Przymiotnik
Przymiotniki tworzymy od: czasowników (płatny, słyszalny); rzeczowników (domowy, zawałowy, wieczorowy); wyrażeń przyimkowych (nadmorski, beztroski), liczebników (setny, podwójny, dwojaki, dwoisty), przymiotników (głupawy, przygłupi), od przysłówków (wczorajszy, wsteczny, dotychczasowy).
Najogólniejsze kryterium podziału stanowi przynależność podstaw słowotwórczych do odpowiednich klas - rzecz., czas., itd. Niektóre przymiotniki dopuszczają dwie interpretacje, np. odrzeczownikową i odczasownikową - wymienny od wymiana lub wymieniać; władczy od władca lub władać)
Na niższym poziomie klasyfikacji stosuje się kryteria semantyczne.
przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na czynność proces lub stan, które są dla nich charakterystyczne (obraźliwy, słynny)
przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na relacje do innych przedmiotów (ogrodowy, cenny)
przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na modyfikację cechy nazywanej przez podstawę (przepiękny, niebieskawy)
przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na miejsce lub czas charakteryzujące przedmiot lub sytuację(tutejszy, dzisiejszy).
Derywaty odczasownikowe
Derywaty odczasownikowe dzielimy na predyspozycyjne i niepredyspozycyjne. Predyspozycyjność - uleczalny: „taki, który może być uleczony” - w derywacie tym pojawia się dodatkowy predykat o charakterze modalnym, przynoszący wiadomość o możliwości zaistnienia czynności. Granica między przymiotnikami predyspozycyjnymi a niepredyspozycyjnymi nie zawsze jest ostra, np. wstydliwy: „taki, który wyraża wstyd” lub „taki, który jest skłonny do wstydu, czasami się wstydzi ”, jadalny: „taki, w którym się jada” lub „taki, który można zjeść” - toteż dokonujemy wyboru interpretacji znaczenia przymiotnika (a tym samym wyboru parafrazy) w kontekście określanego rzeczownika, ergo:
wstydliwe zachowanie bądź wstydliwe dziecko
jadalny pokój bądź jadalny grzyb
Określane rzeczowniki pełnią różne role semantyczne względem czynności nazywanej przez przymiotnik, przy czym nawet przy tym samym przymiotniku wystąpić mogą różne argumenty, jak w przykładach: kot łowny - „taki, który łowi”, zwierzyna łowna - „taka, którą się łowi”. Rzeczownik kot nazywa subiekt (wykonawcę czynności), a zwierzyna obiekt (analogicznie oczy łzawiące, gazy łzawiące) - toteż potrzebny jest kontekst rzeczownikowy, aby sprecyzować znaczenie przymiotnika odczasownikowego oraz naturę relacji semantycznej w grupie przymiotnikowo-rzeczownikowej.
Formanty derywujące przymiotniki niepredyspozycyjne pełnią funkcję transpozycyjną. Natomiast derywaty predyspozycyjne, stanowiąc wynik przekształcenia składniowego, zawierają ponadto nadwyżki znaczeniowe. Ujawniają je parafrazy w postaci dodatkowych predykatów, jak np. potencjalność można przymiotnika uleczalny, są to zatem mutacje.
Przymiotniki niepredyspozycyjne:
określany rzeczownik pełni funkcję subiektu: szkodliwy pokarm, wędrowne ptaki, tkanka łączna, nudny nauczyciel, dokuczliwy wiatr, pies gończy, statek holowniczy, itd. Do tej grupy zaliczyć należy przymiotniki o postaci imiesłowów biernych: zaginiony ląd, zdziwiony chłopak, wyspane dziecko, uśmiechnięte dziecko.
określany rzeczownik pełni funkcję obiektu: uprawne pole, pieczone mięso, znany wiersz, najęty pracownik.
określany rzeczownik nazywa narzędzi czynności: piec ogrzewczy, metody badawcze, obraźliwe słowa, środki oszałamiające.
określany rzeczownik w roli lokatywnej lub temporalnej: dom wychowawczy, pokój przechodni, miejsce siedzące, okres twórczy, sezon badawczy.
określany rzeczownik w roli skutku lub przyczyny czynności: rana cięta, cechy dziedziczne, leki wykrztuśne, gazy łzawiące.
Przymiotniki predyspozycyjne:
- przymiotniki potencjalne - [można]: zauważalne zmiany, poznawalna rzeczywistość, łamliwe kości, rozsuwany stół.
przymiotniki habitualne - [stale], [często]: gderliwy dziadek, ustępliwy brat, chorowite dziecko, chwiejna trzcina, marudny pacjent.
przymiotniki kwantytatywne - [dużo] i oceniające - [dobrze]: kosztowny strój, dokuczliwy wiatr, wytrzymały piechur, pracowity chłopiec, bitny żołnierz, widny pokój, życzliwy kolega.
Derywaty odrzeczownikowe
Przymiotniki relacyjne - powstają w wyniku przekształcenia składniowego form przypadkowych rzeczownika lub wyrażeń przyimkowych:
zupa mleczna - zupa z mleka
chłopska chata - chata chłopa
Grupy te są ekwiwalentami składniowymi i semantycznymi, toteż uznajemy je za derywaty transpozycyjne, ponieważ derywujące je formanty pełnią funkcję wyłącznie gramatyczną.
Przymiotniki jakościowe - oznaczają jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu, a nadwyżki semantyczne ujawniają się w parafrazie w postaci dodatkowego składnika, np.
szczudłowate nogi - [nogi podobne do szczudeł]
soczyste jabłko - [ jabłko, w którym jest dużo soku]
Formanty pełnią funkcję nie tylko syntaktyczną dlatego zaliczymy je do mutacyjnych.
Przymiotniki te analizujemy w kontekście rzeczownika, wynika to z niesamodzielności zarówno semantycznej jak i składniowej - relacje między rzeczownikiem, a przymiotnikiem ujawnia parafraza grupy, np.
wycieczka rowerowa - [za pomocą roweru] - środek czynności
sklep rowerowy - [w którym sprzedaje się rowery] - obiekt
koło rowerowe - [które jest częścią roweru] - część względem całości.
Role semantyczne przymiotników odrzeczownikowych:
użycia subiektowe - praca nauczycielska, złodziejski proceder, synowskie posłuszeństwo, piosenka żołnierska.
użycia obiektowe - prześladowania narodowe, wyciąg narciarski, era atomowa, sklep obuwniczy.
użycia dzierżawcze - skarby narodowe, chata traperska, dom rodzinny, siostrzana chusta, babcine okulary.
użycia instrumentowe - zamach bombowy, roboty ręczne, armatnie wystrzały.
użycia materiałowe - bielizna bawełniana, lody śmietankowe, srebrne monety.
użycia genetyczne - mięso wołowe, szczątki organiczne, olejek różany, żółwie jaja, krowie mleko.
użycia przymiotnika wskazujące na element zbioru - użycia syngulatywne - drużyna piłkarska, bór sosnowy, ekipa realizatorska, , gęsie stado, stowarzyszenie filatelistyczne.
użycia przymiotnika wskazujące na całość w relacji do części - lufa karabinowa, rybia łuska, małżowina uszna.
użycia przymiotnika wskazujące na część w stosunku do całości, zwane partytywnymi - piętrowy budynek, leki hormonalne, drzewo iglaste.
użycia charakterystyczne konkretne - garbaty człowiek, ogoniaste zwierzę, kudłaty pies (do tej grupy zaliczmy przymiotniki nazywające część całości, z tym, że jest to część charakterystyczna, przede wszystkim osoby lub zwierzęcia).
użycia charakterystyczne abstrakcyjne - honorowy człowiek, ironiczny uśmiech, fałszywe zeznanie.
użycia porównawcze, zwane symilatywnymi - gruszkowaty wazon [wazon podobny do gruszki], rdzawy kolor [kolor podobny do rdzy], gburowate zachowanie [podobne do zachowania gbura], orli wzrok, sumiaste wąsy, piwne oczy, panikarskie zachowanie.
użycia zakresowe - instrument perkusyjny, emigrant żydowski, obiekt zabytkowy, pisarz angielski (wszystkie przymiotniki w pewnym sensie zawężają zakres rzeczownika, ale w tym punkcie chodzi o grupy przymiotnikowo-rzeczownikowe, w których nie zachodzi relacja predykatowo-argumentowa, czyli parafrazujemy je następująco [ten instrument to perkusja], [ten emigrant to Żyd], [ten obiekt to zabytek], [ten pisarz to Anglik].
użycia limitujące, inna parafraza niż punkt wyżej - błąd logiczny [błąd w dziedzinie/z zakresu logiki], ustawa budżetowa, wiedza przyrodnicza, medytacje semantyczne.
użycia lokatywne - leczenie uzdrowiskowe, kawiarniany stolik, droga morska, rzut rożny.
użycia temporalne - bal sylwestrowy, styczniowe mrozy, roczna dzierżawa, letnia sukienka.
PODSUMOWANIE
Transpozycje: derywaty odczasownikowe niepodyspozycyjne, derywaty odrzeczownikowe relacyjne, niektóre derywaty od wyrażeń przyimkowych.
Mutacje: przymiotniki odczasownikowe predyspozycyjne, niektóre derywaty odrzeczownikowe jakościowe.
Modyfikacje: przymiotniki odprzymiotnikowe: nadgorliwy, gorzkawy, niedrogi.
Czasownik
Derywaty czasownikowe są motywowane przez czasowniki i dwie imienne części mowy: przymiotniki i rzeczowniki. Wykładnikami derywacji są przede wszystkim formanty prefiksalne, charakterystyczne zwłaszcza dla formacji odczasownikowych: przy - lecieć, od - powiedzieć. Ale derywaty typu - głuch - ną - ć [stawać się głuchym], król - owa - ć [być królem] to derywacje paradygmatyczne. Istnieją także formacje prefiksalno-paradygmatyczne: odpowietrzyć, prefiksalno-postfiksalne: nachodzić się, paradygmatyczno-postfiksalne: bielić się, i rzadkie prefiksalno-paradygmatyczno-postfiksalne: rozgałęzić się.
Ze względu na typy funkcji słowotwórczej formantów derywaty czasownikowe dzielimy na trzy podstawowe klasy: derywaty transpozycyjne, semantyczne, aspektowe.
Derywaty transpozycyjne są wynikiem przekształceń wyrażeń predykatywnych nieczasownikowych w wyrażenia predykatywne czasownikowe o tym samym znaczeniu: chorować [być chorym]
spiskować [knuć spisek]
prezesować [być prezesem]
Do derywatów semantycznych należą formacje, w których formanty pełnią funkcje znaczeniowe, tzn. wnoszą do derywatów, obok znaczenia podstaw, nowe znaczenie, w efekcie czego derywaty stanowią jednostki leksykalne znaczeniowo bogatsze od swoich podstaw:
a)modyfikacje - przeschnąć, pisywać;
b)mutacje - przegrać coś, gasić, portretować.
Klasę derywatów aspektowych stanowią człony, tzw. czystych par aspektowych: napisać - pisać. Są one bliskie derywatom modyfikacyjnym; różnią się od nich tym, że formanty nie są wykładnikami nowych predykatów, lecz aktualizują dwa różne stadia akcji telicznych, tj. procesów i działań.
Czasowniki odczasownikowe
Derywacja czasowników odczasownikowych opiera się przede wszystkim na prefiksacji - informacje o czasownikach odczasownikowych „Gramatyka współczesnego języka polskiego” T. 2 „Morfologia” s. 544 - 568.
Czasowniki odprzymiotnikowe
Czasowniki odprzymiotnikowe są efektem użycia dwóch typów formantów: paradygmatycznych i nieciągłych formantów prefiksalno-paradygmatycznych: chorować, czernieć, chudnąć lub urealnić, obnażyć.
Schemat klasyfikacji czasowników odprzymiotnikowych przedstawia się następująco:
Derywaty transpozycyjne, czyli formacje stanowe, np. chorować;
Derywaty mutacyjne:
formacje procesualne:
paradygmatyczne, np. dziczeć;
prefiksalno-paradygmatyczne, np. obezwładnieć.
b)formacje kauzatywne:
paradygmatyczne, np. bielić,
prefiksalno-paradygmatyczne, np. oślepić.
Czasowniki odrzeczownikowe
Derywowane podobnie jak odprzymiotnikowe, a wśród czasowników odrzeczownikowych wyróżniamy następujące kategorie:
Derywaty transpozycyjne:
formacje zdarzeniowe, np. koncertować;
formacje stanowe, np. królować.
Derywaty mutacyjne:
formacje procesualne:
paradygmatyczne, np. drewnieć,
prefiksalno-paradygmatyczne, np. rozgałęzić się, przepoczwarzyć się.
formacje kauzatywne:
paradygmatyczne, np. koksować,
prefiksalno-paradygmatyczne, np. uczłowieczyć.
formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentowym:
paradygmatyczne, np. dziurkować
prefiksalno-paradygmatyczne, np. zalesić, zachwaścić; (proces derywacyjny czasowników tej grupy jest syntetycznym sposobem wyrażania relacji semantycznych i polega na zespoleniu w jednej jednostce leksykalnej wykładników predykatu i jednego z jego argumentów o odpowiedniej roli, np. Jan maluje portret Anny - Jan portretuje Annę; Jan usuwa śnieg z ulicy - Jan odśnieża ulicę. Jak widać wykładni argumentu - rzeczownik wchodzi do derywatu jako jego temat słowotwórczy, a wykładnik predykatu - czasownik - reprezentowany jest przez formant.)
DERYWAT |
PARAFRAZA |
BAZA |
PIEŃ |
FORMANT |
TYP DERYWACJI |
KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA |
nagrzeszyć |
|
|
|
|
|
|
przeczekać |
|
|
|
|
|
|
wygolić |
|
|
|
|
|
|
przebudować |
|
|
|
|
|
|
przerosnąć |
|
|
|
|
|
|
weselić się |
|
|
|
|
|
|
chorować |
|
|
|
|
|
|
robaczywieć |
|
|
|
|
|
|
siwieć |
|
|
|
|
|
|
bielić |
|
|
|
|
|
|
doskonalić |
|
|
|
|
|
|
raczkować |
|
|
|
|
|
|
wiecować |
|
|
|
|
|
|
posłować |
|
|
|
|
|
|
tupotać |
|
|
|
|
|
|
dyrektorować |
|
|
|
|
|
|
spiskować |
|
|
|
|
|
|
matkować |
|
|
|
|
|
|
gospodarzyć |
|
|
|
|
|
|
DERYWAT |
PARAFRAZA |
BAZA |
PIEŃ |
FORMANT |
TYP DERYWACJI |
KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA |
poznawalna (rzeczywistość) |
|
|
|
|
|
|
nudny (nauczyciel) |
|
|
|
|
|
|
wędrowne (ptaki) |
|
|
|
|
|
|
ustępliwa (siostra) |
|
|
|
|
|
|
grzewczy (piec) |
|
|
|
|
|
|
kosztowny (strój) |
|
|
|
|
|
|
wychowawczy (dom) |
|
|
|
|
|
|
dziedziczne (cechy) |
|
|
|
|
|
|
wytrzymały (żołnierz) |
|
|
|
|
|
|
życzliwy (kolega) |
|
|
|
|
|
|
chłopskie (jadło) |
|
|
|
|
|
|
morskie (ryby) |
|
|
|
|
|
|
letnia (sukienka) |
|
|
|
|
|
|
narodowe (skarby) |
|
|
|
|
|
|
gburowate (zachowanie) |
|
|
|
|
|
|
babcine (okulary) |
|
|
|
|
|
|
styczniowe (mrozy) |
|
|
|
|
|
|
kawiarniany (stolik) |
|
|
|
|
|
|
orli (nos) |
|
|
|
|
|
|
złotawe (drzwi) |
|
|
|
|
|
|
nadgorliwy (student) |
|
|
|
|
|
|
niewesoła (sytuacja) |
|
|
|
|
|
|
1
6