TOKSYKOLOGIA

Dawniej substancje aktywne używano jako stymulanty a nie jako narkotyki.

Liście koki

Krasnodrzew, kokainowy krzew Erythroroxylon coca

Krzew okrytozalążkowy z rodziny krasnodrzewowatych pochodzący z Andów (Peru, Boliwia). Uprawiany na obszarach międzyzwrotnikowych (Ameryka Południowa, Kamerun, na Jawie). Dorasta do 3 metrów wysokości, liście jajowate, aromatyczne. Wyciąg używany w pierwszych produkcjach napoju coca-cola.

Substancja aktywna - kokaina.

Kokaina: ester metylowy kwasu 3-benzoiloksy-8-metylo-8-azabicyklo-[3,2,1]-ocano-4-karboksylowego

U człowieka kokaina jest hydroksylowana w wątrobie.

Inne alkaloidy w krasnodrzewie:

• cynamonian metyloekgoniny

• benzyloekogonina

• higryna

• nikotyna :

Khat

Kała, czuwaliniczka jadalna, Cathe edulis

Gatunek rośliny drzewiastej, okrytozalążkowej z rodziny dławiszowatych występująca na wschodnim wybrzeżu Afryki w południowej części Półwyspu Arabskiego. Liście zawierają alkaloidy- katynę, katyninę, katydynę o działaniu zbliżonym do kofeiny, które w małej dawce działają pobudzająco, usuwają uczucie zmęczenia i głodu, w dużej wywołują apatie i senność. Liście- stymulant (Jemen, Somalia) i od Sudanu po południową część Półwyspu Arabskiego.

Kocimiętka właściwa

Nepeta cataria

W Polsce tu i ówdzie zawleczona lub zdziczała. Oryginalnie roślina śródziemnomorska. Kocimiętki znajdują zastosowanie w ziołolecznictwie. Są to również ważne rośliny miododajne. Rośliny zawierają terpeny, będące prawdopodobnie kocim feromonem. Kiedy kot wyczuwa kocimiętkę zaczyna się w niej tarzać, chwytać łapami, gryźć, lizać, następnie głośno mruczy i miauczy. Trwa to około 10 minut, po czym zwierzę traci zainteresowanie rośliną. Po kolejnych 2 godzinach cały proces może zajść na nowo. Małe kocięta i starsze koty wykazują mniejsze zainteresowanie kocimiętką, bardzo wyczulone na jej działanie wydają się być osobniki w wieku rozrodczym.

HISTORIA TOKSYKOLOGII

Egipt

Menes, który był pierwszym faraonem, ok. 3000lat p.n.e. hodował rośliny trujące i lecznicze oraz studiował ich właściwości, co było zajęciem przynależnym jedynie dworowi egipskiemu. Egipcjanie znali antymon, miedź, arsen, ołów, opium, mandragorę. Przypuszczalnie Egipcjanie byli pierwszymi mistrzami destylacji - umieli wydestylować silną truciznę z pestek brzoskwiń - kwas pruski (HCN) poprzez destylację z parą wodną.

Papirus Ebersa datowany na 1500 rok p.n.e. zawierał wskazówki i opisy jak zebrać, sporządzić i podać 800 specyfików i trucizn oraz jak wyekstrahować „cykutę” z szaleju jadowitego.

Kleopatra (69-30 rok p.n.e) zginęła od jadu węża. Ale współcześni naukowcy uważają to raczej za morderstwo upozorowane na samobójstwo.

Summerowie

Tereny dzisiejszej Turcji.

Gula (4500 lat p.n.e.) była kobieta trucicielką.

W eluzyjskich ceremoniach (tzw. misteria Eluzjańskie) używano grzyb- sporysz, który wykazywał działanie psychoaktywne.

Grecja

W mitach greckich znajdujemy szereg znanych trucicieli, m.in. :

Medea - jedno z dzieci słońca

Dejenina - żona Herkulesa

W V wieku p.n.e. ateńskie prawo akceptowało egzekucje skazańców przy pomocy trucizn.

Diocles z Carystus (IV w p.n.e.)- grecki lekarz, napisał książkę o botanice, roślinach leczniczych i trujących.

Hipokrates (400 rok p.n.e.) - szereg dzieł o podłożu leczniczym. W przysiędze hipokratesa uczniowie mistrza ślubują nie używać trucizn.

Starożytni Grecy znali szereg trucizn i podstawy leczenia zatruć - wpływali na wchłanianie trucizn z przewodu pokarmowego.

Praktyka świadomego otruwania bliźnich - konieczność znajomości trutek i odtrutek. Wyroki niesione przez posłańców - „samobójstwo” przez zażycie trucizny. Urzędowa funkcja osoby podającej truciznę skazańcom.

Sokrates (470-399 rok p.n.e.) - otruty najprawdopodobniej cykutą (Cicuta virosa, cykuta trująca). Przypuszcza się, że ta roślina posłużyła do egzekucji Sokratesa. W starożytności ogólna łacińska nazwa cicuta dotyczyła m. in. również tej rośliny, a dopiero od czasów Linneusza odnosiła się jedynie do cykuty (szalej jadowity). Popularne stwierdzenie w tradycji literackiej, że Sokrates otruł się cykutą, jest najprawdopodobniej błędne w świetle dzisiejszej nomenklatury.

W owych czasach samobójstwo w pewnych okolicznościach uchodziło za czyn szlachetny, a używanie „zatrutego kubka” często sankcjonowano.

Grecy znali arszenik, ale nie w tej najczystszej postaci (znali postać realgenu i arpimentu).

Szczwój plamisty

Conium maculatum

Występowanie: Europa, Afryka Południowa, Azja. Wszystkie części rośliny są trujące. Zawiera alkaloidy: koninę, metylokoninę, koniceinę, konhydrynę, pseudokonhydrynę w ogólnej ilości ok. 0,2%. Roślina w pierwszym roku (w fazie różyczki) morfologicznie nie różni się od pietruszki i pasternaku, inny jest jedynie zapach. Bywa mylona z korzeniem chrzanu. Zatrucie nią powoduje: wymioty, bóle brzucha, rozszerzenie źrenic, zaburzenia wzroku, ślinotok, drętwienie kończyn dolnych, drgawki. Śmierć może nastąpić wskutek porażenia układu oddechowego.

Konina - pierwszy alkaloid otrzymany w 1886 roku drogą syntetyczną.

Szalej jadowity

Cicuta virosa, pietraszyca wodna

gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl). Rośnie w strefie umiarkowanej, także w Polsce. Bulwiasty, napowietrzony korzeń sugeruje ,że roślina ta rośnie na terenach podmokłych, przy rowach.

Cała roślina zawiera trujący wielonienasycony alkohol - cykutoksynę (cykutynę) bardzo silnie toksyczny; już spożycie około 5g kłącza powoduje zgon. Objawy zatrucia występują szybko, niekiedy w kilkanaście minut po spożyciu. Są to: ślinotok, pieczenie w jamie ustnej, wymioty, często wielokrotne drgawki. Śmierć może nastąpić wskutek porażenia ośrodka oddechowego. Zatrucia zdarzają się najczęściej w przypadku żucia zamiast tataraku, dlatego należy unikać „selera” z bagna.

Persja

Za panującego Artakserksesa II (405-359 rok p.n.e.) królowa macocha Perysatis za pomocą zatrutego noża otruła Statirę, córkę królewską.

Pergamon

Hellenistyczne państwo w Azji Mniejszej.

Nicander z Kolofon (185-135 rok p.n.e) poeta grecki, lekarz, gramatyk. Był lekarzem Attalusa III, studiował medycynę, botanikę. Miał pozwolenie na prowadzenie doświadczeń toksykologicznych na skazańcach. Pisał poematy hellenistyczne o ukąszeniach jadowitych zwierząt i środkach zaradczych, truciznach i odtrutkach - opisał 22 trucizn m.in.:

• biel ołowiana - nazwa techniczna zasadowego węglanu ołowiawego 2PbCO₃*Pb(OH)₂ - ciężki proszek nierozpuszczalny w wodzie, trujący, służący jako biała farba.

• Glejta - tlenek ołowiawy PbO

• Tojad (akonit)

• Wezykatoria z kantarydyny (wezykatoria przest. plaster leczniczy sporządzony z kantarydyny, drażniący skórę, wywołujący pęcherze. Łac. vesica 'pęcherz')

• Hiszpańska mucha (Litta vesikatoria) inaczej kantaryda, majka lekarska. Afrodyzjak otrzymywany z zielonego chrząszcza. Wydalana z moczem podrażniała moczowód i wywoływała spektakularny obrzęk członka. Używana dawniej do wyrobu leków, afrodyzjaków, plastrów, ze względu na zawartą w tkankach drażniącą substancję, kantarydynę: (10mg dawka śmiertelna)- rozcieńczona może służyć jako środek do usuwania kurzajek i tatuaży.

Proszek „vuka-vuka” podobny do uzyskiwanego z muchy hiszpańskiej, jest znany w Zimbabwe, ale jest on otrzymywany z żuków Myalabris.

• cykuta

• lulek czarny

• opium

• odtrutki: herbata z siemienia lnianego, „wysysanie” jadu z miejsc ukąszenia

Kationy srebra mają najbardziej bakteriobójcze właściwości, dlatego używane są srebrne powłoki w pojemnikach na wodę np. w samolotach.

Pont

Państwo pontyjskie w Azji Mniejszej.

Mitrydates VI Eupator - król w latach 114-63 p.n.e. Poszukiwał odtrutki na jady i trucizny, prowadził eksperymenty na skazańcach. Obawiał się zatrucia przez wrogów. Dlatego codziennie, celem nabycia odporności spożywał małe dawki różnych trucizn. Stworzył tzn. mitrydat (teriak, drakwia co w języku greckim oznacza dzikie, jadowite zwierzę). Była to mieszanka, odtrutka własnego pomysłu, skrzętnie chroniona. Wypróbował ją na sobie i na najbliższych poddanych. Dopiero po inwazji Rzymian, ich przywódca Pompejusz wydarł tajemnicę mitrydatu a jego lekarz Pliniusz opisał 54 składników (trucizn) w tajemniczej mieszance. Mitrydatesa Pompejusz próbował zabić trucizną, ale nie dawało to efektów - w ostateczności król państwa pontyjskiego zginął od ciosu mieczem.

Rzym

331 rok p.n.e. pierwsza znana wzmianka o truciznach dotyczy masowej śmierci kobiet - najprawdopodobniej zatrutych

221 rok p.n.e. masowe zatrucie senatorów (z Capua)

184 rok p.n.e. masowe zatrucie kobiet

180 rok p.n.e. masowe zatrucie kobiet

203 rok p.n.e. tragiczna saga o śmierci otrutego Sophonisty w Cartegenie

Cezar pisze, że król brytyjski Caturolcus popełnił samobójstwo wypijając sok z cisa

Cicero - wspomina różne epizody dotyczące otruć ze swoich oracji sądowych w obronie Caeliusa (Caelius Aurchianus) i Cheantiusa

Rzymianie nagminnie stosowali trucizn w celach morderczych już od 331 roku p.n.e. (kumulacja I i II wiek n.e.)

Sulla - dyktator (138-78 rok p.n.e.). Ogłosił prawo mające zapobiegać otruwaniu bliźnich jako obrony przed niedbałym dawkowaniem lekarstw przez medyków (Lex kornelia - 82 r p.n.e.)

Juvenalis - satyryk rzymski. Wyśmiewał społeczeństwo rzymskie, gdyż otruwanie stało sie symbolem statusu społecznego

Pliniusz - uważał, że powinno się otruwać zniedołężniałych starców, np. przez podanie opium

Marsi (z Abruzzi) , Psyli, Nasamones, Palaeothebans

Rhizotomoi - znawcy korzeni i ziół:

Grataeus (asystent Mithrydatesa),

Galen (współcześnie galenówka, „laboratorium galenowe”)

Pliniusz Starszy - lekarz, zmarły w 79 roku n.e., autor „Historii nauk przyrodniczych” w której zawarł informacje o jadach węzy itp.

Tyberiusz Germanicus zmarł otruty przez Martinę

Apollodorus - otruwacz, założył szkołę trucicieli

Locusta - ok. 54 n.e.; zawodowa trucicielka o najgorszej sławie, mieszkająca w Rzymie w I w., otruła między innymi Klaudiusza (za pomocą wyciągu z Belladonny) i Brytanika - brata Nerona (za pomocą cyjanowodoru z gorzkich migdałów) na polecenie Agrypiny Młodszej. Po tym morderstwie Neron ułaskawił Locustę od kary śmierci i trzymał ją jako osobistego doradcę. Została stracona w czasach imperatora Galby. (Matka Nerona- Agrypina nie była podatna na trucizny, którymi syn chciał ją otruć)

Marek Aureliusz - miałby codziennie zażywać specjalne theriacum przygotowane przez Galena.

W Rzymie aby sprawdzić czy żywność nie była zatruta, najpierw podawano psom, niewolnikom do spróbowania.

Pediacus Dioscorides - autor słynnego dzieła „Wielki Zielnik” (De Materia Medica) datowany na 55 rok n.e.. Był Grekiem, lekarzem wojskowym w służbie Nerona. Jego dzieło było jedynym miarodajnym źródłem informacji i wiedzy o terapeutykach, truciznach aż do czasów późnego średniowiecza. Spis obejmował ponad 600 trucizn m.in. : lulek czarny, bieluń dziędzierzawa, pokrzyk wilcza jagoda, mandragora, tojad właściwy, szczwół plamisty, ciemiężyca, zimowit jesienny, cis pospolity, opium, grzyby. Z trucizn zwierzęcych znajdujemy: wezykatoria z kantarydyny, jady węży, pająków, skorpionów a także „bajeczne potwory” typu bazyliszek, ropuchy, krew bycza, krew wykastrowanych kozłów. Z trucizn mineralnych mamy: ołów, opary ołowiu podczas jego wytapiania , arsen, rtęć, związki miedzi.

Okres panowania cesarza Augusta (27 rok p.n.e. - 14AD)

• Liwia - uwielbiana żona Augusta

• Asperas - oskarżony o otrucie 30 gości

• Apollodorus oraz Candide (terroryzowała oponentów biegłością w sztuce otruwania) preferowali jako truciznę szczwół plamisty z miodem

• Sejanus - prefekt gwardii pretorianów, otruł Drususa, syna Tyberiusza (AD 14-37)

• Piso - oskarżony o otrucie Germanikusa przy udziale znanej trucicielki Mertiny

• Wiele osób oskarżonych o zdradę stanu podczas zbiorowych procesów popełniało samobójstwo zażywając truciznę

Gajus (Kaligula) rok 41-45 AD - gromadzi trucizny i zgładza gladiatorów, dżokei i konie w obłąkańczych próbach wygrania zawodów

Klaudiusz - (AD 41-54) niszczy wszystkie trucizny ze zbiorów Kaliguli

Commodus (AD 180-192) - zatrutą figą zgładził Motilenusa, a sam przeżył próbę otrucia z ręki Marci, faworyzowanej konkubiny

Mamimonides (1135-1204r.) hiszpański rabin „Trucizny i ich antidota”.

Chiny

Cesarz Shen Nung (rok 2700 p.n.e.)

• doświadczenie z roślinami trującymi oraz trującymi rybami

• zatruwanie strzał

Indie

Medycyna hinduska

Vedas - księgi, najwcześniejsza zapisana część to Rig-Veda Sanhita, zapisana ok. roku 1200-1500 p.n.e. Ustne przekazy przez nauczycieli uczniom miały miejsce wiele wieków wcześniej, najstarsze pismo święte (?). Do dzisiaj wykorzystywany zbiór hymnów i psalmów. Opisy trucizn zwłaszcza: opium, arszenik, akonityna.

---