicji, status oraz typy metodologii nauk, próbowała odpowiedzieć na pytania z jakiej tradycji badawczej wywodzi się w Polsce metodologia nauk i jaki jest jej stan obecny. Urszula Żegleń w swym tekście ujęła również prognozy na przyszłość w polskiej metodologii nauki, jakie rysują się w obecnym stanie nauki i refleksji metodologicznej.

7. Status i typy metodologii nauk.

Określenie metodologii nauk nie jest jednoznaczne i różnie charakteryzuje się jej relacje do metanauk, które można różnie określać i charakterystyka relacji metodologia nauk - metanauka zależy od rozumienia pojęcia samej metanauki. Można ją rozumieć w sposób dwojaki: w sposób standardowy, mówiąc bardzo ogólnie jako nauka o nauce, czy bardziej specyficzny jako nauka o nauce traktująca swój przedmiot formalnie.

Metanauka rozumiana szeroko obejmuje nauki badające naukę w aspekcie:

  1. Formalnym,

  2. Kulturowym (nauki humanistyczne o nauce),

  3. Filozoficznym.

Ad. 1) Metodologię nauk zalicza się do metanauk typu formalnego w tym sensie, że jej przedmiotem jest forma poznania naukowego, czyli metoda i język nauki pojęty jako pewna struktura.

Ad. 2) W rozumieniu kulturowym metanauki pojęcie metodologii nauk jest szerokie. W tym ujęciu wyróżnia się dwa typy metodologii nauk ze względu na aspekt badań, który może być:

W zależności od tradycji badań metanaukowych pojęcie metodologii nauk używane jest bliskoznacznie lub zamiennie z pojęciem logiki wiedzy, teorii nauki, filozofii nauki, epistemologii, naukoznawstwa.

Metodologię nauk często określa się (w podejściu apragmatycznym czasem dodaje się - formalnej) racjonalnego postępowania naukowego.

Metodologia nauk może być traktowana jako dyscyplina opisowa (gdzie opis ma charakter analityczny lub historyczny), bądź normatywna, lub zarówno opisowa, jak i normatywna. Metodologia jako nauka opisowa ma na celu przede wszystkim rekonstrukcję metod stosowanych w nauce, a jako dyscyplina normatywna ma za zadanie ocenić te metody oraz od strony pozytywnej stawia sobie zadanie sformułowania nowych postulatów badawczych. A ocena dokonywana głównie na podstawie analizy krytycznej ich założeń i rozumowań. W ujęciu Ajdukiewicza, metodologia nauk stanowiła rekonstrukcję i kodyfikację stosowanych sposobów postępowania naukowego oraz ich uzasadniania ze względu na stawiany w nauce cel.

Również można wyróżnić ogólną metodologię nauk (względnie nauki) od szczegółowej metodologii nauk.

Jednak większość koncepcji metodologii nauk przemawia na korzyść traktowania metodologii nauk jako dyscypliny kompleksowej, która zajmuje się badaniem rodzajów i struktur czynności naukotwórcznych oraz budową i funkcjami teorii naukowych rozwijanych według pewnych paradygmatów badawczych zrodzonych w określonych warunkach społeczno - historycznych.

8. Tradycja badawcza metodologii w Polsce

Metodologia nauk w Polsce rozwinęła się w Szkole Lwosko - Warszawskiej, w której znalazła mocną podstawę filozoficzną. Od strony epistemologicznej stanowiła ją przede wszystkim idea racjonalności, od strony narzędzi - analiza (w różnych jej odmianach, zwłaszcza formalnej), a programowo - pewne związki z pozytywizmem logicznym oraz filozofią analityczną.

Problematyka metodologiczna traktowana była jako wiodąca i niezwykle ważna, a badania prowadzone w Szkole Lwowsko - Warszawskiej, mimo, że nie zawsze wyraźnie wyodrębniały metodologię nauk jako samodzielną dyscyplinę badawczą, wyznaczyły obszar i kierunek zainteresowań, kontynuowanych potem przez przyszłe pokolenia filozofów i metodologów nauk. Zajmowano się tam opracowaniem koncepcji metodologii nauk, która traktowana była w samej szkole w sposób niejednolity. Jednak wkład Szkoły Lwowsko - Warszawskiej w jej rozwój w Polsce jest olbrzymi i przypuszczalnie nie byłoby dzisiejszych tak zaawansowanych, różnorodnych i kompleksowych badań bez jej wspaniałej tradycji, do której się odwołujemy i z której ciągle czerpiemy inspiracje.

Do rozwijanych w szkole Lwowsko - Warszawskiej teorii metodologicznych należały głównie:

Szkoła Lwowsko - Warszawska miała również olbrzymie osiągnięcia w dziedzinie logiki formalnej, która dostarczyła znakomitego narzędzia do rozwoju metodologii nauk, szczególnie nauk dedukcyjnych. Pokazywano też zastosowania narzędzi logiki formalnej ( nie tylko w matematyce i filozofii), ale i fizyce (na przykład logiki probabilistycznej w mechanice kwantowej). W ten sposób badania prowadzone w tej Szkole przyczyniały się do rozwoju metodologii formalnej nauk empirycznych. Zapoczątkowano tam również metodologię nauk humanistycznych, metodologię psychologii, socjologii oraz metodologię filozofii.

W badaniach metodologicznych przedstawicieli Szkoły Lwowsko - Warszawskiej znalazły też wyraz różne stanowiska filozoficzne aktualne i dyskutowane w ówczesnych nurtach filozofii, co świadczy o tym, że refleksja metodologiczna nie była oderwana od szerszego kontekstu badawczego.

Stan aktualny metodologii nauk w Polsce

Ogólnie mówiąc badania naukowe charakteryzuje:

Na uwagę zasługuje też bogate piśmiennictwo metodologiczne. Można powiedzieć, że imponująco przedstawia się liczba wydawanych w Polsce lub we współpracy
z wydawnictwami zagranicznymi pism i wydawnictw seryjnych o profilu metodologicznym. Należą do nich:

Prace metodologiczne publikowane są także w wielu innych pismach, pracach zbiorowych i indywidualnych monografiach. Wydawane są słowniki i encyklopedie zawierające między innymi lub wyłącznie hasła metodologiczne. Publikowane są pisma zebrane wybitnych metodologów polskich jak: dziesięciotomowy zbiór Dzieł wszystkich Tadeusza Kotarbińskiego (wyd. Komitet Nauk Filozoficznych PAN i Ossolineum), czy pięciotomowy wybór Pism Zebranych Stanisława Kamińskiego (wyd. Towarzystwo Naukowe KUL), jak i prace dedykowane znakomitym uczonym, mającym znaczący dorobek metodologiczny: m.in. Jerzemu Giedyminowi, Jerzemu Pelcowi, Marianowi Przełęckiemu, Leonowi Kojowi. Środowiska akademickie również publikują prace metodologiczne, m.in.: Szkoła Poznańska, szkoła Lubelska (środowisko KUL),największa kontynuatorka tradycji metodologicznej - szkoła Warszawska, ale również środowisko Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej, Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Śląskiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, filii białostockiej Uniwersytetu Warszawskiego, ale też często mniejsze środowiska lokalne przejawiają tego rodzaju aktywność wydawniczą.

Można też wspomnieć o aktywności środowisk akademickich widocznych w organizowaniu seminariów, konferencji i zjazdów poświęconych problematyce metodologicznej. Z najbardziej prestiżowych imprez tego typu można wyróżnić XI Metodologiczny Kongres Logiki, Metodologii i Filozofii Nauki, który odbył się w sierpniu 1999 r. w Krakowie.

Wymienione działania sprawiają, że metodologia nauk zajmuje ważne miejsce na mapie naukowej w Polsce, a prace metodologiczne polskich uczonych dostrzegana są poza granicami naszego kraju.

9. Prognozy badań w metodologii nauk

W prowadzeniu prognozowania badań w metodologii nauk winno się uwzględnić:

  1. Czynniki wewnętrzne, do których należą:

  1. Czynniki zewnętrzne, w badaniu których należy uwzględnić:

Urszula Żegleń w próbie częściowej odpowiedzi na pytanie dotyczące dalszych pespektyw badawczych sądzi, że należy zwrócić uwagę na nauki biologiczne, szczególnie neurobiologię, która we współczesnych świecie nauki uważna jest za paradygmat. W owej nauce, rozwijające się w bardzo szybkim tempie teorie, które tworzą kompleks badań stanowiący tzw. neuronaukę, z pewnością wymaga także głębszej refleksji metodologicznej, tym bardziej, że wiąże się z ważnymi dla człowieka kwestiami praktycznymi oraz etycznymi. Postęp w naukach neuronalnych, tworzenie nowych technologii informatycznych, ale też analizy krytyczne filozofów, to jedne z podstawowych czynników, które przyczyniają się do zmiany, wysuwanych na gruncie nauk kognitywnych, stanowisk i koncepcji dotyczących procesów poznawczych. Dla rozumienia tych koncepcji konieczna jest refleksja metodologiczna.

10. Podsumowanie

Przemiany zachodzące na kuli ziemskiej stanowią obecnie jeden z głównych czynników rozwoju nauki. Dzięki rozwojowi nauki zmiany zachodzą szybko. Nauka zajmuje bardzo ważne miejsce wytyczaniu nowych kierunków badań w rozwoju społeczeństwa.

DODAJ COS DO PODSUMOWANIA

11. Bibliografia

Chalmers A.F.: Czym jest to, co zwiemy nauką?, Wrocław 1993, str. 22-33, 62-70

Motycka A.: Filozofia nauki wobec tak zwanego kontekstu odkrycia. Zagadnienia Naukoznawstwa 1996 nr 3, s.415-419

Such J.: Wstępnie o rozwoju nauki. W: Szkice o rozwoju nauki, pod red. Jana Sucha i Elżbiety Pakszys, Poznań 1986, str.9-18
Such J, Szcześniak M.: Filozofia nauki, Poznań 2000, str. 109-117

Urbaniec J.: Trzeci świat Karla Poppera. W: Zagadnienia filozoficzne w nauce. VIII/1986, s. 77-84. Dostępny on-line pod adresem: http://www.obi.opoka.org.pl/zfn/008/zfn00807Urbaniec.pdf

Walczak M.: Racjonalność kontekstu odkrycia. Zagadnienia Naukoznawstwa 1996 nr 4, s.492-496.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Hans_Reichenbach

DODAJ SWOJE POZYCJE BIBLIOGRA

24


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
5895
5895
5895
5895
5895
5895

więcej podobnych podstron