PAŃSTWO A GOSPODARKA
Funkcje prawa w gospodarce rynkowej:
-funkcja alokacyjna - gospodarowanie tymi dobrami i usługami, których rozdział, bez interwencji państwa byłby niekorzystny dla społeczeństwa. Dotyczy to zwłaszcza dóbr publicznych, takich jak drogi, policja, środowisko naturalne
-przeciwdziałanie korupcji* - tworzenie norm prawnych, które przeciwdziałają korupcji
-funkcja regulacyjna - walka z inflacją, bezrobociem i utrzymaniu wzrostu gospodarczego. Państwo dokonuje tego poprzez ponoszenie wydatków z budżetu, rozwój szkolnictwa oraz tworzenie dogodnych warunków pracy
-funkcja redystrybucyjna - regulowanie dochodów przedmiotów gospodarczych oraz łagodzenie nierówności społecznych. m.in. przez ustalanie płac minimalnych, politykę podatkową, regulację cen czy udostępnianie dóbr bezpłatnych (np. ochrona zdrowia, szkolnictwo)
Interwencjonizm państwa w gospodarce:
Interwencjonizm zakłada aktywny udział państwa w życiu gospodarczym.
W Polsce organami państwa, które wywierają wpływ na gospodarkę są:
-Sejm, Senat - ustanawiają podatki, uchwalają budżet, stanowią prawo gospodarcze;
-Prezydent - podpisuje budżet i inne ustawy gospodarcze
-Rada Ministrów - opracowuje projekt ustawy budżetowej i realizuje budżet
-Narodowy Bank Polski - centralny bank państwa, na jego czele stoi prezes powoływany przez sejm na wniosek prezydenta na 6letnią kadencję
-Rada Polityki Pieniężnej - organ NBP składa się z przewodniczącego (którym jest prezes NBP) oraz 9 członków wybieranych przez sejm, senat i prezydenta spośród wybitnych specjalistów do spraw finansowych. Rada realizuję politykę pieniężną państwa m.in. ustala stopy procentowe
-Najwyższa Izba Kontroli - nadzoruje gospodarność organów administracji państwowej, samorządów i przedsiębiorstw realizujących zadania państwowe.
Zadania NBP:
-utrzymywanie stabilnego poziomu cen
-wspieranie polityki gospodarczej rządu
-gospodarowanie rezerwami dewizowymi
-bankowa obsługa budżetu państwa (prowadzenie rachunków bankowych)
-tworzenie warunków do rozwoju systemu bankowego
-emisja pieniądza (m.in. wyłączne prawo do emisji, określanie jej wielkości)
Budżet państwa:
nadwyżka budżetowa
deficyt budżetowy - finansowany jest za pomocą długu publicznego (zobowiązań finansowych zaciągniętych w bankach, u firm i obywateli np. w postaci kredytów czy obligacji).
Formy interwencjonizmu:
Inwestycje państwowe - nakłady finansowe dokonywane przez państwo. Mają one pobudzić koniunkturę i zmniejszyć bezrobocie. np. budowa autostrad.
Dotacje - środki finansowe wypłacane przez rząd firmom i osobom prawnym. Współcześnie najczęściej dotuje się rolnictwo, eksport oraz przedsiębiorstwa, czasem całe gałęzie przemysłu istotne dla państwa np. górnictwo, przemysł stoczniowy
Regulacja cen - państwo może regulować ceny poprzez ustalenie:
ceny minimalnej - pozwala ustabilizować dochody producentów
ceny maksymalnej - wprowadzona dla ochrony konsumenta
4.Protekcjonizm - ochrona krajowego rynku przed konkurencją z zagranicy poprzez ograniczanie importu i wspieranie eksportu:
cła - podnoszą ceny produktów importowanych co jest korzystne dla producentów krajowych
kontyngenty - maksymalna ilość danego towaru jaką można sprowadzić z zagranicy
ulgi i zwolnienia podatkowe dla eksporterów
subsydia - dopłaty do towarów wysyłanych na eksport
Polityka fiskalna (budżetowa) - obejmuje decyzje dotyczące wydatków i wpływów budżetowych. Celem polityki fiskalnej jest zwiększenie zatrudnienia, wzrost gospodarczy i stabilizacja cen. Jednym z najczęściej stosowanych przez państwo instrumentów polityki fiskalnej jest obniżenie podatków, które może się przyczynić do zwiększenia popytu na towary, wpływów budżetowych oraz wzrostu inwestycji
Polityka pieniężna - regulowanie podaży pieniądza na rynku w zależności od potrzeb gospodarki. Ilość pieniądza na rynku jest regulowana przez bank centralny i Radę Polityki Pieniężnej. Jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów polityki pieniężnej są zmiany wysokości stóp procentowych (oprocentowanie kredytu). Obniżanie stóp → wzrost podaży pieniądza na rynku → pobudzenie koniunktury (wzrost popytu i produkcji). Podwyższanie stóp → schładzanie koniunktury.
Pozytywne i negatywne skutki protekcjonizmu:
|
Funkcje budżetu |
||
Fiskalna |
Stymulacyjna |
Redystrybucyjna |
Gromadzenie dochodów budżetowych |
Wpływanie na procesy gospodarcze poprzez stosowanie środków budżetowych takich jak zmiany struktury wydatków, zmiany wysokości podatków |
Podział dochodu narodowego między obywateli |
Przykładowe cele polityki budżetowej:
ograniczanie lub hamowanie inflacji
przyspieszanie wzrostu gospodarczego
walka z bezrobociem i ubóstwem
wyrównanie poziomu życia ludności
utrzymywanie równowagi bilansu płatniczego
Zasady budżetowe:
uprzedniości - budżet jest opracowany oraz uchwalany przed okresem obowiązywania
równowagi budżetowej - dochody powinny pokrywać wydatki (niewykonalne)
roczności - budżet obejmuje rok (nie musi być kalendarzowy)
zupełności - budżet dot. wszystkich dochodów i wydatków państwa
jedności - budżet powinien być ujęty w jednym zestawieniu (ustawa budżetowa)
jawności - budżet powinien być ogólnodostępny
Źródła dochodów polskiego budżetu:
Podatki - publicznoprawne, przymusowe, bezzwrotne pieniężne świadczenia o charakterze ogólnym nakładane jednostronnie przez państwo. Uiszczony podatek nie podlega zwrotowi (wyjątek stanowi podatek nieprawidłowo obliczony lub nałożony niezgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi)
Dochody jednostek budżetowych - dochody w takich działach jak administracja, gospodarka mieszkaniowa, transport, łączność
Cła - forma podatku nakładanego na towary z zagranicy.
Wypłaty z zysku NBP - pochodzą z inwestowania za granicą rezerw walutowych oraz zmian kursu złotego w stosunku do dolara i euro
VAT ~ 40%
Akcyza ~ 25%
PIT ~ 14%
CIT ~ 8%
dochody jednostek budżetowych ~ 5%
cła ~ 1,5%
wypłaty z unii europejskiej ~ 1,7%
pozostałe źródła dochodu ~ 3%
Podział podatków ze względu na: |
||||||||||
Sposób świadczenia |
Przedmiot opodatkowania |
podmiot |
Sposób naliczania |
|||||||
bezpośrednie |
pośrednie |
dochodowe |
majątkowe |
konsumpcyjne |
Podatki lokalne |
Podatki o zas. krajowym |
progresywne |
liniowe |
dygresywne |
kwotowe |
Ściągane bezpośrednio z dochodów lub majątku płatnika |
Płacone przez konsumenta przy zakupie towaru |
Podstawą podatku jest dochód |
Podstawą podatku jest majątek lub posiadany kapitał |
Związane z nabywanymi dobrami |
Pobierane przez władze lokalne |
Pobierane przez państwo |
Im wyższy dochód tym większy podatek |
Podatek nie zależy od dochodu |
Im wyższy dochód tym niższy podatek |
Z góry ustalona kwota niezależna od dochodu |
Najważniejsze podatki w RP:
PIT Podatek dochodowy od osób fizycznych
płacą go wszystkie osoby, które w danym roku uzyskały dochód wyższy od określonej w ustawie sumy
nie są nim obłożone dochody z działalności rolnej, leśnej, darowizny i spadki
podatek ma charakter progresywny, obecnie 3 stawki podatkowe: 19%, 30%, 40%
CIT Podatek dochodowy od osób prawnych
- płacony przez firmy, które uzyskują dochód z działalności gospodarczej z wyjątkiem działalności rolniczej i gospodarki leśnej
- obecnie stawka podatkowa wynosi 19%
VAT podatek od towarów i usług
-podatek pośredni, który obejmuje sprzedaż towarów, odpłatne świadczenia usług oraz eksport towarów i usług
-płatnikami są przedsiębiorstwa, jednostki organizacyjne i osoby fizyczne
-podstawowa stawka - 22%, jednak na niektóre obowiązuje stawki niższe (7%, 3%, 0%)
Podatek akcyzowy
- podatek nakładany na niektóre towary, w Polsce są nim obłożone m.in. paliwa, samochody, alkohol, wyroby tytoniowe, energia elektryczna sól, perfumy
- stawka akcyzy waha się od 35% do 100%
Podatek od spadków i darowizn
- obowiązuje osoby fizyczne, które nabyły własność rzeczy lub praw majątkowych tytułem spadku, darowizny, zasiedzenia itd.
- wysokość podatku zależy od wartości rzeczy i stopnia pokrewieństwa między spadkobiercą a spadkodawcą
Podatek rolny
- płacony za posiadanie lub użytkowanie wieczyste gruntów rolnych
- wysokość stanowi równowartość 2,5q żyta z 1ha powierzchni
Podatek leśny
- płaca go właściciele lub użytkownicy wieczyści gruntów leśnych
-jego wysokość stanowi równowartość o,22m*3 drewna z 1ha
Podatek od czynności cywilnoprawnych
- podatek od umów wymienionych w ustawie, zmian tych umów i od orzeczeń sądu
- wysokość różna, określona w ustawie
Wydatki budżetowe:
obligatoryjne (zdeterminowane) - na ich pokrycie musi być przeznaczona w budżecie określona kwota np. dotacje na ubezpieczenia społeczne (ok.2/3 wydatków)
nieobligatoryjne (elastyczne) - np. wynagrodzenia pracownicze, wydatki bieżące jednostek budżetowych (1/3 wydatków)
obowiązkowe ubezpieczenia społeczne: 25%
rozliczenia (dotacje i subwencje) dla samorządów: 20%
obsługa długu publicznego: 10%
pomoc społeczna: 10%
obrona narodowa: 6%
bezpieczeństwo publiczne: 5%
szkolnictwo wyższe: 5%
administracja publiczna: 4%
wymiar sprawiedliwości:3%
ochrona zdrowia: 2%
gospodarka mieszkaniowa: 1%
oświata i wychowanie: 1%
kultura i ochrona dziedzictwa narodowego: 0,5%
pozostałe: 9%
Zadłużenie państwa:
spuścizna po PRL-u. W latach 70 władze z Edwardem Gierkiem na czele przystąpiły do programu modernizacji kraju dzięki środkom uzyskanym z kredytów zaciągniętych w krajak kapitalistycznych. Plan zakładał spłatę kredytów towarami wyprodukowanymi w Polsce. Jednak zakończył się fiaskiem. Na inwestycje przeznaczono tylko 20% środków, a cześć inwestycja okazała się zupełnie nietrafiona. Wobec braku popytu na polskie produkty jedynym sposobem na spłatę kredytów było zaciągnięcie nowych, a to pogłębiało zadłużenie państwa.
Po 1989 nowe władze rozpoczęły negocjacje z wierzycielami.
W 1991 podpisano umowę z Klubem Paryskim skupiającym przedstawicieli najbogatszych państw świata, na jej mocy zredukowano dług o 50% (głównie odsetki).
W 1994 podpisano umowę z Klubem Londyńskim skupiającym wierzycieli prywatnych - zredukowano o 45%.
Podpisane umowy zakładają całkowita spłatę zadłużenia wobec obu klubów do 2014.
Mimo redukcji od 1995 zadłużenie Polski znów zaczęło rosnąć. Ponad połowę tego zadłużenia stanowią kredyty zaciągnięte przez podmioty prywatne, jednak pozostała cześć przypada na państwo, które finansuje dzięki nim transformację ustrojową i deficyt budżetowy.
Prawa człowieka
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Artykuł 1: Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Prawa człowieka przysługują każdej osobie bez względu na płeć, język, kolor skóry, narodowość, pochodzenie społeczne, orientację seksualną, wyznanie, światopogląd, poglądy polityczne, niepełnosprawność i jakąkolwiek inną cechę. Wynikają one z godności osobowej człowieka.
Definicja praw człowieka
Przyrodzone: przysługują każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem
Niezbywalne: żaden człowiek nie może zrzec się swoich praw
Nienaruszalne: żadna władza nie może odebrać tych praw
Powszechne lub uniwersalne: są takie same dla każdego człowieka na świecie, niezależnie od koloru skóry, narodowości, płci, wieku, wyznania, poglądów, orientacji seksualnej
Podstawowe/ fundamentalne: posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw
Rodzaje praw człowieka:
• osobiste - zabezpieczają jednostkę przed nadmierną ingerencją państwa w jej życie prywatne
• obywatelskie - uprawnienia przysługujące jednostce danego państwa
• polityczne - gwarantują jednostce nieskrępowany udział w życiu politycznym i możliwość aktywnego udziału w rządzeniu państwem, w kształtowaniu jego polityki. Prawa te powiązane są z ustrojem demokratycznym.
• ekonomiczne - dotyczą bezpośrednio ekonomicznej egzystencji jednostki
• społeczne - zapewniają każdemu człowiekowi elementarne poczucie bezpieczeństwa socjalnego
• kulturalne - zapewniają prawo do ochrony i korzystania z dóbr kultury krajowej i światowej
I Generacja praw człowieka
Prawa osobiste, obywatelskie i polityczne; zostały sformułowane w oświeceniu (na przełomie XVIII i XIX wieku) pod wpływem koncepcji liberalnych. Prawa te zostały zawarte w Pakcie Praw Obywatelskich i politycznych z 1966 r.
Przykłady: prawo do życia, prawo do prywatności, prawo do wolności wyznania, prawo do rzetelnego procesu sądowego, wolność od tortur, prawo do zgromadzeń, prawo do stowarzyszania się, prawo do uczestnictwa w wyborach.
II Generacja praw człowieka
Prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne; pojawiły się pod koniec XIX w. Gwarantują minimum socjalne konieczne do swobodnego korzystania z praw I generacji. Zapisywane są w konstytucjach różnych państw od czasu zakończenia I wojny światowej. Formułuje je także Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 . Przykłady: prawo do własności, prawo do edukacji, prawo do korzystania z dóbr kultury, prawo do emerytury, prawo do urlopu, prawo do pracy, prawo do zasiłku
III Generacja praw człowieka
Prawa solidarnościowe; są to prawa kolektywne, przysługują społeczeństwom - ich podmiotem są grupy ludzi, ale nie pojedynczy człowiek. Ukształtowały się w latach 70. XX w., jednak można je spotkać już wcześniej. Ich przestrzeganie ma umożliwić ludziom swobodne korzystania z praw obu wcześniejszych generacji.
Przykłady: prawo do życia w pokoju, prawo życia w demokracji, prawo do życia w czystym środowisku
Geneza i ewolucja praw człowieka
Refleksje filozoficzne na temat praw człowieka sięgają starożytności, upowszechnienie wskazań dekalogu, spowodowało, że życie ludzkie zaczęło być chronione prawem boskim. Pierwszym aktem dotyczącym ochrony praw jednostki była Wielka Karta Swobód (1215 r.), wydana przez króla Anglii, Jana bez Ziemi. Większego znaczenia idee praw człowieka nabrały w myśli oświecenia, skąd przeniknęły do pierwszych aktów państwowoprawnych. Najważniejsze z nich to Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1776 r. oraz Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela we Francji z roku 1789. Stworzyły one podstawy prawne nowoczesnego podejścia do praw człowieka, co zostało upowszechnione przez rewolucję francuską i wojny napoleońskie, znajdując formalne odzwierciedlenie w licznych konstytucjach oraz aktach prawnych poszczególnych państw. W XIX w. pojawiły się próby nowego spojrzenia na prawa człowieka w kontekście naturalnego i uniwersalnego odczytywania źródeł prawa międzynarodowego . W XIX i na początku XX w. uchwalono m.in. zakaz niewolnictwa wydany przez Kongres Wiedeński, uchwalono prawa mniejszości narodowych na kongresie berlińskim, konwencje haskie dotyczące prowadzenia wojny, zakaz nocnej pracy kobiet, również Liga Narodów prowadziła działania na rzecz ochrony praw mniejszości, w jej działalności doszło do umiędzynarodowienia praw człowieka i nadania im prawnego charakteru. Początek współczesnego systemu ochrony praw człowieka związany jest z podpisaniem, Karty Narodów Zjednoczonych 26 czerwca 1945 r. Pierwszym kompletnym katalogiem praw człowieka była Powszechna deklaracja praw człowieka, uchwalona 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych.
Słowniczek pojęć
• materialne prawa człowieka: konkretne prawa i wolności, przysługujące każdemu człowiekowi (np. wolność słowa, sumienia, wyznania)
• proceduralne prawa człowieka: instytucje i procedury, dzięki którym jednostka może dochodzić przysługujących jej praw (np. prawo do sądu)
• prawa pozytywne: obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki
• prawa negatywne: obowiązek powstrzymania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np. wolność od tortur)
Organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną i promocją praw człowieka w Polsce
• Amnesty International - ogólnoświatowy ruch działający na rzecz praw człowieka. Jego członkowie dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Cele AI to m.in.: natychmiastowe zwolnienie wszystkich więźniów sumienia, sprawiedliwe i szybkie procesy sądowe dla więźniów politycznych, wyeliminowanie kary śmierci, tortur oraz innych form okrutnego traktowania, położenie kres egzekucjom pozasądowym oraz "zaginięciom". Amnesty International utrzymuje się dzięki składkom i dotacjom członków na całym świecie oraz osobom wspierającym organizację darowiznami. AI nie przyjmuje żadnych dotacji od organizacji międzyrządowych (takich jak np. UE czy Rada Europy), władz państwowych i ugrupowań politycznych.
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka - polski odział został założony w 1989 roku. Jego powstanie poprzedziła siedmioletnia działalność Komitetu Helsińskiego, który pracował w podziemiu od 1982 roku. Po zmianie ustroju politycznego członkowie Komitetu postanowili ujawnić się i stworzyć niezależny instytut zajmujący się edukacją i badaniami w zakresie praw człowieka. Obecnie Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest w Europie jedną z najbardziej doświadczonych i profesjonalnie działających organizacji pozarządowych zajmujących się tą tematyką.
• Kampania Przeciw Homofobii - sporządza raporty dotyczących sytuacji mniejszości seksualnych w naszym kraju, udziela porad prawnych i psychologicznych, organizuje warsztaty dla nauczycieli i pedagogów szkolnych w ramach akcji edukacyjnej Pracownia Tolerancji.
• Centrum Praw Kobiet - organizacja, której misją jest działanie na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn w życiu publicznym oraz w rodzinie. Organizacja kieruje się przekonaniem, że prawa kobiet są integralną częścią praw człowieka i podstawowych wolności, a przemoc wobec kobiet niezależnie od tego czy sprawcą jest osoba prywatna, grupa społeczna czy państwo, stanowi naruszanie praw człowieka.
• Stowarzyszenie Nigdy Więcej - zwalcza narastającą falę nienawiści do innych narodów, odradzającej stare konflikty i szerzącej szowinizm. Do realizacji tego celu służą: działalność wydawnicza, współpraca ze środkami masowego przekazu, działalność edukacyjna i oświatowa.
• Stowarzyszenie Lambda - misją organizacji jest budowanie pozytywnego wizerunku lesbijek, gejów, biseksualistów i transseksualistów oraz kształtowanie wobec nich akceptacji społecznej.
• Fundacja Feminoteka - feministyczny serwis informacyjny oraz księgarnia, powstała w 2001 roku. Organizacja zajmuje się m.in. działaniem na rzecz likwidacji dyskryminacji ze względu na płeć w kulturze, literaturze sztuce, życiu publicznym, wspieraniem i upowszechnianiem problematyki kobiecej oraz problematyki gender.
Międzynarodowy system ochrony praw człowieka
Prawa człowieka w systemie ONZ
- Podpisanie Karty Narodów Zjednoczonych - 26 Czerwca 1945.
- Konkretyzacja Karty NZ nastąpiła w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka - 10 grudnia 1948.
- 6 grudnia 1966 przyjęto: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, (weszły w życie w 1976.).
- Od 1987 roku funkcjonuje Komitet do spraw Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, wcielający w życie drugą generację praw człowieka.
- Na podstawie Paktu praw obywatelskich i politycznych powołano w roku 1977 Komitet Praw Człowieka, sprawuje on kontrolę nad realizacją tego paktu przez państwa.
- W grudniu 1993 roku powołano Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka, w celu sprawniejszej koordynacji działań ONZ.
Karta Narodów Zjednoczonych - wielostronna umowa międzynarodowa powołująca do życia i określająca ustrój Organizacji Narodów Zjednoczonych (stąd nazywa się ją czasem Konstytucją ONZ).
Karta została podpisana 26 czerwca 1945 w San Francisco przez 50 z 51 krajów członkowskich (Polska podpisała ją dwa miesiące później) i weszła w życie 24 października tego samego roku, po ratyfikowaniu jej przez pięć krajów założycielskich (Chiny, Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki) oraz większość sygnatariuszy. Kraje podpisujące Kartę zobowiązują się do przestrzegania jej postanowień, jako prawa międzynarodowego.
Karta, choć sama nie zawiera katalogu praw podstawowych, podnosi aż siedmiokrotnie kwestie związane z (art. 1, 13, 55, 56, 62, 68, 76) - mówi się tam o popieraniu, przestrzeganiu, poszanowaniu praw człowieka. KNZ zdecydowała się na podjęcie tematu praw człowieka, aby je przywrócić i podkreślić godność i wartość jednostki. Narody Zjednoczone uznały, że wszyscy ludzie są równi. Warunkiem niezbędnym do ochrony praw człowieka jest postęp społeczny i poprawa warunków życia.
Karta wraz z paktami ekonomicznym i prawnym oraz powszechną deklaracją praw człowieka tworzy uniwersalny system ochrony praw człowieka w podwójnym sensie - podmiotowym i przedmiotowym.
Artykuł 1
Cele Organizacji Narodów Zjednoczonych są następujące: (1,2,4-pominięte)
3.Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania.
Artykuł 13
Zgromadzenie Ogólne inicjuje badania i udziela zaleceń w celu: (1-pominięte)
2.rozwijania współdziałania międzynarodowego w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, oświaty i ochrony zdrowia oraz ułatwiania, by wszyscy bez różnicy rasy, płci, języka lub wyznania korzystali z praw człowieka i podstawowych wolności.
Artykuł 55
W celu stworzenia warunków stabilizacji i dobrobytu, koniecznych dla utrzymania między narodami pokojowych i przyjaznych stosunków, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, Organizacja Narodów Zjednoczonych popiera:
1. podnoszenie stopy życiowej, pełne zatrudnienie oraz warunki postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego;
2. rozwiązywanie międzynarodowych zagadnień gospodarczych, społecznych, zdrowia publicznego i pokrewnych, jak również międzynarodową współpracę na polu kulturalnym i wychowawczym;
3.powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.
Artykuł 62
1. Rada Gospodarcza i Społeczna może badać międzynarodowe zagadnienia gospodarcze, społeczne, kulturalne, wychowawcze, zdrowia publicznego i pokrewne, opracowywać sprawozdania w tym zakresie, inicjować takie badania i sprawozdania oraz udzielać we wszelkich tego rodzaju sprawach zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu, członkom Organizacji i zainteresowanym organizacjom wyspecjalizowanym.
2. Może ona również udzielać zaleceń w celu zapewnienia poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich.
3. W sprawach należących do swojej właściwości może ona przygotowywać projekty konwencji w celu przedłożenia ich Zgromadzeniu Ogólnemu.
4.W sprawach należących do swojej właściwości może ona zwoływać konferencje międzynarodowe zgodnie z zasadami ustalonymi przez Organizację Narodów Zjednoczonych
Artykuł 76
Zgodnie z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych, wskazanymi w artykule 1 niniejszej Karty, międzynarodowy system powierniczy ma następujące główne zadania: (1-pominięte)
2. popierać postęp ludności obszarów powierniczych w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej (…).
3. popierać poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania oraz rozwijać świadomość współzależności ludów świata;
4. zapewnić, bez szkody dla wykonania wyżej wskazanych zadań i z zastrzeżeniem postanowień artykułu 80, równe traktowanie członków Organizacji i ich obywateli w dziedzinie społecznej, gospodarczej i handlowej oraz równe traktowanie tych ostatnich w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
uchwalona została przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu.
Na jej uchwaleniu zaważyły wydarzenia drugiej wojny światowej. Kiedy zbrodnie nazistowskich Niemiec wyszły na jaw, uznano, że Karta Narodów Zjednoczonych jedynie ogólnie formułuje prawa człowieka, dlatego też na konferencji w San Francisco wysunięto propozycję utworzenia karty praw człowieka; jej opracowaniem zająć się miała Komisja Praw Człowieka powołana przez Radę Gospodarczą i Społeczną.
Główną rolę w tworzeniu Deklaracji odegrali Kanadyjczyk John Peters Humphrey (wówczas Dyrektor Wydziału Praw Człowieka w Sekretariacie ONZ), René Cassin z Francji, Eleanor Roosevelt, Charles Malik z Libanu oraz Peng-chun Chang z Chin.
Deklarację przyjęto bez głosu sprzeciwu. Wstrzymało się od głosu osiem krajów: Arabia Saudyjska, RPA oraz państwa komunistyczne, w tym Polska. Ponieważ została przyjęta jako rezolucja, deklaracja nie miała wiążącego charakteru. Powszechną Deklarację Praw Człowieka można uznać za pierwsze znaczące dokonanie ONZ w dziedzinie ochrony praw człowieka.
Na bazie Deklaracji w 1966 roku uchwalono Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka, które jako umowy międzynarodowe od początku obowiązywały wszystkie Państwa - Strony. Deklaracja do dziś jest podstawą systemu ochrony praw człowieka ONZ.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
jest jednym z dwóch Międzynarodowy Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych) o których utworzeniu zdecydowano już w roku 1947.
Ze względu na głębokie rozbieżności co do zawartości Paktu, dopiero w 1954 roku Komisja Praw Człowieka ONZ przekazała dokumenty Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych, te zaś zakończyło pracę w roku 1966 i przyjęło jednomyślnie 16 grudnia w Nowym Jorku. Oba Pakty weszły w życie 3 stycznia 1976.
Polska ratyfikowała Pakt 3 marca 1977, w stosunku do Polski wszedł on w życie 18 marca tegoż roku.
Obecnie Pakt ratyfikowało 151 państw.
Pakt konkretyzuje i rozszerza katalog praw zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w przeciwieństwie do niej nie jest jedynie rezolucją Zgromadzenia Ogólnego, a umową międzynarodową, dlatego jako prawo międzynarodowe jest obowiązujący dla państw, które go ratyfikowały.
Preambuła - zawiera powody, jakimi kierowały się Państwa-Strony Paktu.
Część I (art. 1) - określa prawo narodów do samostanowienia, a także do swobody określania swego statusu politycznego i rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego, jak również korzystania z bogactw naturalnych.
Część II (art. 2-5) - określa zobowiązania Państw-Stron do podjęcia odpowiednich kroków, przy wykorzystaniu maksymalnych dostępnych im środków, w celu stopniowej, pełnej realizacji praw wskazanych w Pakcie. Zobowiązuje Państwa-Strony do nie dyskryminowania w gwarantowaniu wymienionych praw ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie, sytuację majątkową, urodzenie, czy jakiekolwiek okoliczności.
Część III (art. 6-15) - ustala katalog praw, wymieniając prawo do pracy, a także jej sprawiedliwych warunków (w tym odpowiedniego wynagrodzenia, bezpieczeństwa i higieny, możliwości awansu, a także urlopu i czasu wolnego); prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i strajku; prawo do zabezpieczenia społecznego; odpowiedniego poziomu życia; ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego; prawo każdego do nauki, która powinna być obowiązkowa, bezpłatna i dostępna dla wszystkich na poziomie podstawowym, powszechnie dostępna dla wszystkich na poziomie średnim i w równym stopniu dostępna dla wszystkich na zasadzie zdolności (przy czym dostępność nauczania na poziomie średnim i wyższym ma być realizowana między innymi przez stopniowe wprowadzanie bezpłatnej nauki); czy wreszcie do udziału w życiu kulturalnym, korzystania z postępu naukowego.
Część IV (art. 16-25) - zapewnia przestrzeganie praw uznanych w Pakcie, przez zobowiązanie Państw-Stron do przedkładania sprawozdań Sekretarzowi Generalnemu ONZ oraz Radzie Gospodarczej i Społecznej.
Część V (art. 26-31) - zawiera sposób ratyfikacji i wejścia w życie Paktu.
Rada Bezpieczeństwa
jeden z sześciu organów głównych ONZ powołany na mocy Karty Narodów Zjednoczonych
Na Radzie Bezpieczeństwa ciąży główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Podobnie jak Zgromadzenie Ogólne, może ona nakładać sankcje na państwa członkowskie.
RB składa się z 5 stałych członków oraz 10 członków niestałych, wybieranych na 2 lata zgodnie z tzw. kluczem regionalnym (5 miejsc dla Afryki i Azji, 2 Ameryki Łacińskiej, 2 Europy Zachodniej i 1 Europy Środkowej).
CHRL jest reprezentowana w Radzie Bezpieczeństwa dopiero od 1971 r. Wcześniej w Radzie Chiny reprezentował przedstawiciel Tajwanu.
Aktualnie w skład Rady Bezpieczeństwa wchodzą:
jako członkowie stali:
Chiny,
Francja,
Rosja,
Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania
jako członkowie niestali:
Austria,
Burkina Faso,
Chorwacja,
Japonia,
Kostaryka,
Libia,
Meksyk,
Turcja,
Uganda,
Wietnam
Dawniej w skład Rady Bezpieczeństwa wchodzili:
jako członkowie stali:
ZSRR
Republika Chińska
Obecnie prowadzone są prace nad ewentualnym rozszerzeniem liczby członków RB, wśród kandydatów na członków stałych wymienia się m.in. Niemcy, Japonię, Indie i Brazylię (G4). Żywo dyskutowana jest też kwestia powołania członków półstałych, którymi mogłyby zostać mocarstwa regionalne np. Włochy, Arabia Saudyjska, Nigeria, Egipt czy Pakistan. W Unii Europejskiej rozważano swego czasu, by prawa Wielkiej Brytanii i Francji scedować na całą Wspólnotę, nie zgodziły się na to jednak same zainteresowane państwa.
(G4 Grupa czterech państw pragnących zostać stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ. Nie ma charakteru organizacji międzynarodowej w ścisłym tego słowa rozumieniu, a jedynie charakter obustronnego poparcia i koordynacji działań w celu uzyskania stałego miejsca (z możliwością veta) w RB ONZ. Niemcy, Brazylia, Indie, Japonia)
Rada przyjmuje uchwały większością 9 głosów spośród 15 członków. Wśród uchwał wyróżnia się uchwały dotyczące spraw proceduralnych oraz uchwały dotyczące innych spraw. W przypadku spraw innych do ważności uchwały wymagane są zgodne głosy członków stałych. Jednak w drodze zwyczaju wykształciła się zasada, że uchwała zostaje przyjęta także w wypadku, gdy żaden z członków stałych nie wyrazi sprzeciwu (pierwszy przypadek takiej interpretacji, niezgodnej z literalnym brzmieniem art. 27 Karty Narodów Zjednoczonych, miał miejsce w 1950 r. w związku z interwencją ONZ w Korei). Do zawetowania rezolucji potrzeba więc determinacji jednego z członków stałych lub 7 głosów innych państw. Ten sposób głosowania jest powszechnie krytykowany, swą słabość ujawnił m.in. w trakcie kryzysu irackiego 2003, proponuje się więc, by wprowadzić tzw. podwójne weto (co najmniej 2 członków permanentnych musiałoby zagłosować przeciw, by decyzja nie weszła w życie).
Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych wyznaczył międzynarodowe standardy prawne w tych dziedzinach, łącznie z prawem do pracy w godziwych i korzystnych warunkach, prawem do ochrony socjalnej, prawem do życia na godziwym poziomie, do najwyższych dostępnych standardów opieki medycznej oraz prawem do edukacji i korzystania w pełni z wolności kulturowej i postępu naukowego.
Realizacja i przestrzeganie przez państwa postanowień wynikających z Paktu monitorowane są przez Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych. Komitet pracuje w oparciu o raporty dostarczane przez państwa członkowskie oraz informacje napływające z wyspecjalizowanych agend ONZ. Komitet otrzymuje również informacje od pozarządowych i lokalnych organizacji działających w krajach, które ratyfikowały Pakt, a także od organizacji zajmujących się prawami człowieka i innych ciał traktatowych ONZ oraz z ogólnie dostępnej literatury.
Komitet Praw Człowieka (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych)
Komitet Przeciwko Torturom
Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet
Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej
Komitet Praw Dziecka
Komitet ds. Ochrony Praw Wszystkich Migrujących Pracowników
Europejski system ochrony praw człowieka
Nad realizacją ochrony praw człowieka w Europie czuwa Rada Europy
Przyjęła ona Europejska konwencja praw człowieka - 4 listopada 1950 r.
Została ona w 1961 r. uzupełniona Europejską Kartą Socjalną,
Nad przestrzeganiem praw człowieka czuwają Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu oraz Komitet Ministrów Rady Europy.
Również Unia Europejska ma swój wkład w europejski system ochrony praw człowieka (Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej, Karta Praw Podstawowych, która wejdzie w życie wraz z Traktatem Lizbońskim)
Afrykański system ochrony praw człowieka.
- Afrykańska karta praw człowieka i ludów z 1981 r.
- Działalność Unii Afrykańskiej na rzecz polepszenia warunków życia narodów Afryki
Amerykański system ochrony praw człowieka.
- 1948 Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka i Obywatela oraz powołanie Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka.
- Przyjęcie Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka i powołanie na jej podstawie Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w 1979 r.
- Protokół z San Salwador z 1988 roku, wprowadzający do systemu amerykańskiego prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne.
System pozarządowy.
- Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża
- Międzynarodowy Komitet Opieki nad Rannymi
- Międzynarodowa Komisja Prawników
- Urząd Specjalnego Sprawozdawcy do spraw Niezawisłości Sądownictwa
- Komitet Helsiński USA
- Międzynarodowa Helsińska Fundacja Praw Człowieka
- Grupa na Rzecz Praw Mniejszości
- Międzynarodowe Centrum Prawne Ochrony Praw Człowieka
- Międzynarodowy Instytut Praw Człowieka
Nowe wyzwania i problemy w XXI w.
Pomimo ustanowienia wielu aktów kodyfikacyjnych i konwencji oraz związanych z tym mechanizmów kontrolnych w ramach ONZ, jak też w aspekcie regionalnym, głównie w Europie, istniejący stan ich realizacji można uznać za niewystarczający. W praktyce, żadne z państw nie realizuje praw człowieka we wszystkich zakresach i dziedzinach. Z pewnością należy udoskonalić oraz podnieść skuteczność systemu sankcji i kar za naruszanie praw człowieka oraz położyć nacisk na wczesne wykrywanie zagrożeń i naruszeń praw człowieka.