Specyfika nauk społecznych

Nauki społeczne - według encyklopedii internetowej Wikipedia - nauki badające strukturę i funkcje dziejów społeczeństwa, jego kulturę, prawa i prawidłowości jego rozwoju. Obok nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych zaliczają się do nauk empirycznych. Nauki społeczne odróżniają się od nauk humanistycznych naukowymi metodami poznania oraz tym, że stosują ścisłe kryteria.

Są to m.in.:

• antropologia

• ekonomia

• etnografia

• geografia

• historia

• pedagogika

• politologia

• prawoznawstwo

• psychologia

• religioznawstwo

• socjologia

• stosunki międzynarodowe

• prawo

Nie wszystkie nauki są uważane za społeczne : np.

• historia może być uważana za humanistyczną ze względu na miejscowy charakter kulturowy

• niektóre dyscypliny mają charakter poznania podobny do nauk przyrodniczych np. antropologia czy archeologia

• pewne społeczne dyscypliny są interdyscyplinarne np. socjologia, która obejmuje socjobiologię odwołującą się do pewnych praw biologii (m.in. dobór krewniaczy) czy nauki ekonomiczne, odwołujące się m.in. do modelowania matematycznego (ekonomia matematyczna, ekonometria).

• do nauk społecznych zalicza się również geografię, która powszechnie uważana jest za naukę przyrodniczą, zapominając, że drugą połówką geografii jest geografia społeczno-gospodarcza i polityczna.

Nauki przyrodnicze (w terminologii angielskiej zwane natural sciences) to mało precyzyjne określenie dziedzin nauki, które zajmują się badaniem różnych aspektów świata materialnego, ożywionego i nieożywionego, zazwyczaj z zastosowaniem aparatu matematycznego, jak również właściwej sobie metodologii.

Pojęcie nauk przyrodniczych jest bardzo nieostre i często trudno jest zdecydować, czy dana nauka zalicza się do nauk przyrodniczych czy humanistycznych. Często decyduje tu tradycja, nie zaś racjonalne kryteria.

Na przykład geografia jest uważana za naukę raczej przyrodniczą, ale wiele jej działów ma charakter społeczny (choćby demografia). Z drugiej strony ekonomia jest nauką uważaną za raczej społeczną, aczkolwiek wiele jej działów (na przykład ekonometria) stosuje bardzo przyrodnicze podejście do badanych zjawisk.

Do ważniejszych nauk przyrodniczych należą:

• astronomia

• biologia

• chemia

• fizyka

nauki o Ziemi

Nauki ścisłe to grupa nauk, które operują jedynie na obiektach abstrakcyjnych, w oderwaniu od rzeczywistości przyrodniczej. Są to wszystkie teoretyczne działy matematyki, logika oraz działy pomocnicze różnych innych nauk, np:

• elektryki

• elektroniki

• automatyki

• robotyki

• telekomunikacji

• informatyki

• itp.

Co to jest nauka ?

Termin nauka jest trudny do zdefiniowania głównie dlatego, że ludzie często mylą to, czym jest nauka, z jej metodologią. Chociaż sama nauka nie ma własnego przedmiotu badawczego, to nie każde badanie jakiegoś zjawiska traktujemy jako naukę.

Odrzucenie przez naukowców jakiejś dziedziny wiedzy, traktowanej przez wielu ludzi jako wiedzy rzeczywistej, oparte jest zawsze na przesłankach metodologicznych. Co więcej, sama nauka także ciągle się zmienia - wiedza dzisiaj uznawana za naukową, jutro może okazać się nienaukowa.

Słowo „nauka” (ang. science) pochodzi od łacińskiego słowa scire, co oznacza „wiedzieć”. Historycznie rzecz biorąc, ludzie zdobywali wiedzę w różny sposób. Podejście naukowe jest jedynym sposobem, dzięki któremu ludzie zrozumieli swoje otoczenie i siebie samych. Można też wskazać trzy inne sposoby zdobywania wiedzy: sposób odwołujący się do autorytetu, do wiary oraz sposób racjonalny. Podstawowej cechy różniącej te podejścia należy upatrywać w sposobie, w jaki każde z nich uwiarygodnia źródła wiedzy lub osoby szerzące tę wiedzę (tj. „Kto to mówi?”), w procedurach za pomocą, których wiedza ta jest zdobywana (tj. „Jak się tego dowiedzieliśmy?”) oraz w efektach tej wiedzy („Jakie widzimy różnice?”).

Model oparty na autorytecie

W modelu opartym na autorytecie ludzie poszukują wiedzy, odwołując się do tych osób, które z powodów społecznych lub politycznych są uważane za jej źródło. Są nimi, na przykład, czarownicy w społeczeństwach plemiennych, dostojnicy kościelni w społeczeństwach teokratycznych (np. mułłowie we współczesnym Iranie), królowie w monarchiach i naukowcy w społeczeństwach technokratycznych. W każdym społeczeństwie różne osoby obdarzone autorytetem mogą stanowić źródła wiedzy o odmiennych zjawiskach. Dla większości pobożnych katolików, na przykład, niepodważalny autorytet w sprawach religijnych ma papież. W modelu opartym na autorytecie zdolność generowania wiedzy przypisywana jest autorytetom społecznym, politycznym i religijnym. Sposób, w jaki ludzie zdobywają tę wiedzę (np. ceremoniał), wpływa na tryb jej przekazywania przez autorytety, nie wpływa zaś na zaufanie ludzi do samej wiedzy. Ci, którzy chcieliby zdyskredytować lub zdelegitymizować autorytet osoby uważanej za źródło wiedzy, muszą być przygotowani na szybkie odpieranie zarzutów pod swoim adresem oraz umieć wskazać alternatywne źródła tej wiedzy.

Model oparty na wierze

W modelu opartym na wierze osoby poszukujące prawdy znajdują wiedzę u autorytetów ponadnaturalnych takich, jak wróżbici, wyrocznie czy media. W tym aspekcie model oparty na wierze przypomina model oparty na autorytecie. Modele te różnią się jednak obecnością zdarzeń ponadnaturalnych i stanem psychologicznym osób szukających wiedzy charakterystycznej dla modelu drogiego. Model oparty na wierze zależy w dużym stopniu od wykorzystania ceremoniału i rytuału. Obrzęd związany z przepowiedniami astrologicznymi, na przykład, ma na celu przekonanie laików o ponadnaturalnej mocy astrologów.

W sytuacjach depresji i bezradności istnieje duże zapotrzebowanie na wiedzę opartą na wierze. Zaufanie do wiedzy zdobywanej w ten sposób spada natomiast wraz ze wzrostem liczby osób, które ją odrzucają, ze wzrostem poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz z poprawą kondycji psychologicznej jednostki.

Model racjonalny

Zgodnie z kierunkiem filozofii określanym jako racjonalizm istnieje możliwość zdobycia wiedzy poprzez odwołanie się do reguł i metod logiki. U podstaw racjonalizmu leżą następujące założenia:

1. istnieje możliwość poznania świata niezależnie od zjawisk dostępnych obserwacji;

2. wiedza jest niezależna od naszego osobistego doświadczenia.

Innymi słowy, model racjonalny dotyczy wiedzy zasadniczo prawdziwej, logicznie możliwej i dopuszczalnej.

Dla racjonalisty myśleć racjonalnie oznacza respektować zasady abstrakcyjnej logiki formalnej. Logika jest nauką normatywną, a jej reguły pozwalają na sformułowanie kryteriów odróżnienia naukowych pytań od nienaukowego myślenia Jeden z klasycznych racjonalistów, grecki filozof Arystoteles (384-322 p.n.e.) intensywnie studiował podstawy logiki, a co się z tym wiąże - strukturę wiedzy i prawy.

Podstawowe założenia przyjmowane w nauce

Podejście naukowe opiera się na zbiorze założeń, które nie są dowiedzione i których się nie dowodzi. Te podstawowe przesłanki stanowią warunki wstępne konieczne do prowadzenia naukowej dyskusji.

Epistemologia - badanie podstaw wiedzy - zajmuje się naturą tych przesłanek i rolą, jaką one odgrywają. Badając je, możemy lepiej zrozumieć istotę podejścia naukowego i przypisywaną mu przewagę nad innymi źródłami wiedzy.

1. Natura jest uporządkowana.

Podstawowym założeniem przyjmowanym w nauce jest założenie o istnieniu rozpoznawalnej regularności i o porządku w świecie rzeczywistym - zdarzenia nie pojawiają się losowo. Naukowcy zakładają, że nawet w intensywnie zmieniającym się środowisku istnieje określony stopień uporządkowania i ustrukturowania. Każda zmiana ma własny schemat i może być zrozumiana. W nauce rzeczywistość (natura) składa się z wszystkich empirycznie obserwowalnych obiektów, warunków i zdarzeń, które istnieją niezależnie od ludzkiej interwencji. Nie ma, na przykład, żadnej logicznie sprawczej przyczyny, dla której wiosna powinna następować po zimie, zima po jesieni, jesień po lecie, a lato po wiośnie. Ponieważ jednak tak się dzieje, i to regularnie, więc zakładamy, że podobne regularności leża u podstaw również innych zjawisk.

2. Natura jest poznawalna.

Założenia, że można poznać naturę, nie możemy bardziej dowieść niż założenia o uporządkowaniu natury i istnieniu praw natury. Wyraża ono podstawowe przekonanie, że istoty ludzkie są na tyle częścią natury, na ile są nią inne obiekty, warunki i zdarzenia. Chociaż posiadamy jedyne w swoim rodzaju, odmienne cechy charakterystyczne, to jednak możemy wyjaśniać i rozumieć siebie, korzystając z tych samych metod, za pomocą których badamy inne naturalne zjawiska. Jednostki i zjawiska społeczne wykazują wystarczającą powtarzalność, uporządkowanie i dające się empirycznie udowodnić wzorce, aby zostały one poddane badaniu naukowemu. Ludzki umysł może zatem nie tylko poznawać naturę, lecz również poznawać siebie i umysły innych.

3. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny.

Założenie, że wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny lub da się wskazać inne zjawiska je poprzedzające, jest najbardziej skrótowym opisem istoty rewolucji naukowej. W podejściu naukowym odrzucamy wiarę w to, że przyczynami zdarzeń mogą być inne siły niż odkryte w badaniach natury. Podejście naukowe w tym sensie znajduje się w opozycji zarówno w stosunku do religii fundamentalistycznych, jak i do spirytualizmu czy magii. Co więcej, tak długo, jak długo naukowcy potrafią wyjaśniać zjawiska w terminach natury, będą odrzucać argumenty o konieczności innych, ponadnaturalnych wyjaśnień. Badania naukowe są z dala od poszukiwania wszechobecnych sił ponadnaturalnych, a ustawia je w kierunku empirycznego poszukiwania regularności i porządku leżącego u podstaw zjawisk naturalnych. Regularności te, raz określone, mogą służyć jako dowód związków przyczynowo-skutkowych.

4. Nic nie jest dowiedzione samo w sobie.

Wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie. Jej prawdziwość musi zostać dowiedziona obiektywnie. Naukowcy nie mogą polegać jedynie na tradycyjnych, subiektywnych wierzeniach czy na zdrowym rozsądku, gdy weryfikują wiedzę naukową. Akceptują oni, że zawsze istnieją możliwości popełnienia błędu i że najprostsze wnioski wymagają obiektywnego dowodu. Myślenie naukowe jest więc i sceptyczne, i krytyczne.

5. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia. Jeżeli nauka ma nam pomóc w zrozumieniu rzeczywistego świata, to musi być empiryczna. Oznacza to, że musi opierać się na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji.

Spostrzeganie jest podstawową zasadą podejścia naukowego i zależy od naszych zmysłów:

„W nauce zakłada się, że komunikacyjny pomost pomiędzy człowiekiem i światem zewnętrznym jest możliwy dzięki jego własnym wrażeniom zmysłowym. Wiedza jest uważana za produkt naszego doświadczenia tak dalece, jak fizyczne, biologiczne i społeczne cechy naszego świata oddziaływują na nasze zmysły”.

Wiedza nie jest jednak zdobywana wyłącznie na drodze percepcji za pomocą pięciu zmysłów: dotyku, węchu, smaku, słuchu i wzroku. Wielu zdarzeń nie można bezpośrednio doświadczyć ani zaobserwować. Obserwowanie jako aktywność psychiczna nie jest „prawdziwe samo w sobie” ani całkowicie niezależne od terminów, pojęć czy teorii wykorzystywanych przez naukowców. Brytyjski filozof nauki Karl Popper (1902 - 1994):

„Naiwny empirysta [...] sądzi, że wspinanie się po drabinie nauki rozpoczynamy od gromadzenia i przetwarzania naszych doświadczeń [...]. Ale gdybym otrzymał polecenie: „zdaj sprawę z tego, czego w tej chwili doświadczasz”, nie bardzo wiedziałbym, w jaki sposób spełnić to nasze żądanie. Czy mam zdać sprawę, że piszę, że słyszę dźwięk dzwonka, okrzyki gazeciarza, monotonny dźwięk głośnika, czy też mam zdać sprawę z tego, że dźwięki te mnie drażnią ? [...] Nauka zakłada przyjęcie pewnego punktu widzenia i postanowienie problemów teoretycznych”.

6. Wiedza przewyższa ignorancję. Przekonanie o tym, że należy uprawiać naukę ze względu na jej wewnętrzny rozwój jak i ze względu na możliwość poprawienia kondycji ludzi, jest ściśle związane z założeniem o możliwości poznawania tak siebie samych, jak i natury. Teza, że wiedza przewyższa ignorancję, nie oznacza jednak, że wszystko, co dotyczy natury, może zostać poznane. Naukowcy zakładają raczej, że wielka wiedza ma charakter względny i że się zmienia. To, czego nie poznaliśmy w przeszłości, znamy teraz, a wiedza aktualna może zostać zmodyfikowana w przyszłości. Prawda w nauce zawsze zależy od dowodów, metod i branych pod uwagę teorii. Zawsze dopuszcza modyfikacje. Podejście naukowe oferuje przypuszczalną prawdę, uwzględniającą istniejący stan wiedzy. Siła i słabość podejścia naukowego leży w naturze prawdy, która nie jest pewna i ma charakter względny.

Cele nauk społecznych

Podstawowym celem nauki, w tym nauk społecznych, jest dostarczanie - dającej się zweryfikować - wiedzy. Wiedza pomaga nam w y j a ś n i ć, p r z e w i d z i e ć i z r o z u m i e ć interesujące nas zjawiska empiryczne. Całokształt wiedzy może zostać wykorzystany do poprawy kondycji ludzi.

Wyjaśnianie naukowe

Od czasów, kiedy szkocki filozof Dawid Hume (1711 - 1776) przedstawił swoją teorię myślenia naukowego, termin wyjaśnianie opisuje sytuację, w której jedno zjawisko jest wyjaśniane za pomocą innego zjawiska poprzez odwołanie się do p r a w o g ó l n y c h. Prawa ogólne tworzą podstawy wyjaśniania konkretnych zjawisk.

Wraz z rozwojem danej dyscypliny naukowej zmieniają się stosowane przez nią formy wyjaśniania. Carl Hempel wprowadził dwa rodzaje wyjaśniania naukowego: wyjaśnianie dedukcyjne i probabilistyczne. Podział ten wynika ze sposobów generalizowania wniosków w ramach danego sposobu wyjaśniania.

Wyjaśnianie dedukcyjne (od ogółu do szczegółu). Wyjaśnianie dedukcyjne wymaga:

1. uniwersalnych generalizacji,

2. ustalenia warunków, w jakich te generalizacje są prawdziwe,

3. zdarzenia, które ma zostać wyjaśnione,

4. reguł logiki formalnej.

W wyjaśnianiu dedukcyjnym dane zjawisko wyjaśniamy, pokazując, że może zostać ono wyprowadzone z ustalonego prawa ogólnego.

W myśleniu dedukcyjnym przesłanki prowadzą w sposób konieczny do wniosków. Wyjaśnianie dedukcyjne jest najmocniejszym rodzajem wyjaśniania, ponieważ wnioski dzięki niemu wyprowadzane są zawsze prawdziwe, jeżeli prawdziwe są przesłanki, i ponieważ zdarzenia jednostkowe są tu równie dobrze wyjaśniane jak powszechne zachowania.

Na przykład: urzędnicy państwowi wybrani spośród demokratów powinni zostać ponownie przegłosowani (przesłanka nieprawdziwa). Jeżeli John Brown jest urzędnikiem państwowym i został wybrany spośród demokratów, to jego kandydatura wymaga zatem ponownego głosowania (wniosek nieprawdziwy).

Wyjaśnianie probabilistyczne (lub indukcyjne - od szczegółu do ogółu). Nie każde wyjaśnienie naukowe oparte jest na prawdzie uniwersalnej (ogólnej). Dzieje się tak szczególnie w naukach społecznych, gdyż w ich ramach istnieje niewiele istotnych uniwersalnych generalizacji. Przedstawiciel nauk politycznych może, na przykład, wyjaśnić konkretny wzrost wydatków rządowych w Stanach Zjednoczonych, twierdząc, że wzrost ten był wynikiem niekorzystnych warunków ekonomicznych. Jego wniosek wynika stąd, że w przeszłości wzrost wydatków rządowych następował po okresie ciężkich warunków ekonomicznych.

Przewidywanie

Wyjaśnianie dedukcyjne i probabilistyczne tworzą jeden z ważnych składników wiedzy naukowej. Innym jest przewidywanie. Umiejętność właściwego przewidywania jest uważana za podstawową cechę myślenia naukowego. Jeżeli wiedza jest niedostateczna, to przewidywanie nie jest możliwe. Jeżeli wiadomo, że temperatura zamarzania wody wynosi 32⁰F lub 0⁰C, to można przewidzieć, co się stanie, jeżeli w zimie nie dodamy przeciwzamrażacza do wody wlewanej do chłodnicy samochodu.

Rozumienie

Trzecią cechą wiedzy naukowej jest rozumienie. Termin „rozumienie” jest stosowany na dwa różne sposoby - rozumienie oparte na empatii (‹ang. empathy 'wczuwanie się'› psych. «zdolność do uczuciowego utożsamiania się z inną osobą, rozumienia jej stanów emocjonalnych») lub jako rozumienie predyktywne (predykacja ‹ang. predication›

1. jęz. «określenie w zdaniu wyrazu występującego w funkcji podmiotu za pomocą formy osobowej czasownika (np. stoi w zdaniu: dom stoi) lub za pomocą wyrazów pełniących funkcję orzecznika (np. jest czyste w zdaniu: miasto jest czyste)»

2. log. «formułowanie sądu orzekającego»). Przyczyną dwóch sposobów wykorzystywania tego terminu jest to, że z jednej strony przedmiotem badania nauk społecznych jest człowiek, a z drugiej - przedstawiciele nauk społecznych są zarówno obserwatorami, jak i częścią przedmiotu badawczego swojej dyscypliny.

Rozumienie predyktywne. Przedstawiciele tzw. empiryzmu logicznego wychodzili z założenia, że można uzyskać wiedzę obiektywną w naukach społecznych, badając zarówno świat społeczny, jak i świat przyrodniczy. Uważali oni, że można studiować tak nauki społeczne, jak i nauki przyrodnicze, odwołując się do tych samych reguł metodologicznych. Według empirystów logicznych rozumienie oparte na empatii może prowadzić do odkryć naukowych. Jeżeli jednak odkrycia te mają zostać włączone do całokształtu wiedzy, to muszą zostać zweryfikowane obserwacjami empirycznymi.

Rola metodologii

Naukowców łączy stosowana metodologia, a nie przedmiot ich badań. Założenia metodologii nauk sprawiają, że podejście naukowe jest zdecydowanie odmienne od innych sposobów zdobywania wiedzy.

Metodologia nauk to system jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy. System ten nie jest ani niezmienny, ani niezawodny - jest ciągle ulepszany. Naukowcy szukają nowych metod obserwacji, analizy, logicznego wnioskowania i generalizacji. Ich powstanie oraz wykazanie, że spełniają one założenia właściwe dla podejścia naukowego, jest warunkiem włączenia ich do systemu reguł rządzących metodologią nauk. Dlatego też naukowa metodologia to system przede wszystkim samokorygujący.

Metodologia (gr. methodos = badanie + logos = słowo, nauka) jest nauką o czynnościach poznawczych badań naukowych oraz wytworach poznawczych tych czynności. Szczególnym zainteresowaniem metodologii są metody badawcze i ich wytwory w postaci faktów, czyli uzyskanych informacji, czy też danych przedstawionych jako jakościowe lub ilościowe zmienne i ich wskaźniki.

Nauka nie wymaga potwierdzania jej twierdzeń za w s z e l k ą cenę. Twierdzenie musi zostać poparte dającym się zaakceptować, logicznym dowodem. Dowód musi być starannie przemyślany oraz sprawdzony za pomocą dobrze znanych kanonów wnioskowania. Oznacza to, że m e t o d y nauki są bardziej niezmienne i ważniejsze dla naukowców niż jakikolwiek rezultat szczegółowy uzyskany za pomocą jej środków. Dzięki nim realizacja zadań naukowych jest procesem samokorygującym. Nie odwołuje się on do jakichś specjalnych objawień czy niepodważalnych autorytetów. Nie oczekuje się od niego nieomylności, lecz uwzględnienia metod budowania i testowania hipotez. Analizowanie realizowanych zadań prowadzi z kolei do odkrywania kanonów prowadzenia badań, które w czasie trwania badań mogą być modyfikowane.

Metodologia nauk społecznych rozwija się wolno. Następowała ciągła wymiana idei, informacji i uwag krytycznych, co umożliwiło mocne osadzenie, a także pozwoliło na zinstytucjonalizowanie powszechnie akceptowanych reguł i procedur oraz stworzenie właściwych metod i technik. Ten system reguł i procedur jest n o r m a t y w n y m składnikiem metodologii naukowej. Ponieważ to one definiują „reguły gry”, więc normy naukowe tworzą standardy powielane w badaniach i analizach naukowych. Reguły z kolei umożliwiają komunikację, konstruktywną krytykę i naukowy postęp.

Metodologia dostarcza reguł komunikowania

Podstawową funkcją metodologii jest ułatwianie komunikowania się badaczy, których łączy lub którzy chcą, aby ich łączyło wspólne doświadczenie. Dzięki ujawnianiu reguł metodologii, sprawianiu, że jest ona publiczna i dostępna, tworzy się podstawa do powtarzania badań i ich konstruktywnej krytyki. Replikacja - powtarzanie badań dokładnie w taki sposób, w jaki przeprowadzili je badacze i naukowcy - ma chronić przed niezamierzonymi błędami i oszustwami. Mówiąc o konstruktywnej krytyce, przyjmujemy, że gdy tylko zostaną sformułowane twierdzenia nauki, mamy prawo zadawać następujące pytania:

Czy wyjaśnianie (przewidywanie) logiczne wynika z założeń ?,

Czy obserwacje są dokładne ?,

Jakie zastosowano metody obserwacji ?

Czy procedura testowania była trafna ?

Czy jakieś inne wyniki wpłynęły na wyprowadzone wnioski ?

Czy otrzymane wyniki mogą zostać wykorzystane w procesie dowodzenia poprawności innego wnioskowania ? itd.

Metodologia dostarcza reguł wnioskowania

Chociaż obserwacje empiryczne są podstawowe w podejściu naukowym, to nie „mówią one same za siebie”. Obserwacje lub fakty empiryczne muszą być uporządkowane i powiązane w logiczną, systematyczną strukturę. Głównym narzędziem podejścia naukowego (też rejestrowania faktów) jest logika - system reguł wnioskowania pozwalających na wyprowadzanie rzetelnych wniosków z zaobserwowanych faktów. Procedury logiczne mają formę ściśle powiązanych ze sobą twierdzeń, wzajemnie się wspomagających. Stosując logikę jako podstawę naukowego myślenia, metodologia nauki powiększa wewnętrzną spójność twierdzeń formułowanych przez naukę. Fundamentalna dl podejścia naukowego logika - tj. badanie podstaw i zasad wnioskowania - jest obecna w korzeniach nazw wielu dziedzin badań, np. biologia, antropologia, socjologia, kryminologia czy geologia.

Metodologia (czy metodologie) wymaga zatem kompetencji w logicznym wnioskowaniu oraz analizowaniu.

Metodologia dostarcza reguł intersubiektywności

Metodologia wyjaśnia a k c e p t o w a n e k r y t e r i a empirycznej obiektywności (prawdy) oraz metody i techniki jej weryfikacji. Obiektywność i trafność są w dużym stopniu zależne. Obiektywność zależy od weryfikacji tak dalece, że naukowcy nie mogą mówić o obiektywności, aż inni naukowcy nie zweryfikują ich wyników. Intersubiektywność, która jest wymianą informacji wśród naukowców, informacji dotyczących wyników obserwacji i faktów, jest niezbędna, ponieważ samo myślenie logiczne nie gwarantuje jeszcze empirycznych obiektywności.

Logika zajmuje się trafnym wnioskowaniem, a nie prawdą empiryczną czy potwierdzonymi faktami. Fakt jest albo na pewno prawdziwy, albo prawdziwy z określonym prawdopodobieństwem wtedy, gdy istnieje obiektywny dowód, który nie potwierdza. Twierdzenia nauki są trafne, gdy zostały logicznie wyprowadzone czy wyciągnięte z przyjętych założeń. Naukowcy mogą zatem stawiać błędne wnioski z potwierdzonych faktów (prawdziwe twierdzenia), jeżeli proces wnioskowania nie był poprawny. Mogą oni również wyciągnąć wnioski niepoprawne, jeżeli wnioskowanie było właściwe (wnioskowanie logicznie trafne), ale nie odwołali się do potwierdzonych faktów.

Prawdziwość twierdzenia wynika z doświadczenia; trafność twierdzenia wynika zaś z jego wewnętrznej zgodności lub zgodności tego twierdzenia z innymi twierdzeniami.

Rodzaje wyjaśniania dedukcyjnego i probabilistycznego (przewidywanie) są zatem powiązane jedynie wnioskowaniem trafnym logicznie. Innymi słowy, t r a f n o ś ć wniosków wynika z przyjętych wcześniej założeń. Jednakże ich p r a w d z i w o ś ć nie może zostać ustalona czy potwierdzona jedynie na drodze logicznej. Aby zweryfikować prawdziwość twierdzenia, trzeba się odwołać do dowodów empirycznych. Jak pokazuje poniższy przykład, ścisłe odwoływanie się do wnioskowania logicznego bez badania faktów empirycznych może prowadzić do absurdalnych wniosków:

Wszyscy ludzie są istotami motywowanymi chęcią posiadania władzy.

Wszystkie istoty motywowane chęcią posiadania władzy są destrukcyjne.

Wszyscy ludzie są destrukcyjni.

Wiedząc, że kryteria obiektywności empirycznej i metody weryfikacji są wytworami ludzkiego umysłu (w przeciwieństwie do przekonania, że prawda jest dana w sposób absolutny), termin „intersubiektywność” jest bardziej właściwy niż termin „obiektywność”, aby opisać ten proces. Być intersubiektywnym oznacza, że wiedza (ogólnie) i metodologia nauk (szczególnie) muszą być komunikowalne. Zatem, jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników. Jeżeli zastosowano prawidłową metodologię i (co zakładamy) warunki, w jakich przeprowadzono badanie, czy zdarzenia, jakie nastąpiły, nie uległy zmianie, to mamy prawo oczekiwać podobnych wyników. Warunki mogą się zmieniać i wtedy pojawiają się nowe okoliczności. Istotność intersubiektywności tkwi jednak w zdolności naukowców do rozumienia i oceniania metod innych oraz do prowadzenia podobnych obserwacji w celu potwierdzenia faktów i wniosków empirycznych.

• PODSUMOWANIE

1. Czynnikiem jednoczącym naukę jest jej metodologia, a nie jej przedmiot badania. To założenia, na których opiera się metodologia, odróżniają podejście naukowe od innych sposobów zdobywania wiedzy.

2. W podejściu naukowym przyjmuje się następujące założenia: natura jest uporządkowana, natura jest poznawalna, zjawiska mają naturalne przyczyny, nic nie jest oczywiście samo w sobie, wiedza jest wyprowadzana z nabytego doświadczenia, wiedza nie jest pewna, a jednak przewyższa ignorancję.

3. Metodologia podejścia naukowego służy trzem podstawowym celom: dostarcza reguł komunikacji, reguł wiarygodnego wnioskowania oraz reguł intersubiektywności (możliwości dzielenia się wiedzą). Te trzy systemy reguł pozwalają nam zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowania i własne środowisko w sposób, w jaki inne sposoby gromadzenia informacji (oparty na autorytecie, wierze i rozumie) nie są w stanie tego uczynić.

4. Podejście naukowe dostarcza wiedzy, która może zostać zweryfikowana zarówno na drodze wnioskowania, jak i poprzez odwołanie się do dowodów dostarczanych przez zmysły. Metoda naukowa wymaga ścisłego respektowania zasad logiki i obserwacji. Owo respektowanie jest wrogiem myślenia dogmatycznego, ponieważ proces badawczy jest cykliczny i samokorygujący. Racjonalna krytyka powinna się stać sercem przedsięwzięć naukowych, a nauka powinna się znajdować w stanie ciągłej rewolucji. Społeczności naukowców, podobnie jak inne grupy profesjonalistów, są zaangażowane w wewnętrzną walkę o władzę, która nie zawsze sprzyja postępowi nauki. Walka o władzę jest nieunikniona. Twierdzenia nauki są ostatecznie akceptowane, jednak w takim zakresie, w jakim spełniają postulaty metodologii nauki.

STANISŁAW KAMIŃSKI „Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk”, KUL, 1998

Gideon Sjoberg, Roger Nett, A Methodology for Social Research, New York, 1968: Harper & Row, s. 26.

Karl R. Popper, Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977, tłum. Urszula Niklas, s. 254.

13

NAUKA

Teologia

Filozofia

Wiedza

przyrodnicza

Nauki szczegółowe

Realne

(indukcyjne)

Formalne

(dedukcyjne)

Przyrodoznawstwo

(nauki nomologiczne)

Nauki fizyczno-chemiczne

Nauki biologiczne

Etnologia,

Psychologia,

Socjologia

Humanistyka

(nauki typologiczne)

Ekonomia,

Prawoznawstwo

---