Religie Egiptu

 

   Religia w Egipcie przeszła przez typowe dla religii antycznych stadium fetyszyzmu-totemizmu. Fetysze Praegipcjan rzadko miały postać roślin, częściej - martwych przedmiotów, najczęściej zaś zwierząt. Przedmioty te lub istoty wzbudzały w Praegipcjanach podziw albo lęk bądź też były dla nich szczególnie pożyteczne. Od tych fetyszów i totemów wywodzi się znaczna większość późniejszych bóstw egipskich. Pierwotnie miały one zazwyczaj postać całkowicie zwierzęcą (zoomorfizm), ale już w czasach przedhistorycznych zaczęto nadawać im kształty ludzkie (antropomorfizm). Najczęściej pozostawiano antropomorficznemu bóstwu jego dawną zwierzęcą głowę, niektóre zaś bóstwa obok postaci antropomorficznej zachowały także swą postać zwierzęcą.
   Pewne bóstwa egipskie od najdawniejszych czasów miały tylko postać ludzką, można jednak wykazać, że występują one w tej postaci obok odpowiedniego fetysza będącego przedmiotem kultu lub są ubóstwioną postacią jakiegoś władcy czy innej wybitnej jednostki.
    Pierwotne bóstwa Egiptu były bóstwami opiekuńczymi i nominalnymi władcami drobnych państewek, które istniały tu w czasach przedhistorycznych.
   

    W okresie kiedy kwestia odpowiedniego wykorzystania wylewów Nilu stała się paląca, między teokracjami egipskimi wybuchła ostra walka o prymat. Walka organizacji państwowych pragnących rozciągnąć swą władzę na cały obszar Egiptu znalazła odbicie w religii jako walka bogów o naczelne stanowisko w panteonie. W trakcie tej walki jedni bogowie umacniali swoje pozycje, inni zaś spadali do rzędu dworzan zwycięzców. Prymat lokalnego bóstwa opiekuńczego starano się uzasadniać przez powiązanie tego bóstwa z siłami i zjawiskami kosmicznymi oraz przez nadanie mu charakteru uniwersalnego. Wskutek tych przemian zapanował w panteonie egipskim chaos tym większy, że zależnie od aktualnych potrzeb, miejscowych warunków i nastrojów, jedno i to samo bóstwo czy zjawisko kosmiczne pojmowano w różny sposób lub ze względów politycznych utożsamiano kilka bóstw z bóstwem lokalnym. W miarę jednak jak postępował proces zjednoczenia Egiptu, coraz silniej dawała się odczuć potrzeba zaprowadzenia w panteonie pewnego ładu.
    W wyniku walk, a także pokojowego łączenia się poszczególnych teokracji egipskich, powstały ostatecznie dwa królestwa: królestwo Północy, którego boskim "władcą" był sokół-Horus, i królestwo Południa, którym władał bóg Seth. Stolicą państwa północnego, tj. Egiptu Dolnego, było miasto Behedet w zachodniej części Delty, miastem zaś stołecznym państwa południowego, tj. Egiptu Górnego, było Ombos na lewym brzegu górnego Nilu. Długotrwałe walki pomiędzy tymi dwoma państwami zakończyły się jeszcze w czasach przedhistorycznych zwycięstwem Egiptu Dolnego i zjednoczeniem całego kraju pod boską władzą Horusa. W ten sposób powstało pierwsze zjednoczone państwo egipskie ze stolicą w Heliopolis (biblijne On, na północo-wschód od dzisiejszego Kairu). Heliopolitańscy kapłani stworzyli w tym okresie najważniejszy system teologiczny i kosmogoniczny, który przyjął się w całym Egipcie i przetrwał aż do czasów chrześcijańskich. Nie zostały jednakże wykluczone z tego systemu bardzo liczne naiwności i sprzeczności przekazane przez tradycję.
    Pierwsze zjednoczenie Egiptu nie było trwałe. Górny Egipt zbuntował się i odzyskał niepodległość, co zakończyło okres nazwany później okresem "służebników Horusa". Znowu więc powstały dwa państwa: północne, ze stolicą w Pe (Buto), i południowe, ze stolicą w Nechen (Hierakonpolis). Kres rywalizacji między północą i południem położył dopiero około roku 2850 p.n.e. Menes, król państwa południowego, dokonując po raz drugi dzieła zjednoczenia Egiptu.

    W epoce thinickiej (czasy panowania I i II dynastii faraonów) Horus, utożsamiony z bogiem-słońcem i czczony jako Re-Harachte, był bogiem opiekuńczym całego zjednoczonego państwa. Pod koniec okresu panowania faraonów z II dynastii nastąpiła schizma religijna. Faraon Peribsen opuścił stołeczne miasto Memfis, przeniósł się do Abydos i uznał wrogiego Horusowi Setha za boskiego władcę państwa. Chasechemui, ostatni faraon tej dynastii, poszedł na kompromis i uznał Setha oraz Horusa za boskich współwładców kraju. Nie rozwiązało to jednak radykalnie sprawy i za czasów III dynastii boskim władcą Egiptu stał się znowu Horus. Faraonowie powrócili do Memfis; wielką rolę zaczął teraz odgrywać także kult miejscowego boga Ptaha.

    Następny przewrót religijny dokonał się przypuszczalnie za panowania faraonów z V dynastii. Założyciel tej dynastii, Userkaf, postawił sobie za cel przywrócenie słonecznemu bogu Re dawnego nadrzędnego stanowiska i cel ten osiągnął.

    W pierwszym okresie wielkiego osłabienia władzy centralnej odżyły w Egipcie kulty miejscowe, a spośród bogów lokalnych na czoło wysunęli się Min i Montu, bóstwa potężnych dzielnic południowych.

    Za czasów XII dynastii (w przybliżeniu lata 1991-1792 p.n.e.) następuje wywyższenie Amona, który utrzymał stanowisko boga państwowego w drugim okresie przejściowym aż do najazdu Hyksosów. Hyksosi w zajętej przez siebie części Egiptu za naczelne bóstwo uznali Setha, podczas gdy w Egipcie Górnym panująca tam dynastia władców tebańskich nadal przyznawała prymat Amonowi.

    Królowie tebańscy pokonali Hyksosów około 1570 roku p.n.e. Zwycięstwo to było równoznaczne z triumfem Amona, a dalsze sukcesy militarne faraonów uczyniły go "władcą" rozległego imperium. Amon w coraz większym stopniu przybierał charakter bóstwa solarnego i uniwersalnego.

    Wraz ze wzrostem znaczenia i potęgi Amona wzrastał także wpływ jego arcykapłana. Oba te czynniki doprowadziły w latach 1377-1358 p.n.e. do wielkiej schizmy religijnej. Począwszy od czasów Tutmozisa IV zaczęto przedstawiać słonecznego boga nie w postaci człowieka, lecz w postaci tarczy słonecznej (Aton).

    Faraon Amenhotep IV dokonał niezwykle doniosłego posunięcia politycznego: odebrał arcykapłanowi Amona zarząd dóbr świątynnych. Następnie, dążąc do zupełnego
zlikwidowania wpływu kapłanów Amona, stworzył nową religię, opartą na kulcie tarczy słonecznej, i zmieniwszy swe imię na Echnaton, zaczął wprowadzać tę religię w swym państwie, nie wahając się stosować środków administracyjnych. Wydaje się, że faraon-reformator uzyskał poparcie ze strony heliopolitańskich kapłanów boga Re. Reforma religijna Echnatona zakończyła się jednak całkowitym niepowodzeniem, a prawdopodobnie pod koniec swego panowania Echnaton usiłował nawet pogodzić się z kapłanami Amona.

    Właściwa likwidacja schizmy rozpoczęła się dopiero za panowania Tutanchamona, została zaś zakończona przez Haremhaba. Po ponownym triumfie Amon przybrał charakter boga wyłącznie solarnego i uniwersalnego. Następcy Haremhaba, faraonowie pochodzący z Tanis, starali się osłabić wpływy kapłanów Amona, faworyzując kulty bogów Ptaha i Re.

    Amon, Re, Ptah i Seth stali się czterema oficjalnymi bogami państwa egipskiego, naczelne miejsce jednak nadal zajmował Amon. Jego potężni arcykapłani sięgnęli po władzę królewską i sprawowali ją w latach 1085-950 p.n.e. W okresie następnym, trwającym do roku 332 p.n.e., czyli do czasów Aleksandra Wielkiego, znów wystąpiło w Egipcie zjawisko rozdrobnienia władzy i powrót do kultów lokalnych. Na stanowisku bogów państwowych znajdowali się to Amon, Re i Ptah, to bóstwa lokalne, jak Bastet - bogini-kotka z Bubastis, lub Neith - bogini z Sais. Faraonowie trzech ostatnich dynastii byli już zbyt słabi, aby móc zapewnić prymat któremukolwiek z wielkich bóstw.

    Nowi władcy Egiptu, Ptolemeusze, starali się pozyskać sobie Egipcjan popierając kulty miejscowe i wznosząc liczne świątynie. Wykorzystywali też prastarą egipską tendencję do łączenia ze względów politycznych lub teologicznych różnych bóstw w jedno i w celu związania wspólnym kultem przybyszów greckich z Egipcjanami popierali utożsamianie bogów egipskich z greckimi. Tak więc utożsamiano np. Horusa z Apollinem, Ammona z Zeusem, Ptaha z Hefajstosem, Hathor z Afrodytą, Ozyrysa z Dionizosem. Tej tendencji sprzyjał charakterystyczny dla hellenizmu synkretyzm, utożsamianie lub stapianie bóstw jako różnych postaci lub przejawów jedynego Boga. Ale mimo utożsamiania bogów nie nastąpiła w ptolemejskim Egipcie unifikacja religijna i polityczna. W celu osiągnięcia jej Ptolemeusze stworzyli nowy kult Sarapisa, który miał być bogiem państwowym. Sarapisto najprawdopodobniej uczłowieczona i zhellenizowana postać lokalnego bóstwa memfickiego Oserapisa (Ozyrys-Apis). Nowy bóg, który łączył w sobie elementy Ozyrysa, Zeusa, Posejdona, Hadesa, Asklepiosa, Heliosa, Dionizosa i babilońskiego Marduka, miał za małżonkę Izydę. Sarapis cieszył się wielką popularnością wśród ludności greckiej, nie został jednak życzliwie przyjęty przez Egipcjan. Toteż w Egipcie stał się on raczej greckim bogiem Aleksandrii. Natomiast poza granicami Egiptu kult Sarapisa i Izydy jako bogów-zbawców, zespolony z kultem ich syna Horusa (zwanego przez Greków Harpokratesem) oraz kultem boga umarłych Anubisa, rozprzestrzenił się bardzo szybko, wywarł silny wpływ na hellenizm, dotarł w końcu nawet do Brytanii i do Indii, a przetrwał aż do V wieku n.e. Innym środkiem, za pomocą którego Ptolemeusze starali się zjednoczyć ludność Egiptu, było wprowadzenie, obok istniejącego egipskiego kultu władcy, oficjalnego greckiego dynastycznego kultu Ptolemeuszów; oba kulty dotyczyły tego samego monarchy. W czasach rzymskich taką samą rolę, jak kult Ptolemeuszów, odgrywał kult cesarski.

---