POZYTYWIZM

Pozytywizm był prądem filozoficznym o nastawieniu socjologicznym, kładącym nacisk na poznanie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości. Pozytywiści głosili scjentyzm (istotą poznania rzeczywistości jest wykorzystanie nauki, wiedzy) którego głównymi wyznacznikami było: zaufanie do nauki, oparcie się na metodzie empirycznej i naukach przyrodniczych. Cechowała ich również niechęć do metafizyki oraz wszelkiego irracjonalizmu. (A. Comte, J S Mill, H Spencer, Hippolyte Tine)

John Stuart Mill głosił utylitaryzm, czyli pogląd etyczny zakładający, że to, co dobre, jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dożyć do własnego szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu

Herbert Spencer- ewolucjonizm. Spencer, wychodząc z założenia, że cała rzeczywistość podlega ewolucji, czyli ciągłemu rozwojowi, przeniósł pojęcie ewolucjonizmu z nauk przyrodniczych do socjologii i wykazał analogie między organizmem społecznym a organizmem żywym.

Hippolyte Taine to głosiciel determinizmu, poglądu , zgodnie z którym życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli zdeterminowana rasą(czynniki genetyczne), środowiskiem(warunki życia) oraz momentem historycznym.

Główne założenia polskich pozytywistów:

Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy, opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy organicznej i pracy u podstaw. Pozytywiści walczyli również o równouprawnienie kobiet i asymilację mniejszości narodowych.(szczególnie Żydów)

Praca organiczna: społeczeństwo to organizm żywy; by cały organizm był zdrowy wszystkie jego organy muszą być zdrowe. Tak więc postulowali o unowocześnienie przemysłu, handlu, rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości.

Praca u podstaw: z kolei ten postulat kład nacisk na konieczność należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych, traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu

1.Nowy typ bohatera pozytywistycznego.

Bohatera pozytywistycznego wykształciły dwa główne prądy tej epoki czyli praca organiczna i praca u podstaw. Bohater pozytywistyczny był zdolną i energiczną jednostką wywodzącą się z klas średnich i niższych ,której działanie zdolne było do przekształcenia ówczesnej rzeczywistości. Pozytywista żyje ze swojej pracy, zwykle ciężkiej i wymagającej, zarabiając w ten sposób na swoje utrzymanie. Praca jest zarazem użyteczna dla społeczeństwa a zatem moralna. Typowy bohater jest silny i przedsiębiorczy i działa zazwyczaj na styku odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bywa postacią nowoczesną, wyzwalającą się spod dawnych stanowych przywilejów. Jest to postać o niezwykłym charakterze i psychice ,wyposażona w duże intelektualne możliwości i wolę działania. Najpełniejszą kreacją pozytywistycznego człowieka czynu przeciwstawionego środowisku arystokracji, jest najświetniejsza bodaj postać powieści realistycznej XIXw. Stanisław Wokulski - bohater „Lalki” Bolesława Prusa. Postaci do niego podobnych, chociaż nie tak znakomitych, pojawiło się w ówczesnej literaturze więcej. Nowy przedsiębiorczy bohater był wprawdzie bardziej wyrazem pragnień twórców niż odzwierciedleniem rzeczywistego stanu, jednakże istotne znaczenie miało samo wyeksponowanie przekonania iż prawdziwym bohaterem epoki jest nie romantyczny marzyciel, lecz człowiek czynu, nauki i pracy kierujący się w życiu przede wszystkim rozsądkiem.

2. Ogólna charakterystyka pozytywizmu w Polsce

Czas trwania epoki. Ramy czasowe pozytywizmu, podobnie jak każdej epoki, mają charakter orientacyjny. Jako datę wstępną przyjmuje się rok 1864 (upadek powstania styczniowego, reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim). Trudniej natomiast umiejscowić datę kończącą tę epokę, zwykle przyjmuje się, że zmierzch pozytywizmu nastąpił w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku (1890-1895), kiedy debiutują poeci nowego nurtu - Młodej Polski. Jednak pokolenie pozytywistów pozostaje aktywne twórczo aż do pierwszej wojny światowej. Wewnętrzną cezurę epoki stanowi (oczywiście umownie) rok 1880 - w tym czasie przedstawiciele tego prądu zyskali dojrzałość artystyczną. ale jednocześnie następowało powolne rozczarowanie ideałami pozytywizmu. Pierwszy okres, do 1880 roku. charakteryzował się walką między ustępującym pokoleniem romantyków i debiutującymi młodymi zwolennikami filozofii A. Comte'a, H. Spencera, H. Taine'a, K. Darwina. Powstaje wówczas literatura tendencyjna - postulująca zmiany w życiu społecznym. W latach 1880-1895 powstają najwybitniejsze dzieła czołowych przedstawicieli pozytywizmu, ich dojrzałość twórcza przybiera artystyczny kształt w postaci Lalki, Faraona. Emancypantek, Trylogii, Nad Niemnem. Po roku 1895 pozytywiści ustępują miejsca nowemu pokoleniu artystów Młodej Polski.

Filozofia pozytywizmu. Filozof pozytywny musiał uznawać, że nauki przyrodnicze stworzyły nieporównywalny wzór dowodzenia naukowego, unikać twierdzeń absolutnych, zastępując je twierdzeniami względnymi. Prąd zainicjowany przez A. Comte'a - filozofa i socjologa - dominował w myśli europejskiej w latach czterdziestych XIX wieku. Kontynuowany był we Francji przez E. Littrego. H. Taine'a, w Anglii przez J. S. Milla, H. Spencera, H. T. Buckle'a, K. Drawina. Sformułowali oni podstawy pozytywistycznego światopoglądu. Opierał się on na zaufaniu do nauki, uznawał tylko to, co mogło być pewnikiem bądź hipotezą naukową. Dociekania na tematy, których rezultaty są niesprawdzalne, uważa się za zbędne, odrywające od konkretnej rzeczywistości. Ta rezygnacja z metafizyki na rzecz wiedzy zdobywanej przez naukę to podstawowa cecha scjentyzmu.

Ewolucjonizm zawdzięcza swój rozkwit H. Spencerowi, który sformułował pogląd o rozwojowym charakterze wszelkich zjawisk. Jego poprzednikiem był K. Darwin - autor hipotezy tłumaczącej powstawanie nowych gatunków. Teoria ewolucji znalazła zastosowanie nie tylko w biologii, ale także w filozofii. Ewolucjoniści uważali, że prawa rządzące nauką i przyrodą odnoszą się także do człowieka i społeczeństwa. Najważniejsze z praw, jakim podlega wszystko, co żyje (w tym także ludzie) to prawo ewolucji - przekształcania się wszelkich form życia w coraz wyższe i doskonalsze. Z postępem naukowym wiąże się rozwój nie tylko intelektualny, ale i moralny człowieka.

Pozytywiści zakładali, że w sferze nauki nie mieszczą się dociekania metafizyczne, poznawać można jedynie zjawiska dostępne zmysłom. Poza tymi zjawiskami istnieje jednakże prawdziwa rzeczywistość, która jest niepoznawalna - zjawiska są względne, a to, co względne, nie jest ostateczne, lecz wskazuje na istnienie czegoś bezwzględnego. To stanowisko jeden z uczniów Spencera nazwał z grecka agnostycyzmem. Agnostycyzm bywa też kojarzony ze sceptycyzmem, czyli postawą wątpienia, niedowierzania.

H. Taine jest twórcą determinizmu, poglądu, że człowiek jest uzależniony (zdeterminowany) od czynników biologicznych (genetyka), środowiska, w którym żyje i momentu historycznego.

Podstawowym poglądem etycznym epoki był utylitaryzm. Jednostka musi być społecznie użyteczna, jej moralność określa stopień altruizmu, pracy dla dobra społeczeństwa. Wartość człowieka mierzy się jego wkładem wnoszonym do dzieła postępu, każda praca może przynosić pożytek społeczeństwu. Podstawy utylitaryzmu sformułował J. S. Mill w dziele O zasadzie użyteczności. Pozytywiści głosili kult pracy jako kryterium wartości człowieka.

Myśliciele tego okresu postulowali tolerancję i maksymalny rozwój swobód ludzkich - w myśli i działaniu. Ta postawa nosi nazwę liberalizmu.

Prądy estetyczne epoki. Realizm - kreowanie świata przedstawionego utworu literackiego w sposób wiernie oddający rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. Dostrzec tu można powrót do znanej w starożytności zasady mimesis - obrazowania, naśladowania. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść - jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. W powieściach (opowiadaniach) nadrzędna jest rola wszechwiedzącego narratora, reprezentującego wszechstronną wiedzę o świecie. Twórcami prozy realistycznej są m.in.: Francuzi - H. Balzak (1799-1850, Komedia ludzka, Ojciec Goriot); Stendhal (1783-1842, Czerwone i czarne); Anglik - K: Dickens (Klub Pickwicka); Rosjanie - Lew Tołstoj (1828-1910, Wojna i pokój, Anna Karenina), F. Dostojewski (1821-1881, Zbrodnia i kara).

Odmianą realizmu jest realizm krytyczny (występujący w literaturze polskiej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku), kiedy rzeczywistość obiektywna zostaje w dziele literackim poddana krytyce. Twórca występuje w stosunku do niej z pozycji ideologa pozytywistycznego, który poddaje surowej ocenie wszelkie przejawy niezgodności z założeniami epoki. Do najwybitniejszych osiągnięć realizmu krytycznego należą liczne dzieła E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, B. Prusa (przede wszystkim Lalka), M. Konopnickiej (1812-1870).

Naturalizm (weryzm) - prąd ten powstał we Francji, wywodził się z twórczości G. Flauberta, braci E. i J. Goncourt oraz z podstaw filozofii H. Taine'a. Twórca i teoretyk naturalizmu E. Zola pragnął upodobnić metody stosowanie w dziele literackim do metod, jakimi posługują się nauki eksperymentalne. Naukowość polegać miała na postawie skrajnie obiektywistycznej. Pisarz nie miał prawa podporządkowywać obrazu świata założonym z góry tendencjom, występować w roli komentatora, przedmiotem jego zainteresowania miały być zjawiska świata współczesnego w postaci surowej. W Polsce teoretykami naturalizmu byli: A. Sygietyński, A. Dygasiński, S. Witkiwicz, B. Prus.

Program społeczny. Program społeczny pozytywizmu warszawskiego obejmował zasadniczo dwie kwestie: pracy organicznej i pracy u podstaw. Punktem wyjścia dla postulatu „pracy organicznej" była teoria organiczna H. Spencera. który wskazywał analogie między żywym organizmem, w którym sprawne działanie wszystkich narządów jest gwarancją jego prawidłowego funkcjonowania, a społeczeństwem. Przedstawiciele teorii organicznej uważali, iż należy zagwarantować harmonijny rozwój wszystkich dziedzin życia, przemysłu, rolnictwa, a rozwój życia umysłowego, kultury zależy od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy, rozumu, nawoływali do postępu technicznego. Twierdzili, że bogactwo nagromadzone przez jednostki jest jednocześnie majątkiem całego społeczeństwa. Praca organiczna miała polegać na współpracy wszystkich warstw społecznych (tak jak współpracują ze sobą członki zdrowego organizmu).

Z pojęciem pracy organicznej wiąże się ściśle praca u podstaw, czyli „praca nad ludem i dla ludu". Żaden organizm nie może prawidłowo funkcjonować, jeżeli któryś z jego członków niedomaga. Najbardziej chorą częścią polskiego społeczeństwa były warstwy najuboższe. Aby społeczeństwo stanęło na wyższym poziomie, należało najpierw podnieść poziom życia ludu poprzez wykształcenie i odpowiednie wychowanie.

Pozytywiści w swych publikacjach często podejmowali sprawę sytuacji kobiet - uważali, że powinny one mieć możliwość zdobycia wykształcenia i podjęcia odpowiedniej pracy, aby mogły być samodzielne i nie musiały w razie problemów życiowych liczyć na innych. Ważnym elementem w programie społecznym pozytywistów była tzw. kwestia żydowska, czyli przyczyny braku asymilacji Żydów. Publicyści domagali się demokratyzacji życia społecznego i uznania praw mniejszości etnicznych i religijnych.

Tezy pozytywistów krakowskich. Na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku przewagę polityczną zdobyło w Galicji stronnictwo konserwatywne, klerykalne i ugodowe wobec zaborcy, popularnie nazywane „stańczykami". Nazwa pochodziła od cyklu anonimowych artykułów politycznych pt. Teka Stańczyka. Jego przedstawiciele należeli do arystokracji, posiadali ogromne majątki i wpływy polityczne, zasiadali w Sejmie Krajowym i parlamencie wiedeńskim, nie dbali wszakże o rozwój gospodarczy regionu - Galicja pod ich rządami była zacofana, a jej nędza przysłowiowa. Stańczycy popierali jednak rozwój kultury i nauki polskiej. Grupa uczonych z krakowskiej szkoły historycznej podjęła wówczas próbę nowego spojrzenia na historię Polski. Uznawali, że upadek polityczny Polski w XV1II wieku był efektem anarchii szlachty oraz słabej władzy królewskiej. Potępiali powstania narodowe i wszelką działalność narodowowyzwoleńczą, wzywali do lojalności politycznej wobec zaborcy. Przedstawicielami pozytywizmu krakowskiego są: S. Tarnowski, S. Koźmian, J. Szujski, L. Wodzicki, W. Kalinka, M. Bobrzyński.

Literatura. Pozytywiści wystąpili przeciw koncepcji twórcy-poety romantycznego, niepospolitego geniusza, rozdartego wewnętrznie, nie rozumianego przez otoczenie, na rzecz wszechstronnie wykształconego pisarza, który będzie nauczycielem społeczeństwa. Tematy do pracy winien czerpać z wiedzy i obserwacji, nie zaś z natchnienia. Pisarz powinien być rzecznikiem postępu naukowego, technicznego i społecznego.

Z koncepcją twórcy wiąże się ściśle wybór środków wypowiedzi - odrzucono lirykę jako rodzaj literacki całkowicie nieprzydatny w nowej epoce, na rzecz form epickich. Poezja święcąca triumfy w romantyzmie, tworzona przez natchnionych wieszczów, stała się dla pozytywistów przeżytkiem. Jedynie sporadycznie sięgano po gatunki lirycznie (na uwagę zasługuje twórczość „poety czasów niepoetyckich " -A. Asnyka), które zwykle posiadały wymowę społeczną (np. u M. Konopnickiej).

W omawianej epoce dominują gatunki prozatorskie - zgodnie z tendencjami nurtu lepiej oddające rzeczywistość - np. nowela, opowiadanie, powieść. Początkowo powstają utwory tendencyjne, po 1880 roku twórczość pozytywistów wkracza w fazę realizmu krytycznego. Do najwybitniejszych przedstawicieli pozytywizmu warszawskiego należą: A. Świętochowski. P. Chmielowski, A. Dygasiński, B. Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka, E. Orzeszkowa.

3 . Nowelistyka pozytywistyczna i jej główne problemy

Geneza gatunku. Nowela, jako krótka forma epicka, przede wszystkim prozatorska, ma swoje początki w starożytnej przeszłości. Już w kręgu literatury greckiej i rzymskiej powstawały opowieści milezyjskie Arystydesa z Miletu i Metamorfozy Apulejusza. Ślady noweli jako gatunku znajdujemy też w literaturze orientalnej (Baśnie z tysiąca i jednej nocy). Nowożytne wzorce pojawiły się u progu epoki renesansu. Pozycję noweli ugruntowały : Decameron Giovanniego Boccaccia i zbiór nowel Miguela Cervantesa. W pierwszej połowie XIX wieku doszło do pewnego rozproszenia cech gatunkowych - pojawiły się gawędy, obrazki, szkice, opowiadania i inne. Równocześnie wyodrębnił się gatunek noweli właściwej o precyzyjnej kompozycji, uformowany w zachodnioeuropejskiej literaturze romantycznej (J.W. Goethe oraz E.T. Hoffman). Połowa wieku XIX to bujny rozkwit noweli sensacyjnej, związanej z naturalizmem i realizmem. (Guy de Maupassant, Czechow).W Polsce gatunek ten rozwinął się w XIX wieku przede wszystkim w nurcie gawędy, utworu uważanego za specyficznie polski. Wzorcową postacią gawędy, zwaną także gawędą szlachecką, są Pamiątki Soplicy H. Rzewuskiego.

Nowela właściwa. Jest to krótki utwór epicki, którego akcja koncentruje się wokół wybranego zdarzenia. Ma on wyrazistą, zdramatyzowaną konstrukcję a kończy do dobitna puenta. Cechuje się głównie : ograniczeniem czasowym i przestrzennym, ścisłymi zasadami motywacji, wyborem i selekcją postaci oraz wyrazistością punktu kulminacyjnego i zakończenia. Najczęściej stosowanymi środkami stylistycznymi były : kontrast (np. w Naszej szkapie M. Konopnickiej), gradacja (narastanie napięcia - w Sachemie H. Sienkiewicza), powtórzenie (dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce), inwersja czasowa (zmiana układu czasowego - w Kamizelce Prusa) oraz retardacja (opóźnienie zdarzeń - lektura Pana Tadeusza w Latarniku). W wielu nowelach występuje tzw. „motyw sokoła” - nazwa związana z utworem Sokół G. Boccaccia - polegający na nadaniu głębszego znaczenia jakiemuś przedmiotowi, wokół którego koncentruje się zasadniczy problem utworu, np. skrzypki Janka Muzykanta skupiają w sobie wielość znaczeń : emocjonalnych, psychologicznych i ideowych.

Opowiadanie. Nie przestrzegane są zasady noweli właściwej na rzecz eksponowania zwłaszcza sposobów narracji. Często narratorem jest postać utworu, bezpośredni obserwator i uczestnik przedstawionych zdarzeń. Luźna kompozycja, swoboda kojarzeń oparta na subiektywnej postawie narratora sprzyja dygresjom, komentarzom, ocenom i swobodnemu przemieszczaniu się w czasie. W wielu opowiadaniach występuje forma relacji „po latach”, odtwarzająca zdarzenia wg subiektywnych norm pamięci oraz selekcjonująca postaci i wypadki (Hania Sienkiewicza, Omyłka Prusa). Opowiadanie jest powiązane z gatunkami paraliterackimi (pamiętnik, list), a także z gawędą, anegdota, reportażem i felietonem. Swoją fabularną konstrukcją zbliża się do krótkiej powieści.

Gawęda. To utwór stylizowany przede wszystkim na swobodną, dygresyjną wypowiedź ustną, o luźnej kompozycji i tematyce związanej najczęściej ze środowiskiem szlacheckim. Szczegółową rolę odgrywa w niej postać pierwszoplanowego narratora, który należy do stanu szlacheckiego i reprezentuje jego mentalność. Sposób ujęcia świata i kreacje postaci dowodzą fascynacji autorów anachronicznym już wówczas sarmatyzmem. Gawęda miała ocalić od zapomnienia dawny szlachecki obyczaj, język, moralność, apoteozowała przeszłość. W późniejszej gawędzie pojawiły się akcenty krytyczne, jednak nigdy nie były one zbyt silne. Obok gawędy występowały tzw. obrazki. Były to krótkie opowiadania o wątłej fabule, nastawione na szczegół, sytuację, portret wybranej postaci czy zbiorowości. Gatunek noweli rozpadał się na jeszcze drobniejsze odmiany, jak szkic oraz tzw. fizjologię (studium zjawisk lub postaci typowych).

Główne problemy. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Występuje on w nowelach właściwie wszystkich pisarzy: Sienkiewicza (Szkice węglem, Janko Muzykant, Jamiol, Za chlebem, Bartek Zwycięzca); Orzeszkowej (Obrazek z lat głodowych, Tadeusz); Prusa (Antek, Na wakacjach) i in. W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. Przesłanki krzywdy tkwią w ciemno­cie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w Szkicach węglem).

Klęski postaci z ludu to także wynik obojętności „warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pier­wiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu (Na wakacjach, Michałko), uzdolnień (Antek, Janko Muzy­kant), pracowitości i uporu (Za chlebem).

Nowela pozytywistyczna w stopniu dotąd nie spotykanym tworzy literacki obraz miasta i jego mieszkańców. O ile wieś przedstawiona w nowelistyce stanowiła z reguły obszar tradycyjnych i ustabilizowanych stosunków na skonwen­cjonalizowanym tle przyrody, o tyle temat miejski powstał w związku z nowoczes­ną problematyką cywilizacyjną. Motywy urbanistyczne mogły rzecz jasna stano­wić rodzaj rekwizytu, jednakże współczesne fascynacje wielu pisarzy nadały im istotne znaczenie. Miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci (tym bardziej że autorów nowel i opo­wiadań interesują przede wszystkim środowiska plebejsko-robotnicze i urzędni­cze). Miasto, jego ulice i fabryczny pejzaż stanowią ich świat, wpływają na bieg ich życia. W tej zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, których znaczenie urasta często do rangi uniwersalnej. Dramat miłości małżeńskiej w Kamizelce Prusa czy matczynej w Dymie Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski Adlera w Powracającej fali Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w opowiadaniu Konopnickiej - to przykłady pierwsze z brzegu.

Humanitaryzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eks­ponowaniu tematyki dziecięcej. Wiąże się ona w sposób oczywisty z pedago­gicznymi zainteresowaniami epoki, ale światopoglądowe przyczyny tego wyboru sięgają znacznie dalej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. Dziecięca ufność i uczucie ponoszą porażkę w zetknięciu z bez­względnością świata dorosłych, a pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów. Ginie skatowany Janko Muzykant, umiera z wyczerpania Michaś (Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela}, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Inne role dziecięcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej Przygody Stasia i wzorowanego na Dickensie szczęśliwego zakończenia Sierocej doli tworzy on nowele, w których sprawy świata dorosłych pokazane są oczami dziecka (Grzechy dzieciństwa, Omyłka}; jeszcze inaczej jest w Katarynce: nieszczęście niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznie dotąd postępującego pana Tomasza. Widzenie świata oczami dziecka pełni różnorodne funkcje w nowelach Konopnickiej: np. nie­świadomość własnej sytuacji, pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny i światopoglądowy w Naszej szkapie i Martwej naturze.

Problemy obecne w programach i publicystyce okresu poszerzały krąg tematów literackich. Zagadnienie asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowa­ła Orzeszkowa (Silny Samson) i Konopnicka (Mendel Gdański); problematyka emancypacji znalazła najpiękniejsze odzwierciedlenie także u Orzeszkowej (Panna Antonina), natomiast o społecznej genezie przestępstw kryminalnych pisała Orzeszkowa w cyklu Z opowiadań prawnika i Konopnicka w Obrazkach więzien­nych. Pozytywistyczna nowela odsłania zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. Świat w niej przedstawiony odtwarzał codzienność kryjącą w sobie dramaty i psychologiczne niespodzianki. Działo się tak dlatego, że noweliści coraz wyraźniej odchodzili od ilustrowania tez publicystycznych i kon­struowali losy ludzkie tak, aby ukazać mechanizm ich uwikłania w nową, zmieniającą się rzeczywistość.

Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności przy poruszaniu tego tematu były olbrzymie. Przeszkodę stanowiła cenzura zaborców, czujna na wszelkie aluzje do spraw narodowych. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone przez społeczny „zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Pisarze musieli więc posługiwać się omówie­niami, przemilczeniami, metaforyzacją, tzw. językiem ezopowym (od imienia legendarnego twórcy bajki zwierzęcej - Ezopa). Mimo to powstały wówczas „klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak Sienkiewiczowski Latarnik czy Z pa­miętnika poznańskiego nauczyciela, Omyłka Prusa, A...B...C... oraz późniejszy cykl Gloria victis (łac. chwała zwyciężonym) Orzeszkowej. Stanowiły one dowód, że pominięcie tej sfery przeżyć przez literaturę było niemożliwe. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznych, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej.

Wieloproblemowy charakter nowelistyki nie rozstrzyga rzecz jasna o znaczeniu i wartości utworów. Wiele z nich to raczej dokumenty epoki, schematyczne ilustracje programu. Prawdziwą wartość mają jednak te, które światopoglądowi epoki nadają sens ogólniejszy, odnosząc go do uniwersalnych wartości humanita­ryzmu, demokratyzmu, patriotyzmu.

Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanis­tyczny stosunek do człowieka „nizin"; zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich. Także różnorodność rozwiązań artystycznych tworzy oryginalny model noweli pozytywistycznej, radykalnie przebudowując jej dotychczasowy tradycyjny kształt.

Zasadniczym sposobem formowania świata w nowelach było nadanie mu cech prawdopodobieństwa opartego na metodzie realistycznej bądź naturalistycznej. Zmiany w założeniach gatunku nastąpiły dopiero u schyłku epoki. Dostrzec je można przede wszystkim w twórczości Sienkiewicza i Orzeszkowej. Pojawiają się krótkie epickie formy: alegorie, parabole, baśnie, przekształcenia mitu w sym­boliczną opowieść. Utwory tego typu zbliżały się już do założeń modernistycznych, różniły się jednak od nich uproszczoną moralistyką i melodramatyzmem.

4.Pozytywizm - epoka powieści realistycznej.

Nurt realistyczny w powieści europejskiej nabiera coraz większego znaczenia na początku lat 30-tych XIXw. Jego centrum stanowi niewątpliwie Francja, ale rozwija on się także w innych krajach europy. Wybitne dzieła realistyczne powstają miedzy innymi w Rosji gdzie dominowało głownie stadium psychologiczne postaci ze szczególnym uwzględnieniem moralności. Wyjątkowe miejsce wśród pisarzy rosyjskich zajmuje Fiodor Dostojewski. Zafascynowany „mrocznymi” stronami natury ludzkiej stworzył nowy typ prozy psychologicznej, analizującej wieloznaczne motywacje działań człowieka uwikłanego pomiędzy dobrem a złem(Zbrodnia i kara - 1866). W Anglii powstawały znakomite utwory realistyczne Charlesa Diskensa. Słabiej rozwinął się nurt realistyczny w Niemczech, gdzie dominowała powieść reprezentująca styl kultury mieszczańskiej. Twórcy nowoczesnej powieści realistycznej przełamali wcześniejsze konwencje. W dziełach dojrzałego realizmu obraz świata pokazany został jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno-socjologicznej. Ukazywano zwykle świat po wielkich przemianach społecznych i politycznych. Jest to rzeczywistość ,w której kształtowała się nowoczesna cywilizacja mieszczańska i świeża była jednocześnie pamięć wcześniejszych wstrząsów. W świecie tym stykają się przedstawiciele różnych klas i orientacji politycznych, ludzie o „zawiedzionych nadziejach' i ludzie mający perspektywę zdobycia wysokiej pozycji społecznej. W Polsce początki powieści realistycznej dojrzeć można już w epoce romantycznej gdzie ukształtowały się dwa zasadnicze typy powieści: bliższy romantyzmowi nurt psychologiczny i zapowiadający nową epokę nurt realistyczny ,który okazał się bardziej doniosły i obejmował więcej nazwisk i dzieł (Józef Korzeniowski, Józef Ignacy Kraszewski). Twórcy ci podejmowali głownie problematykę społeczno obyczajową .Powieści Kraszewskiego czy Korzeniowskiego przygotowały grunt pod nowe treści wykorzystywane przez autorów debiutujących po 1860r. Głównymi przedstawicielami polskiego realizmu byli Prus, Sienkiewicz i Orzeszkowa. W ich opiniach jednym z głównych czynników określających realizm była problematyka społeczna i sposób jej przedstawienia. Rodzinną polską tradycję stanowiły więc powieści społeczno-obyczajowe, gawęda, pamiętniki i gatunki dziennikarskie. Na strukturę powieści w znaczny sposób oddziaływała tez nowela. W okresie lat 80-tych dokonała się w Polsce synteza wcześniejszych tradycji światopoglądowych i formalnych - obcych z rodzimymi. Wielcy polscy realiści korzystając niejednokrotnie ze swoich doświadczeń dziennikarskich zaczęli odzwierciedlać swoje fascynacje cywilizacją i nauką, nowe poglądy na społeczeństwo, na życie w mieście oraz przekonanie o rosnącej roli inteligencji. Realistów interesowały więc - mówiąc słowami Prusa - „wielkie pytania epoki”. Zmienia się i pogłębia sposób widzenia człowieka. Przedmiotem obserwacji i analizy staje się wielostronny obraz sytuacji jednostki w społeczeństwie ,jej złożona psychika i los na tle wydarzeń. Dlatego też w powieści realistycznej tak ważną rolę pełni środowisko ,tło ,przedmioty ,słowem to wszystko ,co nadaje postaciom powieściowym realność i uzasadnia ich postępowanie. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego co wiązało się z jego skomplikowaniem. Autorzy powieści zaczęli dożyć do komplikacji zależności i co ważne do uwypuklenia różnic pokoleniowych ,które mogły stanowić główną siłę motoryczna akcji. np: Nad Niemnem czy Lalka. Powieść realistyczna ma kompozycję otwartą - jej autor nie zmierza ku zakończeniu dając w ten sposób możliwość dopełnienia - „dalszego ciągu”. Obiektywne i poznawcze założenia pow. Realistycznej nadawały jej cechy swoistego dokumentu czasów. „Prawda” realistów nie sprowadzała się jednak tylko do drobiazgowych opisów ,ale była również wyrazem oceny i interpretacji autora. W powieści realistycznej mamy do czynienia z dwoma rodzajami narracji: pierwszoosobowa kiedy to narrator jest autorem jakiegoś fikcyjnego dziennika ,pamiętnika czy też listu i istnieje w świecie jako bohater przedstawiający swoje subiektywne doznania oraz przezroczysta kiedy to narrator jest ukryty za światem przedstawionym nie ograniczonym czasem ani przestrzenią, mogący przedstawiać wydarzenia zewnętrze jak i to co dzieje się w psychice bohaterów. Zachodzące w strukturze narracji przemiany wiązały się ściśle ze zmianami w kreacji postaci - do wyposażenia jej w zróżnicowane cechy osobowości, często sprzeczne i niejednoznaczne. Traci zaś na znaczeniu powszechnie stosowany dotychczas opis wyglądu postaci. W latach 80-tych ścierały się zarówno elementy tradycyjne i nowatorskie ale wraz z czasem psychologizm ludzki stawał się coraz istotniejszy dla twórców.

5.Powieść historyczna w pozytywizmie.

Spośród rożnych odmian powieściowych szczególna rola przypadła w pozytywizmie powieści historycznej. Powodów tego należy zarówno szukać w atrakcyjności tego tematu jak i w przyczynach polityczno-społecznych. Okres zaborów uwrażliwił bowiem czytelników i pisarzy na znaczenie tradycji niepodległościowych. Historia miała dostarczyć wzorców patriotyzmu. W założeniach powieści historycznej mieściło się więc społeczne zapotrzebowanie na krzepiący mit, wyraźnie skontrastowany z rzeczywistością. Wyraz temu dawał między innymi Sienkiewicz ,który pisał ,że literatura powinna dostarczyć ludziom wizji świata wzniosłego, wielkiego, zdrowego i nieśmiertelnego aby mogli oni oderwać się od miejskiej rzeczywistości i odetchnąć pełną piersią. Istniały rożne odmiany powieści hist. miedzy innymi pamiętnikarsko - gawędowa i przygodowo-dokumentalna. Istniały dwa zasadnicze sposoby pisania. Pierwsza to ukazywanie dziejów jako zdarzeń już udokumentowanych i zinterpretowanych(powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego - między innymi Stara baśń), druga to odejście od „wielkiej historii” i skłanianie się ku opisowi bardziej intymnych przeżyć bohaterów oraz wątków obyczajowo-przygodowych. Powtarzalności schematów w powieści hist. przyczyniła się do skonwencjonalizowania tego gatunku. Jedynie wielostronna twórczość Kraszewskiego przewyższała ten poziom. Nie tworzył on bowiem tylko wielkiego obrazu przeszłości i zrywał z ideą „krzepienia serc”, zarzucając często ludziom z dawnej elity społecznej brak troski o państwo, walkę o władzę, warcholstwo i zdradę. Dawał tym samym wyraz swojej obywatelskiej troski o kraj. Stosunek pozytywistów do powieści hist. był raczej niechętny pomimo szacunku dla dzieł Kraszewskiego czy Jeża. Nie odzwierciedlała ona bowiem głównych problemów epoki, często fałszowała historie i nie spełniała nałożonych na nią dydaktycznych obowiązków. Orzeszkowa wręcz stwierdziła, że źle napisana powieść hist. może przynieść niewykształconym ludziom więcej szkody niż pożytku. W tej sytuacji powieść hist. spychana była z głównego nurtu prozy na tor boczny. Zwiększone ją zainteresowanie nastąpiło u progu lat 80-tych w związku z przełomem antypozytywistycznym. Zarówno „młodzi” jak i konserwatyści zaczęli dowodzić znaczenia tradycji w życiu społecznym. Dla jednych jednak historia była obrazem zmian przygotowujących współczesność a dla drugich skarbnicę niedoścignionych wartości i wzorców osobowych. W tej sytuacji ukazanie się Ogniem i mieczem stało się przełomowym wydarzeniem literackim dla obu stron. Posiadała ona bowiem wszystkie walory artystyczne doskonałej powieści ukazując jednocześnie mit heroicznej przeszłości narodu. Mimo to jednak pozytywiści atakowali Sienkiewicza o fałszowanie historii a konserwatyści wręcz odwrotnie dostrzegali w tej powieści lekarstwo dla społeczeństwa.

6. Poezja czasów niepoetyckich - (A.Asnyk, M. Konopnicka)

Poezja Adama Asnyka była uformowana pod wpływem wielkich romantyków, przede wszystkim Juliusza Słowackiego, a także pod wpływem uczestnictwa w powstaniu styczniowym. Twórczość jego zbliżyła się do parnasizmu. Oprócz schematycznych tematów podejmował on także problemy erotyczne, pejzażowe oraz refleksyjno filozoficzne. Obecność w jego utworach pojęć takich jak postęp, ewolucja, demokratyzm i praca zbliża je do zasadniczych koncepcji pozytywizmu. W wierszach o charakterze programowym Asnyk z jednej strony uznaje konieczność i nieuchronność postępu (Daremne żale), z drugiej zaś akcentuje potrzebę zachowania tradycji (Do młodych). Próbuje dojść do kompromisu „młodych” ze „starymi”, twierdząc, że łączność przeszłości z teraźniejszością ma dla poety kluczowe znaczenie.

Najwcześniejsze utwory Asnyka odzwierciedlają tragiczne przeżycia związane z klęską powstania styczniowego oraz kryzysem idei niepodległościowej. Problematyka ta przepełniona jest głębokim pesymizmem i krytycyzmem wobec przeszłości. Dostrzec można to w symbolicznym poemacie Sen grobów, będącym politycznym rozrachunkiem z ideologią romantyczno-insurekcyjną. Wzorowany na Boskiej komedii Dantego utwór, jest wędrówką po „polskim piekle”. Doświadczenie klęski sprawiło, że poeta uważał, że narodowi potrzebna jest „cnota wytrwania”. Przeciwstawił się on jednak wszelkim próbom „samobójstwa ducha” (sonet Nad głębiami).

Dążenie do połączenia postępu z tradycją tworzy czasem w jego poezji wyrazisty nurt refleksyjno-filozoficzny. Widać to w cyklu pejzażowych wierszy W Tatrach, w których opisowi przyrody towarzyszą filozoficzne uogólnienia, a także w historiozoficznym cyklu trzydziestu sonetów Nad głębiami. Zawarł w nim poeta własną koncepcję ewolucji dziejów, która dokonuje się jak realizacja planu Bożego, ale według zasad postępu i moralnego doskonalenia się ludzkości.

Świat przedstawiony w utworach Asnyka charakteryzował się dychotomią: przeszłości i przyszłości, nowości i tradycji, pokoleń dawnych i współczesnych. Ta zasada ciągłego stawania się, wyrastania z przeszłości tego, co jest teraźniejsze i co tworzy przyszłość, stanowi myśl przewodnią jego poezji. W celu wyrażenia tych idei autor posługiwał się prostą symboliką i metaforyką, łatwo utrwalającą się w pamięci czytelnika.. Sprzyjała temu również przejrzystość stylu i prostota składni a potęgowały formy rozkaźnikowe i wykrzyknikowe. Adresat utworu jest zazwyczaj wskazany tytułem, zwrotem lub apostrofą. Asnyk chętnie korzystał z formy sonetu, tercyny dantejskiej i innych skomplikowanych układów stroficznych. W wielu tekstach zmierzał jednak ku całkowitej, wręcz naiwnej prostocie pieśni ludowej, łatwo „wpadającej w ucho” (Siedzi ptaszek na drzewie... , Słonko).

Wiersze miłosne Asnyka cechowały się rozległą skalą nastrojów : od zachwytu i sentymentalnego rozmarzenia do melancholii i smutku. Dominował w nich motyw niespełnionego uczucia (Między nami nic nie było..), często ukazanego z dyskretną autoironią (Gdybym był młodszy...). W erotykach poety można także znaleźć wyraz rozczarowania z powodu ukochanej, która nie spełnia jego idealizujących oczekiwań.

Asnyka wyróżnia spośród innych poetów wielka kultura literacka, wiedza humanistyczna i rozległość horyzontów. Wobec współczesnych mu sporów i polemik zajmował zwykle postawę krytycznego dystansu. Podkreślając znaczenia tradycji, rozumiał i doceniał konieczność postępu.

Maria Konopnicka była w mniejszym stopniu niż inny pozytywiści związana z wczesnymi założeniami ideowymi epoki z powodu późnego debiutu literackiego. Obca jej była fascynacja techniczną i urbanistyczną stroną kapitalistycznej cywilizacji. Z „młodymi” łączył ją szczery demokratyzm, kult wiedzy i pracy, wrażliwość na krzywdę, zwłaszcza ludzi prostych, ludzi z nizin społecznych. Mocniej niż inni poeci akcentowała swoje emocjonalne i ideowe związki z tradycją patriotyczną i romantyczną (poezja tyrtejska i ludowa).

Wiersz A jak poszedł król na wojnę jest utworem, w którym skontrastowała Konopnicka losy dwóch ludzi : króla i prostego chłopa, Stacha, wyruszającego na wojnę. Wyprawie króla towarzyszy wielka gala i owacje, natomiast Stach idzie skromnie i cicho. Król osiąga swój cel - wraca jako wielki wojownik i zwycięzca, który udowodnił ponad wszelką wątpliwość, że jest godny sławy, zaszczytów i honorów, gdyż pokonał potężnego wroga. Niewiele natomiast obchodzi go los tych, którzy poszli wraz z nim; dzięki którym teraz jest zwycięzcą. Konopnicka dostrzega rażącą niesprawiedliwość w traktowaniu życia ludzkiego. Twierdzi, że każde istnienie powinno być otoczone szacunkiem i nikomu nie wolno wykorzystywać innych. Wiersz jest protestem przeciw nierówności i niesprawiedliwości, wynikających z różnic dotykających ludzi prostych.

Wolny najmita to wynędzniały chłop idący polną ścieżką i rozmyślający nad swoją dolą. Po ciężkim roku, kiedy aura zniszczyła plony na nieurodzajnym kawałku ziemi, a podatki obciążyły nędzną chatę, chłop zmuszony jest wyruszyć w poszukiwaniu pracy i chleba. Często powtarzające się słowo wolny ma gorzki i ironiczny posmak w tragicznej sytuacji, w jakiej znalazł się najmita. Jego „wolność” to odciążenie od posiadania czegokolwiek: nie musi troszczyć się o dom, pole i zwierzęta bo ich po prostu nie ma. Wierszem tym poetka zwraca uwagę na problem masowej nędzy wśród chłopów i robotników rolnych. Apeluje do sumień rodaków, by nie dopuszczali do podobnych tragedii - by wolność chłopa miała wymiar prawdziwy, a nie pozorny.

Przed sądem jest to utwór, w którym Konopnicka podejmuje temat niezasłużonej krzywdy dziecka-sieroty. W dramatyczny sposób zostaje przedstawiona sytuacja, w jakiej znalazł się chłopiec. Wychudłe, zapłakane, blade dziecko stoi bezbronne przed obliczem sędziego, mającego orzec o jego winie lub niewinności. Chłopiec jest przerażony sytuacją i drży ze strachu. Sędzia okazuje się jednak człowiekiem mądrym i szlachetnym. Zdaje sobie sprawę, że to nie dziecko powinno być sądzone, ale społeczeństwo, które dopuszcza by działa mu się krzywda i które nic nie robi by zapobiec nieszczęściu chłopca. W wierszu tym ujawnia się pozytywistyczna wiara poetki w potęgę wiedzy i nauki. Przedstawiciele tej epoki uważali bowiem, że wszelka krzywda, bieda, zbrodnia wypływa z braku oświecenia umysłowego, a lekarstwem na to może być jedynie powszechna edukacja dostępna bezpłatnie dla wszystkich. Człowiek troskliwie wychowany i kształcony będzie pracował dla dobra społeczeństwa.

Contra spem spero to w tłumaczeniu z łacińskiego „wierzę wbrew nadziei”. Wiersz ten należy do liryków o tematyce niepodległościowej i patriotycznej. Ujawnia się w nim romantyczna wiara podmiotu lirycznego w odzyskanie przez kraj niepodległości, wolności. Utwór jest wyrazem troski o stan ducha rodaków zgnębionych nieszczęściami i prześladowaniami. Ma za zadanie wzbudzenie wiary i ufności w wolność Polski, pomimo klęsk kolejnych zrywów narodowych. Poetka zdaje sobie sprawę, że rodacy stracili ducha walki i trudno im odzyskać wiarę w możliwość zwycięstwa, jednak wzywa do ufności w możliwość wskrzeszenia ideałów, za które poprzednie pokolenia oddały życie.

9.Porownanie romantyzmu i pozytywizmu.

Romantyzm: 1.Rola artysty i literatury, bohater: Literatura romantyczna wypływała z uczuć nieskończoności, przepełniona uczuciem, musiała się odznaczyć odpowiednią siłą ekspresji, aby miała wystarczającą siłę oddziaływania - taki właśnie jest bohater romantyczny, miotany różnymi uczuciami. Dowodem na programowy charakter epoki i literatury romantycznej - Manifest: Mierz siły na zamiary, a nie zamiar podług sił - bezpośrednie zwroty do czytelników, wskazujące drogę postępowania. Literatura propagująca ideały romantyczne - Romantyczność - czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko. Wiara w dualizm świata, w niezwykłe właściwości prostego ludu, a jednocześnie literatura stawia sobie za zadanie spełnienie obowiązku wobec własnego narodu i miała mu objawić prawdy żywe. Miała pomagać narodom poznać się w jestestwie swoim. Po upadku powstania listopadowego literatura faktycznie zaczyna przewodzić narodowi - organizuje jego świadomość, kształtuje duszę narodu. Twórcy romantyczni uważani byli za jednostki wybitne, mieli faktycznie misję do spełnienia - umiejętne poruszanie zbiorową wyobraźnią i zbiorowymi emocjami. Literatura staje się siłą polityczną, siłą ideową - a to tylko dzięki ogromnemu zaangażowaniu się twórców. Literatura romantyczna miała ogromną siłę oddziaływania, głównie za względu na wykorzystanie nowych środków literackich - pisano o wszystkim, poruszano nawet tematy, o których wcześniej pisać nie wypadało - motywy ludowe, baśniowe, sceny tortur, egzekucje, opisy natury, prowincjonalne obyczaje, itd... Mieszano gatunki, estetyki - łączono sytuacje tragiczne z komicznymi, motywy realne z fantastycznymi, wyszukane poetyckie metafory i wulgaryzmy. To całe nowatorstwo - nowa problematyka, nowe środki wyrazu - rozszerzy automatycznie zasięg swego oddziaływania - literatura czytana teraz nie tylko przez wytworne towarzystwa, ale także przez litewskie pomywaczki - jak złośliwie oceniali klasycy. Romantycy stworzyli model literatury ogólnonarodowej, dostępnej dla wszystkich.	Pozytywizm: 1.Rola artysty i literatury, bohater: Literatura przedstawiała wzorce osobowe, gotowe do naśladowania, np. Nad Niemnem - postawą Justyny i Witolda - wzorce pozytywne, oraz wzorce negatywne, przed którymi przestrzegano - Różyc, pni Emilia. Literatura pozytywistyczna zawierała cały program epoki, jasno wyznacza drogę postępowania swoim czytelnikom Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe. Bohater literatury pozytywistycznej był człowiekiem zwykłym, przeciętnym, z nie wybujałą indywidualnością, toteż literatura polska przedstawiła wzorce możliwe do naśladowania, praktyczne, pozytywne - realne, ścisłe, pewne, a przede wszystkim użyteczne, dające się zastosować w codziennym życiu. Literatura pozytywistyczna nie wymagała od ludzi heroicznych wyczynów, samotnego buntu, romantycznej walki, wymagała natomiast humanitaryzmu, nakładała na ludzi odpowiedzialność za innych; tego wymagała praca organiczna, a wraz z nią praca u podstaw - odpowiedzialność za lud, który należało uzdrowić, pozytywiści mieli za zadanie zająć się również kwestią żydowską - zmienić stosunek Polaków do Żydów, a także zintegrować oba narody, żyjące na tej samej ziemi od tylu lat. Literatura pozytywna obarczała organicznoków odpowiedzialnością także za kwestię kobiecą, za ich dramatyczną sytuację po powstaniu styczniowym. Jak widać, były to zadania trudne, wymagające żmudnej, długotrwałej pracy, ale zarazem nie były to zadania niemożliwe do wykonania. Z perspektywy czasu możemy ocenić owoce pracy organicznej, stopień realizacji założeń. W dwóch kwestiach - kobiecej i żydowskiej pozytywiści mieli naprawdę trudne zadanie - musieli przełamać głęboko zakorzenione stereotypy. W zasadzie można się pokusić o stwierdzenie, że stereotypy te istnieją nadal, bo nadal w wielu kręgach panoszy się antysemityzm i panuje niechęć do zatrudniania kobiet. Natomiast rola pozytywizmu jest nie do przecenienia jeśli chodzi o kwestię chłopską. To właśnie pod wpływem epoki zaczynają powstawać pierwsze organizacje chłopskie, wymowne jest to, że powstała w latach 80-tych pierwsza partia chłopska - Stronnictwo ludowe, przyjęło wkrótce przymiotnik Polskie i do programu swojego dołącza postulat odzyskania niepodległości. Na tym gruncie literatura pozytywistyczna odniosła pełny sukces - najniższe warstwy społeczne - chłopi zaczęli się czuć Polakami, nabrali poczucia przynależności narodowej - co bez wątpienia zaprocentowało w przyszłej walce o niepodległość - kiedy to chłopi okazali się wielką siłą militarną.
2. Ideologia, filozofia i główne prądy: 1)Mistycyzm - prymat uczucia nad rozumem, uznanie świata duchowego za prawdziwy obszar poznawania. 2)Artysta, poeta jako genialna jednostka, wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności, niezależności. 3)Sztuka jako najdoskonalszy sposób przedstawienia podstawowych prawd dotyczących świata i człowieka. 4)Natura jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny, symbol przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, panują w niej doskonałe i pierwotne prawa, jest wolna, niezależna, nieujarzmiona, potężna(stąd specyficzny pejzaż romantyczny - noc, chmury, blask księżyca, burza, wicher, skały, wzburzone morze). 5).Specyficzne rozumienie miłości, model miłości romantycznej, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych i boskie pochodzenie miłości. 6)Uznanie wszelkich odmiennych stanów świadomości: choroby psychiczne, opium, gorączka - za ułatwiające poznanie, stąd w utworach pisarzy romantycznych ludzie chorzy, pogrążeni w letargu, obłąkani pełnią szczególna	2. Ideologia, filozofia i główne prądy: 1)Scjentyzm - zaufanie do nauki, oparcie na metodzie empirycznej i naukach przyrodniczych, niechęć do metafizyki i irracjonalizmu. 2)Utylitaryzm(John Stuart Mill) - to co dobre jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu. 3)Ewolucjoizm(Herbert Spencer) - cała rzeczywistość podlega ewolucji czyli ciągłemu rozwojowi, wykazanie analogii miedzy organizmem żywym a organizmem społecznym. 4)Determinizm(Hipolit Taine) - życie i działalność człowieka są z góry określone, czyli zdeterminowane rasą, środowiskiem i momentem historycznym. 5)Realizm - prąd literacki ukształtowany na przełomie lat 70 i 80 XIXw. Naczelnym zadaniem pisarza było obiektywne przedstawienie rzeczywistości. Odrzucano ograniczenia moralno-społeczne, starano się dokładnie, wnikliwie penetrować rzeczywistość; dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści. 6)Naturalizm(G. Flaubert, E. Zoli) - początek lat 80-tych. Celem pisarzy było najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich
rolę. 7) Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości(stąd częsta opozycja: świat żywych-świat zmarłych; świat realny-świat metafizyczny), dlatego romantycy uważali śmierć za początek nowego życia, przejście w inny świat, stąd także silna nastrojowości ich utworów. 8) Ludowość - fascynacja ludem podyktowana wiarą, ze właśnie w tej warstwie, żyjącej w harmonii z naturą, przechowały się w najbliższej pierwotnie wartości, również narodowe. 9)Silne poczucie narodowości - patriotyzm, chęć poświęcenia za ojczyznę, bunt w imię dobra narodu nawet przeciw bogu. 10)Mesjanizm - koncepcja ocalenia narodów europy, zmuszonych znosić rządy tyranów, przez jeden naród, który przejmie na siebie rolę Mesjasza, poświeci się i przez śmierć dostąpi łaski zmartwychwstania. 11)Orientalizm - fascynacja tradycją, kulturą, obyczajowością i przyrodą Wschodu(podróże romantyczne), jako nieznanymi, egzotycznymi, jeszcze nie odkrytymi, które należy zgłębić i poznać.	. 7)!!!Praca organiczna ***(podstawy sformułowane przez B. Prusa) - naród jako wielki złożony organizm. Unowocześnienie handlu, przemysłu, rolnictwa i całej gospodarki polskiej, bowiem tylko silny naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Sprawność każdej komórki przyczynia się do sprawności całego organizmu. 8)!!!Praca u podstaw***(główny postulat A. Świętochłowskiego) - dbałość o wykształcenie wszystkich grup społecznych(głównie chłopów) i walka z biedą co przyczyni się do wzmocnienia świadomości narodowej.
3.Uprawiane gatunki literatury: ballada romantyczna, powieść poetycka, dramat romantyczny, poemat dygresyjny, powieść gotycka	3.Uprawiane gatunki literatury: powieść naturalistyczna, powieść realistyczna, nowel pozytywistyczna, felieton, reportaż, list z podróży, obrazek, powieść historyczna(ewolucja gatunku)

Podsumowanie końcowe:

WNIOSKI OGÓLNE:

Obie epoki nałożyły na literaturę zadania utylitarne, gdyż literatura zarówno romantyczna jak i pozytywistyczna miały za zadanie wykształcenie społeczeństwa według pewnych zasad. Można zauważyć, że cele obu epok były w zasadzie podobne, odmienne były jedynie środki oddziaływania. Romantyzm posługiwał się bogatą ekspresją, uzyskiwaną przez tajemniczość, ludowość, mieszanie różnych estetyk, pozytywizm natomiast nie przebierał w środkach wyrazu, jasno przedstawiał, czego wymaga od czytelnika. Romantyzm poprzez swoją literaturę wyzwalał w narodzie ducha walki przeciw zaborcy, walki bez względu na ocenę zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem, a choćby i mimo Boga. Pozytywizm zaś tylko pozornie odrzucał walkę, w rzeczywistości propagował tylko inny sposób - walkę bezkrwawą, za pomocą pracy organicznej, umacniającej Polaków. Mówi się zawsze o przeciwieństwach romantyzmu i pozytywizmu, nie zauważa się podobieństw. A przecież obie epoki wyrosły na podobnych gruntach - Polski zniewolonej, obie przygotowywały naród do walki. Różnice dotyczyły jedynie jej sposobów - romantycy nie mogli w swej dumie znieść biernego poddania się niewoli, toteż gotowi byli przelać krew, choćby nadaremnie. Pozytywiści natomiast mieli trochę zdrowego rozsądku oraz cierpliwości, nie obawiali się zhańbienia poprzez czekanie na odpowiedni moment, moment, w którym całe społeczeństwo będzie gotowe do wystąpienia w obronie ojczyzny. Taki moment nastąpił w 1914 r., w którym Polacy dali świadectwo, że wciąż są Polakami. I nie polała się wówczas krew nadaremnie, bo była to krew, dzięki której utworzono znów suwerenne, niepodległe państwo. Zasługi w utworzeniu II RP miały obie epoki. Romantyzm rozwinął bowiem Polakach ducha walki narodowowyzwoleńczej, dzięki któremu nie zapomnieli o swojej przynależności narodowej i o tym, że jak każdy naród mają prawo do własnej ojczyzny. Natomiast pozytywizm poprzez swą ogólnodostępna literaturę nauczył ludzi cierpliwości, przygotował społeczeństwo, uświadomił, spowodował, że nie tylko te górne warstwy poczuły przynależność narodową.

11

---