TOKSYKOLOGIA

prof. dr hab. Jerzy Falandysz

konsultacje: wtorek 9.00 - 10.00, pok. 35 BOŚ

Toksykologia to nauka o truciznach

• grecki wyraz toxon (łuk); toxe uma (strzała)

toxicos - wyraz dotyczy trucizny na czubku strzały

• grecki wyraz toxicon (trucizna) i logos (nauka)

Trucizna:

każda substancja o wpływie szkodliwym?

Jest to substancja, która w względnie małej dawce jest śmiertelna lub uszkadza funkcje tkanek?

Pojęcia trucizny nie da się krótko i jednoznacznie zdefiniować, mimo że w potocznym użyciu termin ten wydaje się całkowicie zrozumiały. Ta sama substancja — zależnie od dawki, drogi wprowadzenia do organizmu, wieku, płci, stanu zdrowia — może powodować całkowicie odmienne skutki: może działać leczniczo lub szkodliwie, albo też nie wykazuje żadnego uchwytnego działania. Z powyższego wynika, że prawie każda substancja — w pewnych okolicznościach, a przede wszystkim w odpowiednio dużej dawce może wywołać zatrucie. Za truciznę należy więc uważać każdą substancję, która wprowadzona do organizmu jakąkolwiek drogą, w stosunkowo małej ilości, wskutek swych właściwości fizykochemicznych może wywołać zmiany struktury lub zaburzenia czynności organizmu, których wynikiem jest choroba lub śmierć. Trucizną jest więc każda substancja chemiczna, której dawka toksyczna jest stosunkowo niewielka.

Definicja trucizny wg. Dr Williama Coda Martina z 1957 r.

Definicja medyczna:
"Trucizną jest każda substancja dostarczona ciału, strawiona lub powstała wewnątrz ciała, która powoduje lub może powodować choroby."

Definicja fizyczna:
"Trucizną jest każda substancja, która hamuje aktywność katalizatorów, które są znajdującymi się w organizmie w niewielkich ilościach substancjami chemicznymi lub enzymatycznymi aktywującymi reakcje."

„Trucizna w małej dawce jest lekarstwem a lekarstwo w dużej dawce jest trucizną” - Alfred Swain Taylor, XIXw.

Dawka progowa - dawka podprogowa, dosis minima (DM), najmniejsza ilość substancji lub czynnika działających na organizm, których wpływ można zaobserwować; ilość wyzwalająca reakcję progową; dawka inicjująca zmiany toksyczne

Warunki konieczne do zadziałania trucizny:

1. pokonanie bariery biologicznej przez truciznę (samo połknięcie nie wystarcza, ponieważ niektóre substancje nie zostają wchłonięte z przewodu pokarmowego)

2. dostępność receptorów (po wchłonięciu trucizna musi zostać tak związana, że zacznie działać toksycznie)

Paracelsus - żył w XV wieku, badał wiele substancji chemicznych pod kątem wykorzystania ich jako leki. Badał też ich właściwości trujące, można go więc uznawać także za ojca toksykologii. To właśnie on stwierdził: "Co jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że coś jest trucizną" (łac. Dosis facit venenum lub„the dose makes the poison”)

Paracelsus nie wiedział o specjacji???

Specjacja - w chemii występowanie danego pierwiastka w różnej postaci (w postaci jonów, związków chemicznych, na różnych stopniach utlenienia, w połączeniu z różnymi ligandami itp.) w badanym materiale, np. w żywności, tkankach zwierzęcych, próbkach środowiskowych, katalizatorach. Formy w jakich występuje dany pierwiastek różnią się własnościami fizykochemicznymi i działaniem fizjologicznym.

Sól jadalna w niewielkich dawkach jest niezbędna, ale w dużych dawkach zabija (solenie a nowotwór żołądka u Japończyków). Dużo soli znajdujemy w wędlinach i pieczywie (zwłaszcza w chlebie).

W wieku XX nastąpiła zmiana zakresu znaczeniowego pojęcia trucizny - przeniesiona jest ona na większość związków chemicznych (ksenobiotyki) i czynników chemicznych.

Ksenobiotyk - (z gr. ksenos - obcy i bioticos) - związek chemiczny występujący w organizmie, który ani go nie produkuje ani też w normalnych warunkach nie przyjmuje z pożywieniem. Inaczej jest to substancja chemiczna nie będąca naturalnym składnikiem żywego organizmu. Inne nazwy to: substancja obca, egzogenna, materiał antropogenny.

Etapy rozwoju cywilizacji (poszczególne kultury na ziemi), a wiedza toksykologiczna.

Każda epoka miała własne charakterystyczne trucizny. Dzisiaj nastąpiła kumulacja wiedzy i globalizacja tego problemu. Dawniej toksykologia była „sztuką” stosowania trucizn. Była to bezgłośna i subtelna broń, która odgrywała bardzo ważną rolę w historii ludzkości. Zawodowymi trucicielami byli: kaci „amatorzy”, zamachowcy i mordercy. Wiedza o truciznach ściśle związana była z rozwojem lecznictwa i znajomością leków. W historii ludzkości truciznę często określano mianem „broni tchórzy”, którą podawano ofiarom z zimną krwią i świadomością zwykle długiego cierpienia otrutego. Człowiek pierwotny używał trucizn zawartych w roślinach, owadach i innych zwierzętach ale było to dużym ryzykiem.

Herodotus - historyk grecki żyjący w V wieku p.n.e. Stworzył on ówczesną mapę świata (450 r p.n.e.)

Tassili (Sahara, Alzir) - odnaleziono skalne rysunki człowieka sprzed 12 tys. lat, który jest pierwszym zapisem kulturowym. Widać na tym rysunku postać ludzką z grzybami (halucynogennymi?) oraz założoną maską pszczoły, gdyż w ówczesnych czasach Sahara była żyzną, zieloną krainą, w której żyły owady takie jak pszczoły.

Toksykologia współczesna ma podejście naukowe. Jest to teraz odrębna, wielodyscyplinarna dziedzina wiedzy, zajmująca się badaniem jakościowym i ilościowym skutków szkodliwego działania związków chemicznych na człowieka i wszystkie formy życia.

---