Aksamitna rewolucja, która rozpoczęła się 17 listopada 1989 r. zapoczątkowała
szybkie zmiany polityczne i przebudowę systemu prawnego. 9 stycznia 1991 ro-
ku została uchwalona w postaci ustawy konstytucyjnej Karta Podstawowych
Praw i Wolności, która stanowi dziś część porządku konstytucyjnego Republiki
Czeskiej. Na tle rozbieżności, co do przyszłości federacji czecho-słowackiej, osta-
teczną decyzję podjęło Zgromadzenie Federalne w dniu 25 listopada 1992 roku
uchwalając ustawę konstytucyjną "O Zaniku Federacji". Jeszcze w czasie trwa-
nia federacji, 16 grudnia 1992 została uchwalona przez Czeską Radę Narodową
konstytucja Republiki Czeskiej, która weszła w życie l stycznia 1993 roku, oraz
przyjęta do porządku konstytucyjnego Karta Podstawowych Praw i Wolności
przez uchwałę Prezydium Czeskiej Rady Narodowej z 16 grudnia 1992 roku.
Czeska Rada Narodowa, której kadencję utrzymano do 6 czerwca 1996 roku
wykonywała także funkcje tymczasowego Senatu.1 |
Parlament - dwuizbowy, składa się z Izby Poselskiej (Poslanecka Snemowna)
i Senatu (Senat). Izba Poselska liczy 200 deputowanych wybieranych w wyborach
powszechnych na 4 lata według systemu proporcjonalnego (Hagenbach-Bischoff)
z progiem 5% dla jednej partii, 7% - koalicji dwóch partii, 9% - trzech i 10% dla ko-
alicji czterech i więcej partii. Senat liczy 81 senatorów wybieranych w wyborach
powszechnych na 6 lat; co 2 lata odnawiany jest w 1/3 składu (tj. 27 senatorów).
Senatorowie wybierani są według systemu większościowego: okręgi jednomanda-
towe, wybór w I turze - bezwzględną większością, w II - tą samą większością.
Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadają: Izba Poselska (deputowany lub
grupa parlamentarna), Senat, rząd oraz organ przedstawicielski jednostki samo-
rządu terytorialnego wyższego szczebla. Po przyjęciu przez Izbę Poselską pro-
jekt kierowany jest do Senatu, który rozpatruje go w ciągu 30 dni. Senat przyj-
muje lub odrzuca projekt, albo wnosi doń poprawki. Jeśli Senat odrzuci projekt,
Izba Poselska może przyjąć go ponownie bezwzględną większością głosów ogól-
nej liczby deputowanych. Jeśli Izba Poselska nie uchwali projektu w brzmieniu
uchwalonym przez Senat, to głosuje ponownie nad tekstem pierwotnym, który
przyjmuje bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych. Uchwa-
lony ponownie projekt ustawy jest przesyłany prezydentowi, który w ciągu 15
dni od otrzymania może zgłosić veto zawieszające. Veto prezydenta jest oddala-
ne bezwzględną większością głosów ogólnej liczby deputowanych.
Kontynuację prac ustawodawczych w przypadku rozwiązania Izby Poselskiej
zapewnia Senat, który posiada prawo uchwalania dekretów z mocą ustawy w spra-
wach, które nie mogą być odłożone, a wymagają unormowania w formie usta-
wy. Prawo wnoszenia projektu dekretu przysługuje wyłącznie rządowi. Dekrety
te, na najbliższym posiedzeniu Izby Poselskiej muszą być przez nią zatwierdzo-
Izba Poselska może być rozwiązana przez prezydenta, jeśli: l) czas zawiesze-
nia jej sesji przekracza konstytucyjne granice; 2) nie wyrazi zaufania nowo po-
wołanemu rządowi, którego przewodniczący został mianowany przez prezyden-
ta na wniosek przewodniczącego Izby Poselskiej; 3) w okresie dłuższym niż 3
miesiące będzie niezdolna do podejmowania uchwał, chociaż jej sesja nie zosta-
ła przerwana; 4) nie zajmie w ciągu 3 miesięcy stanowiska wobec rządowego
projektu ustawy, z którego rozpatrzeniem rząd związał kwestię zaufania. Izba
poselska nie może być rozwiązana w ciągu ostatnich 3 miesięcy jej kadencji.
Parlament obraduje na stałych sesjach. Okres przerwy w sesji nie może prze-
kraczać 120 dni w roku. W czasie przerwy w sesji przewodniczący Izby Posel-
skiej lub Senatu może zwołać posiedzenie izby. przed przewidzianym terminem,
a jest do tego zobligowany na żądanie prezydenta, rządu lub 1/5 ogółu człon-
ków jednej z izb.
Deputowany może łączyć swój mandat z członkostwem w rządzie.
Prezydent - wybierany na wspólnym posiedzeniu obu izb, głosujących jednak
oddzielnie. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje grupie 10 deputowanych
lub senatorów. Na prezydenta zostaje wybrany kandydat, który uzyskał więk-
szość bezwzględną ogólnej liczby członków zarówno w Izbie Poselskiej, jak
i w Senacie. W przypadku braku wymaganej większości po 14 dniach odbywa
się II tura, w której bierze udział kandydat, który uzyskał największą liczbę gło-
sów w Izbie Poselskiej i kandydat, który uzyskał największą liczbę głosów w Se-
nacie. Jeśli jest więcej kandydatów, którzy uzyskali taką samą największą licz-
bę głosów w Izbie Poselskiej lub w Senacie, dodaje się głosy uzyskane przez
nich w obu izbach - przechodzi kandydat z największą sumaryczną liczbą gło-
sów. W II turze, z dwóch kandydatów wybrany zostaje ten, który uzyskał bez-
względną większość głosów obecnych deputowanych i senatorów. Jeśli i w II tu-
rze prezydent nie zostanie wybrany, w ciągu 14 dni odbywa się III tura, w której
wybrany zostaje ten z kandydatów z II tury, który łącznie uzyskał bezwzględ-
ną większość głosów obecnych członków obu izb. Kadencja prezydenta wynosi
5 lat, z prawem jednej reelekcji.
Prezydent jest głową państwa, naczelnym dowódcą sił zbrojnych, zawiera
i ratyfikuje umowy międzynarodowe (zawieranie umów może przekazać rządo-
wi). Akty prawne prezydenta wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowied-
niego ministra. Prezydent ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach rządu, żądać
od niego lub jego członków zdania sprawy, oraz rozpatrywać z rządem lub jego
członkami problemy, które należą do ich kompetencji.
Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę stanu. Orzeka
w tej sprawie Sąd Konstytucyjny na podstawie oskarżenia Senatu. W przypad-
kach określonych konstytucją prezydenta zastępuje premier.
a na wnioseK pr^e-i^B
wodniczącego mianuje także pozostałych członków rządu. W ciągu 30 dni od ^fl
mianowania rząd występuje z wnioskiem do Izby Poselskiej o wyrażenie votum |
zaufania. Jeśli mianowany przez prezydenta rząd nie uzyska votum zaufania
w Izbie Poselskiej, prezydent mianuje następny rząd. Drugie odrzucenie propo-
zycji prezydenta zmusza parlament do inicjatywy w zakresie zgłoszenia prezy-
dentowi - w formie wniosku przewodniczącego Izby Poselskiej - nazwiska pre-
miera. Izba Poselska może - na wniosek 50 deputowanych - wyrazić rządowi
votum nieufności przyjmowane bezwzględną większością głosów ogólnej liczby
deputowanych. Rząd może zwrócić się do Izby Poselskiej o wyrażenie mu vo-
tum zaufania.
Rząd składa dymisję, jeśli Izba Poselska odrzuciła jego prośbę o wyrażenie
zaufania albo udzieliła mu votum nieufności. Prezydent odwołuje członka rzą-
du, jeśli zwróci się o to przewodniczący rządu. Rząd ma prawo żądać, aby Izba
Poselska zakończyła rozpatrywanie rządowego projektu ustawy w ciągu 3 mie-
sięcy od jego wniesienia, jeżeli zwiąże z tym wniosek o wyrażenie mu votum za-
ufania. Rząd jest naczelny organem władzy wykonawczej, a premier organizuje
prace rządu, kieruje jego posiedzeniami i występuje w jego imieniu.
Sąd Konstytucyjny - składa się z 15 sędziów mianowanych przez prezyden-
ta za zgodą Senatu na 10-cio letnią kadencję. Sąd orzeka m.in. o: l) uchyleniu
ustaw lub ich postanowień, jeśli są niezgodne z ustawą konstytucyjną lub umo-
wami międzynarodowymi dotyczącymi praw i wolności człowieka; 2) skargach
konstytucyjnych na prawomocne rozstrzygnięcia lub naruszenia przez organy
władzy publicznej konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności; 3) spo-
rach kompetencyjnych między organami państwa i samorządu terytorialnego;
4) skargach konstytucyjnych organów samorządu terytorialnego na niezgodną
z ustawą ingerencję państwa; 5) zgodności z ustawami konstytucyjnymi lub
ustawami decyzji o rozwiązaniu partii politycznych.
Najwyższy Urząd Kontroli - sprawuje kontrolę nad gospodarowaniem ma-
jątkiem państwowym oraz wykonaniem budżetu państwa; przewodniczącego i wi-
ceprzewodniczącego NUK mianuje prezydent na wniosek Izby Poselskiej.
Zmiana Konstytucji: dla uchwalenia ustawy konstytucyjnej wymagana jest
zgoda większości 3/5 ogólnej liczby deputowanych Izby Poselskiej i tej samej więk-
szości w Senacie.
V. WŁADZA USTAWODAWCZA
Parlament Republiki Czeskiej składa się z dwóch izb - Izby Poselskiej i Senatu. Przyjęcie dwuizbowej struktury parlamentu uzasadnione było w jakimś stopniu nawiązaniem do tradycji międzywojennej, a także - jak się niekiedy wskazuje w literaturze (K. Skotnicki) - osobistymi
interesami twórców konstytucji, którzy chcieli w ten sposób zapewnid „zajęcie" posłom rozwiązanego Zgromadzenia Federalnego.
Toczący się w toku prac nad nową konstytucją spór o charakter instytucji Senatu nie ustał także po uchwaleniu konstytucji. Przewidując trudności w utworzeniu Senatu, ustawodawca konstytucyjny stworzył możliwośd powołania, na podstawie odrębnej ustawy konstytucyjnej, Senatu Tymczasowego, jednakże ustawa taka nie została uchwalona. W takiej sytuacji, do czasu powołania Senatu jego funkcje wykonywad miała Izba Poselską którS"w tym okresie nie mogła zostadToz-wiązana. Kontrowersje wokół trybu i terminu wyboru Senatu zostały przecięte dopiero przez prezydenta, który zarządzając zgodnie z konstytucją w 1996 roku wybory do Izby Poselskiej, wyznaczył także termin wyborów do pierwszego Senatu (na 15 i 16 listopada 1996 roku).
_Konstytucyjna pozycja parlamentu wyznaczona jest przez zasadę podziału władz (art. 2 i 15 Konstytucji), zgodnie z którą parlament zaliczony został do właday-—. ustawodawczej. Obie izby mają charakter przedstawicielski - ich skład kształtowany jest w wyniku wyborów bezpośrednich. O ile jednak Ucząca 200 posłów Izba Poselska jest organem kadencyjnym, wybieranym na okres 4 lat, to 81-ośor3owy~ Senat nie ma określonej kadencji. Senatorowie wybierani są na 6 lat, zaś skład Senatu odnawiany jest w jednej trzeciej co dwa lata.
Pozycja obu izb jest zróżnicowana, co daje podstawę do stwierdzenia, iż przyjęty w konstytucji model dwuizbowości nie opiera się na równouprawnieniu izb. Niewątpliwie bardziej znacząca jest Izba Poselska, dysponująca nie tylko władzą ustawodawczą, ale także prawem kontroli (pociągana jest do odpowiedzialności) rządu, którego to uprawnienia pozbawiony jest Senat.
Także w wykonywaniu funkcji ustawodawczej Izba Poselska zachowuje uprzywilejowaną pozycję: to do niej w pierwszej kolejności kierowane są projekty •ustaw; do niej także należy prawo decyzji co do ostatecznej treści ustawy, tylko Izba Poselska dysponuje prawem odrzucenia prezydenckiego weta ustawodawczego. Wyłącznie do Izby Poselskiej należy prawo uchwalaiHa4j«dż^u-paoslwjjjjstawyo za-" mknięciu rachunków paostwowych.
Jednakże w wypadku rozwiązania Izby Poselskiej przez prezydenta Senatowi przYsługuje-prawo uchwalania dekretów z mocą ustawy (zakonne opatfeni).
W konstytucyjnie określonych przypadkach uprawnienia obu izb są zrównane. .Dzieje się tak wówczas, gdy izby obradują wspólnie. Ma to miejsce w dwóch wypadkach: wyboru prezydenta i przyjęcia od niego ślubowania. Wspólne posiedzę-
nią zwoływane są przez przewodniczącego Izby Poselskiej, a obrady odbywają^ się według zasad określonych w regulaminie tej izby.
Obok wspólnych posiedzeo, konstytucja wymaga, by określone decyzje podjęte były głosami obu izb. Dotyczy to: uchwalania ustaw konstytucyjnych i umów międzynarodowych dotyczących praw i podstawowych wolności człowieka oraz umów gospodarczych o charakterze ogólnym, a także
umów, do wykonania których wymagane jest uchwalenie ustawy. Głosami obu izb uchwalane muszą byd ustawy"* wyborcze, ustawy o zasadach obradowania i wzajemnych kontaktach obu izb, ich stosunkach zewnętrznych, a także regulamin Senatu.
Tylko parlament może podjąd uchwałę o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyrazid zgodę na pobyt obcych wojsk na terytorium Republiki i na wysłanie sił "zbrojnych poza jej terytorium, do Izby Poselskiej i Senatu należy stwierdzenie opróżnienia urzędu Prezydenta Republiki Czeskiej.
Senat jest natomiast w szczególny sposób powiązany z Sądem Konstytucyjnym - zlT jego zgodą prezydent mianuje sędziów tego Sądu. Izba ta posiada także uprawnienia dotyczące immunitetu sędziów Sądu Konstytucyjnego - wyraża zgodę na ściganie sędziego, zgoda przewodniczącego Senatu wymagana jest do zatrzymania sędziego. Do wyłącznej kompetencji Senatu należy oskarżenie prezydenta przed Sądem Konstytucyjnym za zdradę stanu.
1. ZASADY PRAWA WYBORCZEGO
W kwestii zasad prawa wyborczego do parlamentu konstytucja stanowi jedynie tyle, że wybory do obu izb są powszechne, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym, odsyłając określenie zasad podziału mandatów do ustawy wyborczej. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom po ukooczeniu 18 lat, bierne do Izby Poselskiej po ukooczeniu 21 lat, do Senatu - 40 lat.
Ponieważ konstytucja nie przesądziła o konieczności uchwalenia odrębnych ustaw określających organizację i tryb wyborów do obu izb, stanowiąc jedynie, iż ustawa o wyborach do Senatu powinna określad, w jaki sposób w pierwszych wyborach do Senatu zostanie wskazana '/3 senatorów wybranych na dwuletnią kadencję i 1/3 senatorów wybranych na kadencję czteroletnią, w 1995 roku parlament uchwalił jedną ustawę5 regulującą tryb wyborów do Izby Poselskiej i Senatu.
W wypadku Izby Poselskiej ustawa ta nawiązywała do rozwiązao przyjętych w 1990 roku w wyborach do Czeskiej Rady Narodowej (przeprowadzonych w 1992 roku). Wybór członków tej Izby odbywa się według zasad systemu proporcjonalnego; głosuje się na listy. Liczbę mandatów przypadających na każdy okręg
5 Ustawa nr 247/1995 o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej i o zmianie i uzupełnieniu niektórych innych ustaw.
- -TTT
Ewa Gdulewicz
wyborczy ustala Czeska Komisja Wyborcza. Każda partia (ruch polityczny) przedkładając listę kandydatów, musi legitymowad się przynajmniej liczbą 10 000 członków lub zebrad 10 000 podpisów. Wymóg ten nie dotyczy partii posiadających swych przedstawicieli w parlamencie. Ustawa zachowała tzw. klauzulę zaporową, ustanawiając 5% próg głosów zdobytych w skali całego kraju dla partii (ruchu) politycznej, 7% głosów dla koalicji dwóch partii (ruchów politycznych), 9% dla trzech i 11% dla czterech i więcej. Progi te mogą byd obniżone odpowiednio o 1-2% w przypadku stwierdzenia przez
Czeską Komisję Wyborczą, że do Izby nie wejdą przynajmniej dwie partie (ruchy polityczne). Podział mandatów dokonywany jest w okręgach wyborczych według metody Hegenbacha-Bischoffa6.
Kandydaci otrzymują mandaty przynależne partii w takiej kolejności, w jakiej umieszczeni są na liście. Jednakże w przypadku, gdy 1/10 wyborców biorących udział w głosowaniu w danym okręgu wyborczym wyraziła swoje preferencje, mandat otrzymuje kandydat, który uzyskał co najmniej 15% głosów preferencyjnych oddanych na tę partię w danym okręgu wyborczym.
W lipcu 2000 roku parlament podjął próbę zmiany ordynacji wyborczej. Nowelizacja zmierzała przede wszystkim do uprzywilejowania partii posiadających większą liczbę mandatów w parlamencie. Zmianom tym sprzeciwiał się prezydent V. Ravel, zaskarżając ustawę do Sądu Konstytucyjnego. Trybunał uwzględnił większośd zarzutów V. Havla, uznając, iż wnioskowane zmiany (zaproponowany podział mandatów, nowy podział kraju na 35 - zamiast 8 - okręgów wyborczych) naruszają konstytucyjne prawo do proporcjonalnej reprezentacji. Sędziowie za konstytucyjną uznali jednak zmianę zobowiązującą każdą partię wchodzącą w skład koalicji wyborczej do uzyskania 5% głosów, co oznacza, że koalicja złożona np. z dwóch partii po 2001 roku będzie musiała uzyskad co najmniej 10% głosów.
Ewolucja prawa wyborczego w Republice Czeskiej potwierdza tezę (K. Skotnic-ki: Systemy rządów...), iż w Czechach „wyżej ceniony jest skład parlamentu, zapewniający wyłonienie większości gwarantującej stabilnośd rządu, niż reprezentatywnośd organu przedstawicielskiego, grożącą jednak niepewnością losów utworzonego gabinetu"7. O ile bowiem w 1992 roku mandaty uzyskali przedstawiciele
6 Według tej metody iloraz wyborczy obliczany jest przez podzielenie liczby wszystkich ważnie oddanych w okręgu wyborczym głosów na partie i koalicje przez liczbę mandatów w okręgu wyborczym plus 1. W przypadku nierozdzielenia w ten sposób wszystkich mandatów, „reszta głosów" oddanych na poszczególne partie przekazywana jest do drugiego podziału. Polega on na zsumowaniu wszystkich „reszt" w skali całego kraju na poszczególne listy kandydatów, a następnie rozdzielenie pomiędzy kandydatów pozostałych mandatów według tej samej metody.
7 Tę funkcję prawa wyborczego potwierdził także Sąd Konstytucyjny w orzeczeniu z 2 kwietnia 1997 roku, stwierdzając konstytucyjnośd przepisu ustawy wyborczej ustanawiającej 5% próg wyborczy. W uzasadnieniu orzeczenia zwrócono uwagę na niezbędnośd „zagwarantowania takiej miary integracji politycznej, jaka jest potrzebna do tego, aby skład ustawodawczego ciała uniemożliwiał sformułowanie większości potrzebnej dla przyjęcia rozstrzygnięcia i dla powstania rządu opartego na parlamentarnym wotum zaufania".
Republika Cześlca
TT
ośmiu partii i koalicji, w wyborach przeprowadzonych w 1996 roku do Izby Poselskiej weszli przedstawiciele sześciu partii (koalicji): Obywatelskiej^Partii Demokratycznej (ODS - 68 mandatów), Czeskiej Partii Socjalistycznej (DSSD - 61 mandatów), Komunistycznej Partii Czech i Moraw (KSDM - 22 mandaty), Unii Chrześcijaosko-Demokratycznej - Czechosłowackiej Partii Ludowej (KDU-CSL
- 18 mandatów), Stowarzyszenia na rzecz Republiki - Republikaoska Partia Ludowa (SPR-PSC - 18 mandatów) i Obywatelskiego Sojuszu Demokratycznego (ODA- 13 mandatów).
W kolejnych, przeprowadzonych po przedterminowym rozwiązaniu Izby Poselskiej w 1998 roku wyborach mandaty uzyskało 5 partii: zasiadające dotychczas w izbie DSSD (74), ODS (63), KSCM (24), KDU-DSL (20) oraz utworzona w 1998 roku Unia Wolności (US - 19).
Podstawową różnicę w zasadach prawa wyborczego do Senatu stanowi przyjęcie systemu większościowego. Wybory przeprowadzane są w dwóch turach w okręgach jednomandatowych. Kandydaci niezależni muszą uzyskad poparcie co najmniej 1000 wyborców z okręgu wyborczego, w którym kandydują. Mandat uzyskuje ten kandydat, który otrzymał bezwzględną większośd oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości, przeprowadza się drugą turę głosowania. Uczestniczą w niej tylko dwaj kandydaci, na których oddano kolejno największą liczbę głosów. Wybrany zostaje ten, który uzyska najwięcej oddanych głosów (większośd względna).
Skład polityczny pierwszego Senatu przedstawiał się następująco: ODS - 32 mandaty, DSSD - 25, KDU-DSL - 13, ODA - 7, KSDM - 2, DEU - l, niezależni - 1. Podział mandatów po wyborach częściowych 1998 roku uległ niewielkim tylko zmianom.
Dośd sensacyjnie ukształtował się natomiast skład polityczny Senatu po wyborach częściowych w 2000 roku. Na skutek zawartej przez małe partie prawicowe (KDU-DSL, US, ODA i DEU) koalicji wyborczej (tzw. czwórkoalicja) dysponują one 39 mandatami. Pozostałe mandaty przypadają ODS - 22, DSSD - 15, KSDM
- 3 i 2 - senatorom niezależnym.
2. TRYB FUNKCJONOWANIA I ORGANIZACJA PARLAMENTU
Zgodnie z konstytucją, wybrana na czteroletnią kadencję Izba Poselska może zostad rozwiązana przez prezydenta. W praktyce uprawnienie to^rzysiuguje prezy-"dentowi od 1996 roku, gdyż zgodnie z przepisami przejściowymi kadencja pochodzącej z wyborów 1992 roku Izby Poselskiej (Czeska Rada Narodowa) upływała w dniu 6 czerwca 1996 roku; w 1996 roku został spełniony także drugi warunek umożliwiający prezydentowi skorzystanie z tego uprawnienia - wybór Senatu, bowiem przepisy przejściowe zastrzegały nierozwiązywalnośd Izby Poselskiej w okresie, w którym wykonuje ona funkcje drugiej izby (Senatu).
cwa uauiewicz
Ii
Prezydenckie prawo rozwiązania Izby Poselskiej ma charakter fakultatywny i jest uzależnione od zaistnienia konstytucyjnie wskazanych okoliczności: prezy-_dent może rozwiązad Izbę Poselską jedynie wówczas, gdy: 1) Izba nie udzieliła~wc>~ tum zaufania nowo powołanemu rządowi, utworzonemu przez premiera mianowanego na wniosek przewodniczącego Izby; 2) nie zajęła przez 3 miesiące stanowiska wobec rządowego projektu ustawy, z którym rząd połączył wotum zaufania; 3) przekroczyła dopuszczalny (120 dni w roku) czas trwania przerw w sesji; 4) nie była~z3olna do" podejmowania uchwał w okresie dłuższym niż 3 miesiące, mimo że sesja nie została przerwana lub Izba została ponownie zwołana na posiedzenie w tym czasie.
Konstytucja nie przewiduje możliwości samorozwiązania Izby mocą własnej uchwały, nie zawiera także przepisów wskazujących na możliwośd przedłużenia -w wyjątkowych przypadkach - kadencji Izby Poselskie]8?"
W przeciwieostwie do Izby Poselskiej konstytucja nie przewiduje możliwości przedterminowego rozwiązania Senatu.
Parlament jest stale gotów do podjęcia obrad - mimo konstytucyjnego określenia tej „gotowości" mianem „sesji" konstytucja ustanowiła permanentny tryb pracy obu izb. Pierwsze posiedzenie („sesję") Izby Poselskiej oraz pierwszą sesję pierwszego Senatu zwołuje prezydent w takim czasie, by została otwarta najpóźniej w_j5Ó dniu po wyborach. Jeżeli tego nie uczyni, izba zbiera się z mocy prawa 30 dnia od wyborów. Sesja Izby Poselskiej kooczy się wraz z upływem jej kadencji lub z chwilą rozwiązania izby.
Sesje Senatu - w zależności od przeprowadzonych wyborów - dzielone są na tzw. „kadencje funkcjonalne", zaczynające się po rozpoczęciu pierwszego posiedzenia Senatu, następującego po wyborach i wydaniu senatorom zaświadczenia o wyborze (jest to jednocześnie moment zakooczenia poprzedniej „kadencji funkcjonalnej"). Obie izby mogą podjąd uchwałę o przerwaniu sesji. Łączny czas wszystkich przerw w roku nie może przekroczyd 120 dni, zaś sesjfSenatu nie można przerwad w okresie, gdy jest rozwiązana Izba Poselska.
Zasady obrad każdej z izb, jej organów i funkcjonariuszy, zewnętrzne stosunki izby, status posłów, organów i funkcjonariuszy izby określa regulamin9, tradycyjnie w Czechach uchwalany w formie ustawy. Regulamin Izby Poselskiej zawiera ponadto zasady odnoszące się do wspólnego posiedzenia parlamentu. Stosunki we-
8 W praktyce skrócenie kadencji Izby Poselskiej nastąpiło na podstawie ustawy konstytucyjnej w 1998 roku.
9 Regulamin obrad Izby Poselskiej Parlamentu Republiki Czeskiej - ustawa z dnia 19 kwietnia 1995 roku nr 90/1995 oraz ustawa nr 107/1999 z dnia 11 maja 1999 roku - Regulamin Pracy Senatu Republiki Czeskiej. Do czasu wejścia w życie tych ustaw obowiązywał w obu izbach regulamin obrad Czeskiej Rady Narodowej.
wnątrz izby i szczegółowy tryb obrad izb i jej organów mogą byd określone w drodze uchwały podjętej przez izbę.
Posiedzenia izb są jawne. Jednak na wniosek rządu lub posła (senatora) Izba może uchwalid tajnośd posiedzenia lub jego części, zwłaszcza wówczas, gdy do porządku posiedzenia włączone są objęte tajemnicą sprawy związane z obronnością lub bezpieczeostwem paostwa lub inne doniosłe kwestie objęte tajemnicą. Regula-~min Izby Poselskiej zawiera zastrzeżenie, iż tajnośd nie może dotyczyd rozpatrywania projektu ustawy o budżecie paostwa, projektu ustawy o zamknięciu rachunków paostwowych, projektu ustaw o podatkach i opłatach. Według regulaminu Senatu rozpatrywanie "projektów^ ustaw i ustawowych postanowieo (dekretów z mocą ustawy) jest zawsze jawne. -----/Uchwały podejmowane są bezwzględną większością głosów obecnych posłów /(senatorów) przy obecności co najmniej 1/3 członków (piastujących w danym mo-/ mencie mandat) iżby. Jedynie w wyjątkowych przypadkach zaostrzeniu podlega / konstytucyjny wymóg większości głosów (np. ustawa konstytucyjna) i kworum Oj,-V czy się je wówczas od konstytucyjnej liczby posłów i senatorów^/""""' »'•»'••»•" "**^ ^•—Konstytucja przyjęła konstrukcję mandatu wolnego, posłowie (i senatorowie) nie mogą byd ograniczani żadnymi nakazami. Mandatu posła nie można łączyd z mandatem senatora, piastowaniem urzędu Prezydenta Republiki i sprawowaniem funkcji sędziego. Inne przypadki niepołączalności mandatu mogą byd określone w ustawie. Ponadto regulaminy izb zakazują przewodniczącym i wiceprzewodniczącym izby oraz członkom jej komisji lub komitetów jednoczesnego członkostwa w rządzie.
Żaden akt prawny nie zakazuje członkom parlamentu prowadzenia działalności gospodarczej i zarobkowej10.
Mandat uzyskuje się z chwilą wyborów. Jego wygaśnięcie następuje w wypadku odmowy złożenia ślubowania, upływu kadencji, osobistego zrzeczenia się, utraty prawa wybieralności oraz objęcia urzędu lub funkcji niepołączalnych z mandatem, a także w przypadku rozwiązania Izby Poselskiej. Mandat wygasa również z chwilą śmierci posła lub senatora. Wątpliwości co do stwierdzenia wygaśnięcia mandatu rozstrzyga Sąd Konstytucyjny.
Członkom parlamentu przysługuje immunitet materialny i formalny. Posła lub senatora nie można pociągnąd do odpowiedzialności za głosowanie w izbie i jej organach; za swe wypowiedzi w izbie odpowiadają oni wyłącznie dyscyplinarnie. Także za wykroczenia poseł lub senator ponosi odpowiedzialnośd dys-
10 Do wglądu wykłada się natomiast - w każdy poniedziałek - dokumenty informujące o dochodach posłów i ministrów, które nie są częścią miesięcznego wynagrodzenia i przekraczają jego wysokośd.
Ewa Udulewicz
Republika Czeska
cyplinarną jedynie przed izbą. Członkowie parlamentu nie mogą byd także pociągnięci - bez zgody izby - do odpowiedzialności karnej. Odmowa izby wyklucza także „na zawsze" możliwośd pociągnięcia członka parlamentu do odpowiedzialności karnej.
W przypadku zatrzymania na gorącym uczynku właściwy organ winien zawiadomid natychmiast o zatrzymaniu posła lub senatora przewodniczącego izby, który w ciągu 24 godzin od zatrzymania winien udzielid zgody na przekazanie zatrzymanego sądowi. Jeżeli tego nie uczyni, zatrzymany zostaje zwolniony. Ostateczna decyzja w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności należy wówczas do izby, która podejmuje stosowną uchwałę na najbliższym posiedzeniu.
Posłowie i senatorowie mogą łączyd się - zgodnie z przynależnością do partii i ruchów politycznych, z których list kandydowali - w kluby poselskie. Do utworzenia klubu poselskiego w Izbie Poselskiej potrzeba co najmniej 10 posłów, w Senacie - 5 senatorów. Regulamin Senatu przyznaje ponadto prawo do utworzenia klubu (lub zgłoszenia akcesu do utworzonych) kandydatom niezależnym i członkom partii, które nie uzyskały 5 mandatów oraz dopuszcza możliwośd łączenia się klubów. W trakcie kadencji może byd utworzony nowy klub poselski, jednakże jego prawo do proporcjonalnej reprezentacji w organach izby uzależnione jest od jej zgody.
Każda z izb wybiera swego przewodniczącego i wiceprzewodniczących, których liczba nie jest określona. W Izbie Poselskiej kandydatów na to stanowisko zgłaszają kluby poselskie, w Senacie prawo to przysługuje także senatorom. Wybory przeprowadzane są w dwóch turach. Jeżeli w pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości głosów obecnych członków izby, przeprowadza się drugą turę, do której przechodzą kandydaci, którzy uzyskali najwięcej głosów. Jeżeli wówczas przewodniczący nie zostanie wybrany, procedura wyborów przeprowadzana jest od nowa.
-Przewodniczącego (lub wiceprzewodniczącego) Izby Poselskiej można odwoład na pisemny wniosek 2/5 wszystkich posłów, Senatu - na wniosek 1/3 ogólnej liczby senatorów.
Szczególnymi, konstytucyjnymi uprawnieniami przewodniczącego Izby Poseł-> skiej jest przyjmowanie ślubowania od Prezydenta Republiki, przyjmowanie oś-, wiadczenia, w którym zrzeka się on swego urzędu, składanie w konstytucyjniej określonej sytuacji wniosku o mianowanie przewodniczącego rządu (premiera), zwoływanie, rozpoczynanie i zamykanie wspólnego posiedzenia Izby Poselskiej i Senatu oraz podpisywanie (wraz z prezydentem i przewodniczącym rządu) ustaw11.
W sytuacji, gdy urząd Prezydenta Republiki jest opróżniony, przewodniczący Izby Poselskiej przyjmuje częśd jego uprawjrueruJDo niego należy wówczas: miano-
11 Przewodniczący Izby Poselskiej wykonuje również inne zadania określone ustawą.
i
wanie i odwoływanie przewodniczącego i członków rządu, przyjmowanie ich dymisji, odwoływanie rządu i przyjmowanie jego dymisji, zwoływanie sesji Izby Poselskiej i jej rozwiązywanie,
powierzanie rządowi, od którego przyjął dymisję lub który odwołał dalsze wykonywanie funkcji do czasu mianowania nowego rządu, mianowanie sędziów Sądu Konstytucyjnego (w tym przewodniczącego i wiceprzewodniczących) oraz mianowanie członków Rady Banku Czeskiego Banku Narodowego.
Jedynie wówczas, gdy Izby Poselska jest rozwiązana, uprawnienia te przekazywane są przewodniczącemu Senatu.
Zgodnie z regulaminem, izby powołują komitety (mandatowy i immunitetowy, organizacyjny, a w Izbie Poselskiej ponadto komitet do spraw petycji i budżetowy) oraz komisje. Zarówno komitety, jak i komisje mogą mied charakter stały (powoły- j wane na okres kadencji) lub nadzwyczajny (czasowe). -^
Regulamin Izby Poselskiej przewiduje także możliwośd powołania, na wniosek co najmniej 1/5 ogólnej liczby członków Izby, komisji śledczej.
3. FUNKCJE PARLAMENTU
Do podstawowych funkcji parlamentu należy funkcja ustawodawcza i kontrolna. Parlament Republiki Czeskiej posiada także pewne uprawnienia kreacyjne. Należy do nich przede wszystkim prawo wyboru Prezydenta Republiki. Ponadto Izbie Poselskiej przysługuje prawo zgłaszania prezydentowi wniosku dotyczącego mianowania prezydenta i wiceprezydenta Najwyższego Urzędu Kontroli; Senat wyraża zgodę na mianowanie przez prezydenta sędziów Sądu Konstytucyjnego.
Zgodnie z konstytucją do parlamentu należy władza ustawodawcza, co wedle jej przepisów oznacza, że zarówno ustawy, jak i akty z mocą ustawy (dekrety) uchwalane są przez parlament (lub jedną z jego izb).
Postanowienia konstytucji dają podstawę do wyróżnienia wspomnianych już ustaw konstytucyjnych i zwykłych. Mimo przewidywania w konstytucji możliwości bezpośredniego sprawowania władzy przez suwerena, z postanowieo konstytucji nie zdaje się wynikad możliwośd stanowienia ustaw w drodze referendum. Z punktu widzenia trybu uchwalania, wśród ustaw zwykłych szczególną kategorię tworzą ustawy budżetowe i ustawy upoważniające do ratyfikacji niektórych umów międzynarodowych.
Szczególnym aktem prawnym o charakterze powszechnie obowiązującym są dekrety z mocą ustawy uchwalane przez Senat w przypadku rozwiązania Izby Poselskiej przez prezydenta. Wydawane one byd mogą wyłącznie z inicjatywy rządu „w sprawach, które nie mogą byd odłożone", a wymagają regulacji ustawowej, z wyjątkiem spraw dotyczących: konstytucji, budżetu paostwa, zamknięcia rachunków paostwowych, ordynacji wyborczej oraz umów międzynarodowych o prą-
Ewa Gdulewicz
wach i podstawowych wolnościach człowieka. Akty te, podpisywane przez przewodniczącego Senatu, Prezydenta Republiki i przewodniczącego rządu, ogłaszane są tak jak ustawy, a następnie
przedłożone na pierwszym posiedzeniu Izby Poselskiej. W wypadku odmowy ratyfikacji przez Izbę, tracą moc prawną.
Krąg podmiotów, którym przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej, określony został dośd szeroko: prawo zgłaszania projektów ustaw przysługuje posłowi, grupie posłów, Senatowi, rządowi oraz organowi przedstawicielskiemu jednostki samorządu terytorialnego wyższego szczebla (tj. ziemi lub kraju). W przeciwieostwie do niektórych innych paostw byłego bloku socjalistycznego, zgodnie z międzywojenną tradycją, prawa inicjatywy ustawodawczej pozbawiony jest jjrezydent, co stanowi nawiązanie do zasad klasycznego parlamentaryzmu.
Poselskie prawo inicjatywy ustawodawczej może mied charakter indywidualny lub grupowy. W tym ostatnim przypadku regulamin Izby Poselskiej nie określa liczby posłów, którzy winni podpisad projekt. Wobec braku przepisów wskazujących na formalną możliwośd zgłoszenia projektu przez klub poselski lub komisję, zgłaszane przez nie projekty uznawane są za projekty „grupy posłów". Inicjatorem senackiego projektu ustawy może byd grupa co najmniej pięciu senatorów, komitet lub komisja Senatu, jednakże do jego uchwalenia i przesłania do Izby Poselskiej wymagana jest uchwała Senatu podjęta bezwzględną większością obecnych senatorów. Wyłącznie rządowi przysługuje prawo zgłaszania projektu ustawy o budżecie paostwa i o zamknięciu rachunków paostwowych.
Projekty ustaw wnoszone są w pierwszej kolejności do Izby Poselskiej. W imieniu Senatu, rządu lub organu przedstawicielskiego mogą występowad członkowie tych organów specjalnie do tego upoważnieni. Wnioskodawca może wycofad projekt do czasu zakooczenia drugiego czytania. Na późniejsze wycofanie projektu wymagana jest zgoda Izby.
Każdy wniesiony projekt ustawy przekazywany jest przez przewodniczącego Izby rządowi. Rozwiązanie to ma gwarantowad rządowi możliwośd zajęcia stanowiska wobec projektu. Jeżeli rząd w ciągu 50 dni od chwili doręczenia projektu nie wypowie się na jego temat, uznaje się, iż projekt został zaakceptowany.
Zgodnie z przyjętą w regulaminie Izby Poselskiej zasadą, projekty ustaw uchwalane są w trzech czytaniach (z wyjątkiem ustaw upoważniających do ratyfikacji umów międzynarodowych i wypowiedzenia umowy, które rozpatrywane są w dwóch czytaniach).
Czas pracy w Izbie nad projektem ustawy nie jest ograniczony. Jedynie w przypadku, gdy rząd wraz z wykonaniem prawa inicjatywy ustawodawczej połączy wniosek o wotum zaufania, Izba Poselska zobowiązana jest rozpatrzyd wniosek w terminie 3 miesięcy. Niedotrzymanie tego terminu grozi rozwiązaniem Izby przez prezydenta.
Uprawnienia Senatu w procesie stanowienia ustaw są ograniczone. Zgodnie z konstytucją, rozpatrzenie przekazanego przez Izbę Poselską projektu ustawy winno nastąpid w ciągu 30 dni od chwili jego otrzymania.
Republika Czeslca
l
Jeżeli w tym czasie Senat nie wypowie się na temat otrzymanego projektu lub go uchwali, albo też oświadczy, że nie będzie się zajmował projektem12, projekt przekazywany jest do podpisu prezydentowi w brzmieniu przyjętym przez Izbę Poselską.
Gdy Senat projekt ustawy odrzuci, lub zaproponuje poprawki, projekt ustawy ze stosowną uchwałą Senatu przekazywany jest do Izby Poselskiej. W przypadku podjęcia przez Senat uchwały o odrzuceniu projektu, jest on w ciągu 10 dni od doręczenia uchwały Senatu przedkładany do ponownego głosowania Izby w poprzednio przyjętym przez nią brzmieniu. Jego przyjęcie następuje wówczas, gdy Izba uchwali go bezwzględną większością głosów ustawowej liczby posłów.
W przypadku zaproponowania poprawek, projekt przedkładany jest pod głosowanie Izby Poselskiej w brzmieniu uchwalonym przez Senat. Jeżeli Izba nie uchwali projektu w tym brzmieniu, głosuje się ponownie projekt ustawy w brzmieniu uchwalonym przez Izbę Poselską przed przekazaniem projektu do Senatu. Projekt ustawy jest uchwalony, jeżeli Izba przyjmie go bezwzględną większości ustawowej liczby posłów. Chociaż konstytucja ani regulamin Izby Poselskiej wyraźnie tego nie przesądzają, w przypadku gdy Izba Poselska nie uchwali projektu w wersji zaproponowanej przez Senat i nie uchwali go ponownie w brzmieniu pierwotnie przez siebie przyjętym - projekt ustawy upada.
Kolejnym etapem postępowania ustawodawczego jest przekazanie uchwalonej ustawy do podpisu prezydentowi. Prezydent w ciągu 15 dni od otrzymania ustawy może ją podpisad lub (z wyjątkiem ustawy konstytucyjnej) zwrócid ją do ponownego rozpatrzenia przez Izbę Poselską. Tak zwane weto prezydenckie wymaga uzasadnienia. Izba Poselska poddaje wówczas ponownie ustawę pod głosowanie -ustawa jest uchwalona, jeżeli za jej przyjęciem opowie się bezwzględna większośd wszystkich posłów. Prezydent musi ponowne uchwaloną ustawę podpisad.
Dla swej ważności ustawy, po podpisaniu przez przewodniczącego Izby Poselskiej, Prezydenta Republiki i przewodniczącego rządu (w takiej kolejności), wymagają ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Republiki Czeskiej.
Szczególny tryb postępowania ustawodawczego (poza wspomnianymi już ustawami konstytucyjnymi i postępowaniem w sprawie niektórych umów międzynarodowych) przewidziany jest dla uchwalenia ustawy budżetowej. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje w tym przypadku wyłącznie rządowi i jest ona rozpatrywana jedynie przez Izbę Poselską. Projekt ustawy przedstawiany jest najpóźniej na trzy miesiące przed początkiem roku budżetowego, uzupełnienia do tego projektu rząd może przedłożyd najpóźniej 15 dni przed posiedzeniem, na którym ma się od-
12 Wniosku takiego nie można zgłosid w stosunku do ustaw wymagających uchwalenia głosami obu izb parlamentu.
l
byd pierwsze czytanie. Ustawa budżetowa nie może zawierad zmian i uzupełnieo odnoszących się do innych ustaw, ani pozbawiad je mocy obowiązującej.
Regulaminy obu izb przewidują możliwośd ogłoszenia przez przewodniczącego Izby Poselskiej na wniosek rządu tzw. stanu prowizorium legislacyjnego. Jego ogłoszenie może nastąpid na czas określony, w razie nadzwyczajnych okoliczności, kiedy z uzasadnionego powodu są zagrożone podstawowe prawa i wolności obywateli lub bezpieczeostwo paostwa13, lub kiedy paostwu grożą znaczne szkody gospodarcze. W wypadku ogłoszenia stanu prowizorium legislacyjnego, na żądanie rządu, zgłoszone przez niego projekty ustaw mogą byd rozpatrywane w postępowaniu skróconym, według zasad przewidzianych w regulaminie izb. Stan ten może byd zniesiony lub też ograniczony czas jego trwania przez Izbę Poselską, do której należy prawo oceny (przed rozpatrzeniem porządku posiedzenia), czy winien on byd nadal utrzymany oraz czy rządowy projekt ustawy wymaga rozpatrzenia w postępowaniu skróconym.
Zgodnie z klasycznymi zasadami systemu parlamentarnego rząd musi cieszyd się zaufaniem parlamentu. W przypadku Republiki Czeskiej rząd winien posiadad zaufanie większości jednej z izb - Izby Poselskiej. Tylko ta izba udziela nowo powołanemu rządowi wotum zaufania, wyrażając w ten sposób akceptację dla jego składu i programu.
Odpowiedzialnośd rządu przed Izbą Poselską oznacza także, iż negatywna ocena jego działalności stanowi podstawę do złożenia wniosku o udzielenie wotum nieufności, którego skutkiem - w przypadku przyjęcia - jest dymisja (lub odwołanie) rządu. Środkiem kontroli parlamentu nad rządem jest także coroczna ocena działalności rządu przez Izbę Poselską w czasie debaty nad projektem ustawy o zamknięciu rachunków paostwowych. Instrumentom bieżącej kontroli parlamentu nad rządem Konstytucja Republiki Czeskiej nie poświęca zbyt wiele uwagi, gwarantując natomiast członkom Izby Poselskiej prawo do uzyskania informacji.
Członkowie rządu mają obowiązek osobistego stawiennictwa na posiedzeniu Izby Poselskiej, jeżeli zażąda ona tego podjętą uchwałą. Prawo takie przysługuje także komisjom i komitetom, jednakże w tym wypadku członka rządu może zastąpid zastępca, o ile nie zostało wyraźnie sformułowane żądanie osobistego stawiennictwa. Zgodnie z regulaminem, na żądanie komitetu Izby Poselskiej członkowie rządu zobowiązani są przedstawid informacje i wyjaśnienia oraz w terminie 30 dni udzielad odpowiedzi na podjęte uchwały. Szczególną komisją o uprawnieniach kontrolnych jest komisja śledcza, tworzona w celu zbadania sprawy dotyczącej interesu publicznego.
1 W tym ostatnim przypadku - w okresie stanu zagrożenia paostwa lub stanu wojennego ogłoszonego zgodnie z art. 7 ustawy konstytucyjnej nr 110/98 o bezpieczeostwie paostwa - projekt ustawy jest przesyłany jednocześnie także do Senatu.
Republika Czeska
85
Instytucją konstytucyjną jest także prawo każdego posła zgłaszania interpelacji do rządu lub jego członków w sprawach należących do ich kompetencji. Interpelacje mogą byd składane ustnie, na posiedzeniu Izby, lub pisemnie za pośrednictwem przewodniczącego Izby.
Interpelacje ustne rozpatrywane są w określonym dniu posiedzenia (czwartek) i w regulaminowo wyznaczonych godzinach. Zamiar ich zgłoszenia winien byd podany przewodniczącemu Izby na piśmie, najpóźniej przed rozpoczęciem jej posiedzenia. Przedstawienie interpelacji nie może trwad dłużej niż dwie minuty, po udzieleniu odpowiedzi może byd postawione pytanie uzupełniające.
Odpowiedź na interpelację pisemną musi byd udzielona w terminie 30 dni od jej otrzymania. Może mied charakter ustny (na posiedzeniu izby) lub pisemny. W przypadku udzielenia niezadowalającej, pisemnej odpowiedzi na interpelację może byd ona przedmiotem debaty na posiedzeniu Izby.
W przeciwieostwie do Izby Poselskiej, Senat został pozbawiony instrumentów kontroli nad rządem. W celu umożliwienia senatorom prawidłowego wykonywania swych funkcji regulamin tej izby przewiduje jedynie prawo domagania się przez organy Senatu potrzebnych informacji od członków rządu, kierowników urzędów administracyjnych i organów samorządu terytorialnego. Termin udzielenia tej informacji wynosi 30 dni.
Konstytucyjnym, niezawisłym organem sprawującym kontrolę nad gospodarowaniem majątkiem paostwowym oraz wykonaniem budżetu paostwa, jest Najwyższy Urząd Kontroli. Jego związek z Izbą Poselską podkreśla jej uprawnienie do kształtowania personalnego składu kierowniczych organów Urzędu - prawo przedstawienia prezydentowi kandydatów na prezydenta i wiceprezydentów NUK oraz prawo wyboru - na wniosek prezydenta NUK - członków tego organu. Izba Poselska uprawniona jest także do zgłaszania propozycji przeprowadzenia kontroli oraz otrzymywania wniosków pokontrolnych.
VI. WŁADZA WYKONAWCZA
Systematyka konstytucji wskazuje, że ustrojodawca czeski do organów władzy wykonawczej zaliczył Prezydenta Republiki i rząd. W przeciwieostwie do rozdziału II, poświęconego władzy ustawodawczej, w rozdziale III - zatytułowanym Władza wykonawcza - wyodrębnione zostały dwa podtytuły: Prezydent Republiki oraz Rząd. Temu podziałowi towarzyszy odrębne określenie funkcji obu tych organów.
Ewa Gdulewicz
Republika Czeska
1. PREZYDENT
Historia czeskiej prezydentury datuje się od czasów międzywojennych, kiedy to w ustawie z 13 listopada 1918 roku o tymczasowym ustroju paostwa po raz pierwszy wprowadzono tę instytucję, przejętą następnie w Konstytucji Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 roku. Zachowano ją
także w okresie powojennym, kiedy to funkcja prezydenta powierzona została E. Beneśowi - ostatniemu prezydentowi sprawującemu ten urząd przed II wojną światową. Po jego rezygnacji, związanej z odmową podpisania przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji Republiki Czechosłowackiej z 9 maja 1948 roku, urząd ten objął przewodniczący KC KPCz (partii komunistycznej) Klement Gottwald14. Mimo dominującej w okresie socjalistycznym tendencji do odchodzenia od organów jednoosobowych na rzecz ciał kolegialnych, instytucja prezydenta w Czechosłowacji w kształcie przystosowanym do zasad funkcjonowania paostwa socjalistycznego pozostawała w systemie ustrojowym do czasów „aksamitnej rewolucji" i odzyskania niepodległości.
Przywiązanie do instytucji prezydenta i odgrywanej przez niego roli w systemie naczelnych organów paostwowych znalazło wyraz także w odrodzonym paostwie czeskim. Konstytucyjna pozycja prezydenta ukształtowana została na sposób tradycyjny w systemie parlamentarnym - pełni on funkcje polityczne zneutralizowanej głowy paostwa. Stanowiąc jeden z członów władzy wykonawczej, pozbawiony jest on „prawa rządzenia". Analiza trybu jego wyboru, jak też konstytucyjnych uprawnieo pozwala na stwierdzenie, że konstytucja wyznacza mu raczej rolę „arbitra bez daleko idących możliwości" (M. Kruk: Wstęp...), ingerującego częstokrod w sprawy paostwowe jedynie siłą swego autorytetu.
Tradycyjnie Prezydent Republiki Czeskiej wybierany jest przez parlament na wspólnym posiedzeniu obu izb. Jego kadencja trwa 5 lat, z możliwością ponownej, jednokrotnej reelekcji. Wybory odbywają się w okresie ostatnich trzydziestu dni kadencji urzędującego Prezydenta Republiki lub - w przypadku gdy urząd prezydenta został opróżniony przed upływem kadencji - w okresie 30 dni od opróżnienia urzędu. Wybranym może byd obywatel korzystający z prawa wybieralności do Senatu (ukooczone 40 lat). Prawo wysunięcia kandydatury przysługuje grupie minimum 10 posłów lub senatorów.
Wybrany zostaje ten kandydat, za którym opowiedziała się - w głosowaniu tajnym - bezwzględna większośd (ponad połowa) ogólnej liczby posłów i ponad połowa ogólnej liczby senatorów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości głosów, przeprowadza się w ciągu 14 dni drugą turę głosowania. W dru-
14 Jego następcami byli: Antonin Zapotocky (1953-1957), Antonin Novotny (1957-1968), Ludwik Svoboda (1968-1975), Gustav Husak (1975-1989). Pierwszym Prezydentem Republiki Czeskiej jest, sprawujący tę funkcję od 1989 roku (jako Prezydent Federacji) Vaclav Havel.
giej turze wybiera się spośród dwóch kandydatów: tego, który uzyskał najwięcej głosów w Izbie Poselskiej i tego, który uzyskał najwięcej głosów w Senacie. Jeżeli więcej niż jeden kandydat uzyska taką samą, największą liczbę głosów w Izbie Poselskiej lub Senacie, sumuje się głosy uzyskane przez kandydatów w obu izbach i do drugiej tury przechodzi kandydat, który otrzymał większe poparcie w obu izbach. W drugiej turze wybrany zostaje kandydat, który uzyskał poparcie
bezwzględnej większości posłów i bezwzględnej większości senatorów, z tym iż większośd liczy się od liczby obecnych posłów i senatorów. Jeżeli i ta procedura nie doprowadzi do wyborów głowy paostwa, przeprowadza się w ciągu 14 dni trzecią turę wyborów, w której kandydują osoby zakwalifikowane do drugiej tury. Prezydentem zostaje kandydat, który uzyskał łącznie ponad połowę głosów obecnych posłów i senatorów. W przypadku niewybrania prezydenta w tej turze, przeprowadza się nowe wybory.
Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia ślubowania przez nowo wybraną głowę paostwa, na ręce przewodniczącego Izby Poselskiej, na wspólnym posiedzeniu obu izb. Odmowa złożenia ślubowania lub złożenie go z zastrzeżeniem oznacza, że prezydent nie został wybrany.
Kadencja prezydenta może ulec zakooczeniu na skutek złożenia rezygnacji z pełnienia urzędu na ręce przewodniczącego Izby Poselskiej. Konstytucja nie przewiduje urzędu wiceprezydenta. W przypadku opróżnienia urzędu prezydenta, w sytuacji gdy nowy Prezydent Republiki nie został jeszcze wybrany lub nie złożył ślubowana, lub też Izba Poselska i Senat stwierdzą, że Prezydent Republiki nie może z ważnych przyczyn sprawowad urzędu - która to uchwała podlega kontroli Sądu Konstytucyjnego - funkcje prezydenta zostają podzielone pomiędzy przewodniczącego rządu i przewodniczącego Izby Poselskiej. Jeżeli Izba Poselska jest rozwiązana, wykonywanie tych funkcji należy do przewodniczącego Senatu.
Piastowanie urzędu prezydenta jest niepołączalne z mandatem poselskim, senatorskim oraz funkcją sędziowską. Konstytucja nie wspomina natomiast o konieczności zawieszenia członkostwa w partiach i organizacjach politycznych, niemniej zasada ta zdaje się wynikad z przyjętej koncepcji sprawowania tej funkcji w systemie parlamentarnym.
Za wykonanie swych funkcji prezydent nie ponosi odpowiedzialności. Nieodpowiedzialnośd prezydenta określona została szeroko, obejmując zarówno nieodpowiedzialnośd polityczną, karną (wraz z zasadą nietykalności), administracyjną, jak i cywilną (co jest charakterystyczne dla systemu czeskiego). Odpowiedzialnośd karna za czyny karalne popełnione w czasie wykonywania funkcji prezydenta jest wykluczona „na zawsze".
Jedyną formą odpowiedzialności Prezydenta Republiki Czeskiej jest odpowiedzialnośd konstytucyjna przed Sądem Konstytucyjnym za zdradę stanu. Zgodnie z ustawą o Sądzie Konstytucyjnym, termin ten obejmuje „działanie Prezydenta Republiki skierowane przeciwko suwerenności i jedności Republiki, jak i przeciwko jej demokratycznemu porządkowi".
Ewa Gdulewic
r
Prezydenta może postawid w stan oskarżenia Senat. Zgodnie z regulaminem Senatu, wniosek „o wystąpienie przez Senat do Sądu Konstytucyjnego z oskarżeniem konstytucyjnym" może zgłosid co najmniej l/3 senatorów. Wniosek winien zawierad precyzyjne wyliczenie zachowao, przez które
prezydent mógłby dopuścid się zdrady stanu, wraz ze wskazaniem dowodów, na których opiera się oskarżenie. Złożonego wniosku nie można wycofad. Po rozpatrzeniu przez komitet organizacyjny, Senat podejmuje na posiedzeniu niejawnym stosowną uchwałę (podjętą w zwykłym trybie), w której decyduje także o tym, czy powierza reprezentowanie Senatu przed Sądem Konstytucyjnym innej osobie niż przewodniczący Izby Poselskiej. Na wniosek '/3 senatorów oskarżenie konstytucyjne może byd wycofane do czasu przystąpienia przez Sąd Konstytucyjny do narady koocowej.
Decyzja Sądu Konstytucyjnego zapada bezwzględną większością głosów w obecności '/3 jego członków. Orzeczoną karą może byd pozbawienie urzędu oraz prawa do jego ponownego objęcia.
Z brakiem odpowiedzialności politycznej prezydenta związana jest instytucja kontrasygnaty - podpisywanie decyzji prezydenta przez premiera lub wskazanego przez niego ministra. Charakterystyczną dla czeskiego systemu cechą tej odpowiedzialności jest jej solidarny charakter - jest to odpowiedzialnośd polityczna, którą ponosi cały rząd, a nie osoba kontrasygnująca.
Nie wymagają uprawnienia prezydenta kontrasygnaty dotyczące powołania rządu (mianowanie premiera i ministrów, przyjmowanie dymisji i odwołanie rządu) i funkcjonowania parlamentu (zwoływanie sesji, rozwiązanie Izby Poselskiej, prawo podpisania ustawy oraz weta ustawodawczego), a także prawo obsady niektórych stanowisk (sędziowskich i innych wyraźnie w konstytucji wskazanych) oraz tradycyjnie - prawo łaski.
Wykonywanie tych prerogatyw w praktyce uzależnione jest od układu sił politycznych w parlamencie, bądź też ograniczone konstytucyjnymi warunkami w taki sposób, iż zakres samodzielności prezydenta przy podejmowaniu tych decyzji nie pozwala na nadmierne włączanie się w realizację przynależnej rządowi funkcji „rządzenia" czy też angażowania się prezydenta w bieżącą rozgrywkę polityczną.
Wśród kompetencji prezydenta w stosunku do parlamentu wyróżnid należy te, które związane są z funkcjonowaniem izb. Do prezydenta należy zarządzanie wyborów do Izby Poselskiej oraz Senatu. Zgodnie z konstytucją, wybory powinny się odbyd w okresie ostatnich 30 dni kadencji. W przypadku rozwiązania Izby Poselskiej przed upływem kadencji, wybory należy przeprowadzid w ciągu 60 dni od jej rozwiązania.
Tradycyjnie do prezydenta należy zwoływanie pierwszej sesji Izby Poselskiej (oraz pierwszej sesji Senatu), przy czym sesja winna byd zwoływana w takim terminie, by została otwarta najpóźniej w 30 dniu od wyborów. Jeżeli prezydent tego nie uczyni, izba zbiera się z mocy prawa. Prezydentowi przysługuje także prawo wystąpienia do przewodniczącego Izby Poselskiej lub przewodniczącego Senatu o zwołanie posiedzenia izby w czasie przerwy międzysesyjnej.
Do istotnych uprawnieo prezydenta względem Izby Poselskiej należy prawo jej rozwiązania przed upływem kadencji. Uprawnienie to należy do prerogatyw nie-wymagających kontrasygnaty. Prezydent nie jest także zobowiązany do zasięgnięcia opinii jakiegokolwiek innego organu. Jest to
jednak uprawnienie, z którego prezydent skorzystad może w ściśle ograniczonych, konstytucyjnych warunkach. Ich analiza wskazuje, że prezydent może skorzystad z niego jedynie wówczas, gdy Izba Poselska nie wypełnia swych konstytucyjnych funkcji - nie jest zdolna do powołania rządu lub też do wypełniania - z różnych przyczyn - konstytucyjnie przypisanej jej funkcji legislacyjnej. Jednakże i wówczas ocena sytuacji należy do prezydenta, który decyduje, czy wskazane przyczyny mają charakter przejściowy, czy też wymagają jego arbitrażu i odwołania się do wyborców.
Prezydenckie uprawnienia w stosunku do procesu stanowienia ustaw ograniczają się do wspomnianego prawa weta ustawodawczego (z wyjątkiem ustaw konstytucyjnych). Jest to prerogatywa niewymagająca kontrasygnaty. Konstytucyjna regulacja tej instytucji nie pozwala jednak prezydentowi na wydłużanie lub skuteczne zablokowanie procesu ustawodawczego. Weto wykonywane jest w stosunkowo krótkim czasie (15 dni) i ma charakter zawieszający, co oznacza, że ostateczna decyzja co do pomyślności działao legislacyjnych zależy od woli bezwzględnej większości ogólnej liczby członków Izby.
Prezydent może jednak przedstawid bez formalnych przeszkód parlamentowi swoje stanowisko w każdej sprawie. Konstytucja przyznaje mu bowiem nieograniczone prawo uczestniczenia i występowania na posiedzeniach Izby Poselskiej oraz Senatu, a także ich organów (komitetów i komisji). Prawo głosu musi mu byd udzielone w każdej sytuacji, gdy tego zażąda.
Najważniejsze uprawnienia prezydenta w stosunku do rządu związane są z jego tworzeniem (powołaniem). Prerogatywą prezydenta jest prawo mianowania przewodniczącego rządu, a następnie - na jego wniosek - pozostałych członków rządu. Formalne desygnowanie kandydata na premiera nie jest niczym ograniczone. W praktyce nowo mianowany rząd musi uzyskad zaufanie Izby Poselskiej, w przeciwnym razie musi podad się do dymisji. Oznacza to, że przy mianowaniu premiera prezydent, nie chcąc doprowadzid do konfliktu z parlamentem, musi się liczyd z istniejącym układem sił politycznych. W przypadku dwukrotnego niepowodzenia powołania rządu we współpracy z parlamentem, temu ostatniemu przysługuje prawo powołania rządu przy jedynie formalnym udziale prezydenta, ograniczonym do mianowania przewodniczącego rządu na wniosek przewodniczącego Izby Poselskiej.
Prezydent przyjmuje także ślubowanie od osób powołanych w skład rządu.
W przypadku reorganizacji rządu prezydent dokonuje powołania i odwołania jego członków oraz powierza im kierowanie ministerstwami lub innymi urzędami wyłącznie na wniosek premiera. Do prezydenta należy przyjmowanie, w konstytucyjnie określonych sytuacjach, dymisji rządu. Jeżeli rząd mimo konstytucyjnego obowiązku tego nie uczyni, prezydent jest zobowiązany do jego odwołania.
cwa Udulewicz
Przyjmując dymisję rządu lub go odwołując, podobnie jak w Konstytucji RP, prezydent dla zapewnienia ciągłości władzy powierza mu dalsze pełnienie obowiązku do czasu mianowania nowego rządu.
Współdziałanie wewnątrz władzy wykonawczej realizowane jest poprzez wspomnianą już instytucję kontrasygnaty. Prezydent ma także prawo uczestniczenia w posiedzeniach rządu, żądad od rządu i jego członków informacji oraz rozpatrywad z rządem lub jego członkami problemy, które należą do ich kompetencji.
Uprawnienia prezydenta w stosunku do władzy sądowniczej ograniczają się do prawa powołania, za zgodą Senatu, sędziów Sądu Konstytucyjnego oraz samodzielnego prawa mianowania przewodniczącego i wiceprzewodniczących tego Sądu. Prerogatywą prezydenta jest prawo mianowania spośród sędziów przewodniczącego i wiceprzewodniczących Sądu Najwyższego, do prezydenta należy także wykonywanie prawa łaski. Kontrasygnaty wymaga natomiast prezydenckie prawo mianowania sędziów oraz prawo ogłaszania amnestii.
Inne uprawnienia prezydenta związane są z wykonywaniem tradycyjnych uprawnieo głowy paostwa, tj. z reprezentacją w stosunkach międzynarodowych (reprezentowanie paostwa na zewnątrz, przyjmowanie i odwoływanie przedstawicieli dyplomatycznych w innych paostwach). W zakresie stosunków międzynarodowych pozostaje także prawo zawierania i ratyfikowania umów międzynarodowych, które jednak może byd przeniesione przez niego na rząd lub jego członków. Do Prezydenta Republiki należy także mianowanie - na wniosek Izby Poselskiej -prezydenta i wiceprezydenta Najwyższego Urzędu Kontroli oraz członków Rady Bankowej Czeskiego Banku Narodowego. Prezydent jest także naczelnym dowódcą Sił Zbrojnych, do niego należy prawo mianowania i awansowania generałów. Prezydentowi przysługują także te kompetencje, które zostaną przekazane mu ustawą.
2. RZĄD
Konstytucja, wskazując na rząd jako drugi człon egzekutywy, wyraźnie określa go jako „naczelny organ władzy wykonawczej". Oznacza to, iż to rząd stoi na czele całego systemu organów administracji rządowej i przede wszystkim na niego jest nałożony obowiązek kierowania sprawami, które na mocy prawa należą do zadao paostwa (K. Skotnicki: Republika...).
Można zatem powiedzied, że w ramach dwuczłonowej władzy wykonawczej każdy z organów - prezydent i rząd - pełni szczególne, konstytucyjne funkcje, zachowując względem siebie autonomię, przy czym wykonywanie niektórych konstytucyjnych kompetencji wymagad będzie niezbędnego w systemie parlamentarnym współdziałania.
Republika Czeska
Rząd jest organem kolegialnym, w którego skład wchodzą: przewodniczący rządu15, wiceprzewodniczący i ministrowie. Konstytucja nie określa składu liczebnego rządu, pozostawiając to
praktyce. W pewnym zakresie wpływ na liczebnośd rządu posiada parlament, gdyż ministerstwa i inne urzędy oraz zakres ich kompetencji określane są w drodze ustawy. Mimo że konstytucja o tym nie stanowi, przyjmuje się, że członkami rządu mogą byd również osoby stojące na czele urzędów centralnych.
Brak jest także konstytucyjnego zakazu łączenia funkcji w rządzie z mandatem parlamentarnym, jedynym ograniczeniem jest niepołączalnośd stanowiska w rządzie z urzędem prezydenta oraz zakaz prowadzenia przez członków rządu działalności, której charakter jest sprzeczny z wykonywaniem funkcji w rządzie.
Konstytucja, podobnie jak w Polsce, przewiduje trzy „tryby" powoływania rządu, każdy składający się z trzech etapów.
W pierwszym trybie proces tworzenia rządu rozpoczyna prezydent, mianując przewodniczącego rządu. Jest to uprawnienie osobiste prezydenta, które z formalnego punktu widzenia wykonywane jest bez żadnych konstytucyjnych ograniczeo: ustawa zasadnicza nie przewiduje obowiązku przeprowadzania konsultacji z partiami politycznymi zasiadającymi w parlamencie ani też zasięgania czyjejkolwiek opinii.
Dalsze działania należą do desygnowanego przewodniczącego, gdyż to na jego wniosek prezydent mianuje pozostałych członków rządu. Także i on formalnie ma swobodę przy podejmowaniu decyzji, jednak w praktyce, zwłaszcza w przypadku politycznego rozdrobnienia parlamentu, musi się liczyd ze zdaniem swoich politycznych koalicjantów. Konstytucja nie określa także terminu, w którym sformułowany przez przewodniczącego skład rządu winien byd przedłożony do nominacji prezydentowi.
Powołany przez prezydenta rząd w ciągu 30 dni od nominacji winien uzyskad od Izby Poselskiej wotum zaufania. Tryb ubiegania się o inwestyturę nie został prawnie uregulowany. Regulamin Izby stanowi jedynie, że wniosek rządu o wyrażenie mu wotum zaufania winien byd wprowadzony do porządku dziennego najbliższego posiedzenia, tak by można było zachowad konstytucyjny termin. W praktyce wniosek jest głosowany po przedstawieniu przez przewodniczącego rządu jego programu. Do uzyskania wotum zaufania wymagana jest bezwzględna większośd połowy obecnych posłów, wyrażona w głosowaniu imiennym16.
15 Konstytucja nie używa określenia „premier".
16 W tym trybie powołany został w 1996 roku pierwszy pod rządem konstytucji gabinet V. Klausa, stojącego na czele mniejszościowej koalicji trzech partii: ODS, ODA oraz KDU-DSL Po jego dymisji w grudniu 1997 roku prezydent desygnował na stanowisko premiera bezpartyjnego prezesa Banku Narodowego Josefa Tosovskiego. Półroczna działalnośd tego „tymczasowego rządu" zakooczyła się po uchwaleniu przez parlament ustawy konstytucyjnej o rozwiązaniu Izby Poselskiej. Po wyborach, wobec niemożności utworzenia rządu koalicyjnego, powstał jednopartyjny rząd
mniejszościowy Milo§a Zemana z CSSL, wspierany przez „opozycyjną" partię dotychczasowego premiera V. Klausa.
II
—9Z"
Gdule
Skutkiem prawnym odmowy udzielenia wotum zaufania jest obowiązek podania się rządu do dymisji. Jeżeli rząd tego nie uczyni, prezydent zobowiązany jest odwoład rząd. W takiej sytuacji cała procedura powołania rządu rozpoczyna się od nowa. Jeżeli jednak i nowa procedura nie doprowadzi do powołania rządu przy współpracy prezydenta i Izby Poselskiej, rozpoczyna się trzeci, „awaryjny" tryb powołania rządu, w którym rola prezydenta zostaje ograniczona do formalnego aktu nominacji.
W tym ostatnim trybie prawo mianowania przewodniczącego rządu konstytucja powierza przewodniczącemu Izby Poselskiej. Także i ten rząd ubiegad się musi o uzyskanie wotum zaufania Izby Poselskiej. W przypadku, gdy takiego zaufania nie uzyska, prezydent może rozwiązad Izbę. Konstytucja nie rozstrzyga dalszego postępowania w sytuacji, gdy prezydent ze swojego uprawienia nie skorzysta. W literaturze wskazuje się (K. Skotnicki), iż wówczas prezydent, starając się zażegnad kryzys polityczny, mógłby przedstawid kolejnego kandydata, zdolnego do stworzenia rządu cieszącego się poparciem Izby.
Obok mianowania rządu, do prezydenta należy także prawo powoływania i odwoływania członków rządu w razie jego rekonstrukcji - może to jednak czynid wyłącznie na wniosek przewodniczącego rządu.
Rząd jest organem kolegialnym, do podjęcia jego uchwały wymagana jest większośd głosów wszystkich jego członków. Szczególne miejsce w rządzie zajmuje jego przewodniczący. To na jego wniosek powoływani są członkowie rządu, on przedstawia parlamentowi program nowo powołanego rządu oraz występuje o wotum zaufania, a także zwraca się do prezydenta o udzielenie dymisji rządowi oraz składa wnioski o odwołanie członków rządu.
To premier organizuje i kieruje pracą rządu oraz występuje w jego imieniu lub wykonuje inne czynności przewidziane w konstytucji i ustawach. Przewodniczącego rządu zastępuje wiceprzewodniczący lub inny upoważniony członek rządu. W szczególnej sytuacji, gdy urząd prezydenta został opróżniony, a parlament nie dokonał wyboru nowego lub gdy został wybrany nowy prezydent, ale nie złożył jeszcze ślubowania, bądź też wówczas, gdy prezydent z ważnych przyczyn nie jest w stanie sprawowad urzędu, przewodniczący rządu przejmuje niektóre kompetencje prezydenta. Należą do nich te kompetencje głowy paostwa, które wymagają kontrasygnaty (z wyjątkiem zarządzania wyborów do Izby Poselskiej i Senatu, mianowania i awansowania generałów).
W celu realizacji swej konstytucyjnej funkcji naczelnego organu władzy wykonawczej, rząd wyposażony został w prawo do wydawania rozporządzeo na podstawie upoważnienia i w granicach
ustawy. Ustawa może także upoważnid ministerstwa oraz inne urzędy administracji do wydawania, na jej podstawie i w określonych przez nią granicach, przepisów prawnych.
Szczególnymi środkami prawnymi, przysługującymi rządowi względem parlamentu, jest prawo żądania od przewodniczących izb zwołania ich posiedzeo przed koocem ustalonego terminu zawieszenia sesji.
Zgodnie z zasadami klasycznego systemu parlamentarnego, rząd odpowiada politycznie wyłącznie przed parlamentem (Izbą Poselską). Odpowiedzialnośd ta ma charakter solidarny, co oznacza, że posłowie nie mogą zastosowad jej w stosunku do indywidualnych członków rządu. Przyjęta konstrukcja wzmacniad miała poczucie odpowiedzialności i lojalności członków rządu jako organu kolegialnego oraz spójnośd jego działao.
Środkami prawnymi mającymi na celu egzekwowanie odpowiedzialności rządu jest odmowa udzielenia zaufania oraz wyrażenie wotum nieufności. Wniosek o wotum nieufności może zostad postawiony w formie pisemnej przez grupę 50 posłów (tj. J/4 ustawowej liczby składu Izby). Jego uchwalenie wymaga poparcia bezwzględnej większości głosów wszystkich posłów.
Także rząd, z własnej inicjatywy może zaangażowad swoją odpowiedzialnośd, zwracając się do Izby Poselskiej o wyrażenie mu wotum zaufania, które i w tym wypadku udzielane jest bezwzględną większością wszystkich głosów. Skutkiem prawnym przegłosowania wniosku o wotum nieufności bądź też nieudzielenia rządowi zaufania jest obowiązek złożenia dymisji, która musi byd przyjęta przez prezydenta.
Odmienny skutek prawny wywołuje natomiast powiązanie rządowego wniosku o wotum zaufania z rządową inicjatywą ustawodawczą. W takiej sytuacji posłowie muszą zakooczyd prace nad projektem ustawy w ciągu 3 miesięcy. Jeżeli tego nie uczynią, prezydent może rozwiązad Izbę.
Cechą charakterystyczną konstytucji czeskiej jest natomiast brak odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu.
W rozdziale o władzy wykonawczej zawarte zostały także postanowienia dotyczące oskarżyciela publicznego (prokuratora). Do jego zadao należy reprezentowanie oskarżenia publicznego w postępowaniu karnym oraz wykonywanie innych zadao przewidzianych ustawą.
Prokuratura jest centralnym organem administracji paostwowej, podległym ministrowi sprawiedliwości. Za jej działalnośd odpowiedzialnośd przed Izbą Poselską ponosi rząd. Prezesa Najwyższej Prokuratury mianuje i odwołuje rząd na wniosek ministra sprawiedliwości, do którego należy mianowanie - na wniosek prezesa Najwyższej Prokuratury - prokuratorów pozostałych szczebli (prokuratur paostwowych, prokuratur krajowych, prokuratur powiatowych, a w okresie zbrojnej gotowości paostwa także wyższych i niższych polowych prokuratur wojskowych).
VII WŁADZA SĄDOWNICZA
Władzy sądowniczej w Republice Czeskiej poświęcony został rozdział IV Konstytucji, w którym wyodrębniono podrozdział dotyczący Sądu Konstytucyjnego oraz podrozdział dotyczący sądów.
twa uauiewier
Systematyka konstytucji przesądza zatem o sądowym charakterze Sądu Konstytucyjnego, wskazując jednocześnie, iż nie należy on do systemu sądów powszechnych.
Organy władzy sądowniczej wydają wyroki w imieniu Republiki. Zasadniczą cechą władzy sądowniczej jest niezawisłośd sądów i sędziów. Gwarancję niezawisłości sędziów stanowi zakaz odwołania i przenoszenia do innego sądu (poza przypadkami odpowiedzialności dyscyplinarnej określonej w ustawie). Stanowisko sędziego jest niepołączalne z funkcją Prezydenta Republiki, członka parlamentu lub jakąkolwiek funkcją w administracji publicznej.
1. SĄD KONSTYTUCYJNY
Sądownictwo konstytucyjne w Czechach ma długą tradycję, sięgającą korzeniami czasów Monarchii Austro-Węgierskiej, kiedy to powstał pierwszy projekt powołania tego typu sądu. Do tych idei sięgnięto u zarania I Republiki, ustanawiając w ustawie wprowadzającej konstytucję (Karcie Konstytucyjnej z 1920 roku) Sąd Konstytucyjny istniejący przez cały okres międzywojenny. Także po II wojnie światowej dwukrotnie przystępowano do utworzenia tej instytucji. Po raz pierwszy próba taka podjęta została w czasie tzw. „Praskiej Wiosny", kiedy to uchwalona w 1968 roku ustawa konstytucyjna o Federacji Czechosłowackiej wprowadziła Sąd Konstytucyjny na szczeblu federacji i zapowiadała powołanie tego sądu w obu Republikach - Czeskiej i Słowackiej. W praktyce instytucja ta nie weszła jednak w życie, zaś funkcje sądownictwa konstytucyjnego spełniad miała komisja prawno-konstytucyjna Zgromadzenia Federalnego.
Do idei sądownictwa konstytucyjnego po raz drugi powrócono po „aksamitnej rewolucji", kiedy to ustawą konstytucyjną z 27 lutego 1991 roku powołano Sąd Konstytucyjny Czeskiej i Słowackiej Republiki Federalnej. Tym razem, mimo utworzenia tej instytucji także w praktyce, co nastąpiło 31 stycznia 1992 roku, jej działalnośd ustała na skutek zakooczenia Federacji, po niespełna rocznym funkcjonowaniu.
Po raz kolejny instytucja sądownictwa konstytucyjnego przewidziana została w uchwalonej w grudniu 1992 roku Konstytucji. W niespełna pół roku później (16 czerwca 1993 roku) uchwalono ustawę o Sądzie Konstytucyjnym Republiki Czeskiej (weszła w życie l lipca 1993 roku), wkrótce powołano także sędziów Sądu, który praktyczną działalnośd rozpoczął 26 lipca 1993 roku.
Konstytucja określa Sąd Konstytucyjny jako „sądowy organ ochrony konstytucji". Dokonuje on wyłącznie kontroli następczej, jego orzeczenia są ostateczne.
W skład Sądu Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów powoływanych na 10 lat przez Prezydenta Republiki za zgodą Senatu. Sędzią Sądu Konstytucyjnego może byd mianowany obywatel
nieskazitelnego charakteru, posiadający prawo wybieralności do Senatu, wyższe wykształcenie prawnicze i który co najmniej przez 10 lat
Republika uzesM
wykonywał zawód prawniczy. Zakres niepołączalności funkcji sędziego z innymi funkcjami lub działalnością określa konstytucja i ustawa, stanowiąc, że sędzia nie może podejmowad działalności, która przynosiłaby „ujmę funkcji sędziego, jej znaczeniu i godności lub zagrażała zaufaniu w niezawisłośd i bezstronnośd orzekania Sądu Konstytucyjnego". Oznacza to, że kandydaci na sędziów konstytucyjnych muszą przedłożyd oświadczenia wynikające z tzw. ustawy lustracyjnej, nie mogą byd też członkami partii lub ruchu politycznego.
Sędziom Sądu Konstytucyjnego przysługuje immunitet formalny - sędzia może byd pociągnięty do odpowiedzialności karnej jedynie za zgodą Senatu, przewodniczący Senatu udziela zgody na zatrzymanie sędziego, a decyzja ostateczna podejmowana jest przez Senat. W zakresie wykroczeo sędziom konstytucyjnym przysługuje immunitet materialny.
Kompetencje Sądu Konstytucyjnego zakreślone zostały szeroko. Należy do nich przede wszystkim orzekanie o konstytucyjności norm prawnych oraz o naruszaniu praw i wolności obywatelskich.
Koncepcja kontroli konstytucyjności norm prawnych oparta jest na założeniu, że Sąd orzeka o uchyleniu norm, które uzna za niezgodne z normami wyższego rzędu, a nie na założeniu, że Sąd orzeka o zgodności norm (M. Kruk: Sąd Konstytucyjny...). Do Sądu Konstytucyjnego należy uchylanie ustaw lub ich poszczególnych postanowieo, jeżeli są niezgodne z ustawą konstytucyjną lub umową międzynarodową, o której mówi art. 10 Konstytucji oraz o uchyleniu innych przepisów prawnych, jeżeli są niezgodne z wyżej wymienionymi aktami oraz ustawą.
Skutkiem orzeczenia Sądu jest w takich przypadkach uchylenie aktu lub przepisu z dniem wskazanym w orzeczeniu, albo też wniosek zostaje oddalony.
Wnioskodawcami w sprawie uchylenia ustawy, zgodnie z ustawą o Sądzie Konstytucyjnym, mogą byd: prezydent, grupa posłów (41) lub senatorów (71), jeden ze składów Sądu Konstytucyjnego, wnioskodawca skargi konstytucyjnej, jeżeli to się wiąże ze sprawą oraz sąd powszechny, jeżeli dojdzie do wniosku, że ustawa, która ma byd podstawą orzeczenia jest niezgodna z konstytucją. Wyjątkowo możliwe jest też zainicjowanie postępowania o uchylenie ustawy przez plenum Sądu Konstytucyjnego, jeżeli koniecznośd taka wynika z toku postępowania.
Krąg podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku w stosunku do aktów niższego rzędu poszerzony został o rząd. Odrębnie ustawa określa wnioskodawców uprawnionych do złożenia wniosków dotyczących aktów prawa miejscowego.
Druga grupa kompetencji Sądu Konstytucyjnego dotyczy rozstrzygania skarg konstytucyjnych: skargi organów samorządu terytorialnego na niezgodną z ustawą ingerencję paostwa, skargi
konstytucyjnej na prawomocne rozstrzygnięcie lub naruszenie przez organy władzy publicznej konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywateli oraz skargi partii politycznej na zgodnośd z prawem decyzji o jej rozwiązaniu lub inną dotyczącą partii decyzję.
Ewa Odulewicz
Trzecia grupa obejmuje kompetencje odnoszące się do funkcjonowania organów paostwowych: rozstrzyganie sporów pomiędzy organami paostwowymi i organami samorządu terytorialnego, jeżeli nie należy to do kompetencji innych organów, orzekanie w sprawach związanych z mandatem posła i senatora (tj. ważności wyboru, utraty prawa wybieralności lub niepołączalności funkcji), orzekanie w sprawie wniosku Prezydenta Republiki o uchylenie uchwały Izby Poselskiej i Senatu, stwierdzającej, że urząd prezydenta jest opróżniony albo prezydent nie może go sprawowad. Sąd Konstytucyjny orzeka także - pełniąc funkcję odpowiadającą polskiemu Trybunałowi Stanu - o wniosku Senatu w sprawie postawienia Prezydenta Republiki w stan oskarżenia.
Do Sądu Konstytucyjnego należy także stwierdzenie, jeżeli jest to niezbędne, za pomocą jakich środków wykonad rozstrzygnięcie sądu międzynarodowego, jeżeli wiąże ono Republikę Czeską.
W sprawach o uchylenie przepisów prawnych (lub poszczególnych postanowieo), jeżeli są one niezgodne z ustawą oraz o rozstrzygnięcie sporów kompetencyjnych między organami paostwowymi a organami samorządu terytorialnego (o ile nie należy to do właściwego innego organu), zamiast Sądu Konstytucyjnego orzekad może - na mocy postanowieo ustawy - Najwyższy Sąd Administracyjny17.
Sąd Konstytucyjny orzeka w składzie wszystkich sędziów (plenum) lub w węższych składach orzekających, nazywanych senatami.
Rozstrzygnięcia Sądu Konstytucyjnego zapadają większością głosów obecnych sędziów, w niektórych jednak sprawach wymagana jest zgoda dziewięciu sędziów. Podejmowane są w formie orzeczeo rozstrzygających o istocie sprawy i w formie uchwał. Orzeczenia ogłaszane są publicznie w imieniu Republiki i publikowane tak jak i uchwały w Zbiorze Orzeczeo i Uchwał Sądu Konstytucyjnego. Niektóre z orzeczeo wymagają ponadto publikacji w Dzienniku Ustaw.
2. SĄDY
Do systemu sądów konstytucja zalicza Sąd Najwyższy, Najwyższy Sąd Administracyjny, sądy główne, wojewódzkie i powiatowe.
Podstawową funkcją sądów jest ochrona praw w sposób określony ustawą. Tylko sąd może orzekad o winie i karze za czyny karalne.
Szczególne miejsce w systemie sądów zajmuje Sąd Najwyższy, którego konstytucja określa jako zwierzchni organ sądowy w sprawach należących do właściwości sądów powszechnych (tj. tych,
które nie zostały powierzone Sądowi Konstytucyjnemu lub Najwyższemu Sądowi Administracyjnemu).
Poza Sądem Administracyjnym - uprawnionym do orzekania zamiast Sądu Konstytucyjnego o uchyleniu przepisów prawnych lub ich poszczególnych posta-
17 Jak dotychczas ustawa o NSA nie została uchwalona.
Republika
nowieo w przypadku ich niezgodności z ustawą - także sędziowie sądów powszechnych, związani w orzekaniu wyłącznie ustawą, wyposażeni są w prawo do oceny zgodności innych przepisów prawnych z ustawą.
Sędziowie mianowani są przez Prezydenta Republiki na czas nieograniczony. Mianowany może zostad obywatel nieskazitelnego charakteru, posiadający wyższe wykształcenie prawnicze.
Postępowanie przed sądem jest ustne i jawne, jednakże ustawa może określid przypadki tajności postępowania. Przyjmując zasadę kolegialności orzekania, konstytucja dopuszcza także możliwośd określenia (ustawą) przypadków, w których sędziowie orzekają jednoosobowo lub też w jakich sprawach i w jakim trybie obok sędziów - udział w orzekaniu biorą także inni obywatele.
Wiele ważnych zasad związanych z funkcjonowaniem sądów, a uznawanych jednocześnie za prawa człowieka (prawo do sądu i sądowego wymiaru sprawiedliwości, zakaz pociągania do odpowiedzialności za czyn, który w chwili popełnienia nie był zabroniony, domniemanie niewinności, prawo oskarżonego do obrony), zawartych zostało w Karcie Podstawowych Praw i Wolności.