Pojęcie ergonomii
Ergonomia zajmuje się głównie czynnikami egzogennymi, chociaż nie można wykluczyć ich synergizmu z czynnikami endogennymi. Przykładowo, przy kwalifikowaniu pracownika do odpowiedniej pracy, lekarz bierze pod uwagę jego aktualny stan zdrowia, a także przebyte wcześniej choroby. Ergonomia należy do nauk stosowanych i interdyscyplinarnych, wiążących w jedną spójną całość:

Elementy składowe ergonomii

Nauki techniczno-organizacyjne	Nauki o człowieku
Technika i technologia	Fizjologia pracy
Naukowa organizacja pracy	Psychologia inżynieryjna
Analiza ekonomiczna pracy	Antropometria
Normowanie pracy	Higiena pracy

 

Zasadnicze znaczenie dla ergonomii mają takie nauki szczegółowe
z grupy nauk humanistycznych, jak:

1. psychologia społeczna,

2. antropologia społeczna,

3. demografia, socjologia,

4. pedagogika i prawo

zaś z grupy nauk przyrodniczych:

1. fizjologia pracy,

2. antropometria,

3. dyscypliny medyczne,

4. toksykologia,

5. ekologia,

6. biologia,

7. zoologia,

8. meteorologia (klimatologia i hydrologia).

  
Definicje ergonomii

     Ergonomia, jako pojęcie, jest konsekwencją przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia definicji zdrowia, z której zaczerpnęła ideę równowagi trzech dobrostanów (fizycznego, psychicznego i społecznego) jako warunku utrzymania pełnego zdrowia. Określa się ją następująco:
"jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych i społecznych człowieka".
Nazwa tej dyscypliny naukowej wywodzi się z greckiego ergon - praca oraz nomos- prawo. Potrzebę rozwijania tej stosunkowo młodej dyscypliny naukowej zauważono stosunkowo późno, bo dopiero w II połowie XX wieku. Należy szczególnie podkreślić, że termin "ergonomia" został po raz pierwszy użyty przez Polaka, prof. Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego (urodził się w 1799 roku w Gierwatach k. Mławy, zmarł w 1882 roku w Warszawie), który w 1857 roku w nr. 19 i 30 wydawanego w Warszawie tygodnika Przyroda i przemysł opublikował pracę pt. .Rys Ergonomii, czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody.  Koncepcja ergonomii zaprezentowana przez prof.. W.B. Jastrzębowskiego, który wymieniał cztery następujące rodzaje pracy:
.   fizyczna, czyli ruchowa,
.   estetyczna, czyli czuciowa,
.   racjonalna, czyli umysłowa,
.   moralna, czyli duchowa,
niewiele różni się od współczesnego spojrzenia na to zagadnienie.

W statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA), opublikowanym w 1967 roku, zawarto następujące określenie:
"Ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (materialnym) w najszerszym tego słowa znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek i inne sytuacje życiowe".

Komitet Ergonomii Polskiej Akademii Nauk w 1982 roku zaaprobował następujące sformułowanie: ,,zadaniem ergonomii jest optymalne dostosowanie wytworów materialnych człowieka i warunków ich użytkowania do właściwości psychicznych i fizjologicznych człowieka, uwzględniając czynniki środowiska materialnego oraz środowiska społecznego. Celem ergonomii jest zapewnienie dobrostanu człowieka (zadowolenia, dobrego samopoczucia, satysfakcji, poczucia komfortu) w systemie człowiek-technika zarówno w działalności zawodowej, jak i pozazawodowej''.

Rozwój ergonomii
Obecnie kraj nasz, przyjmując Dyrektywę Unii Europejskiej 89/392/EWG, zobowiązał się do wprowadzenia w życie przepisów Unii w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Wiąże się to z koniecznością stosowania w produkcji procedur gwarantujących użytkownikowi wyrób spełniający wymogi ergonomii, a wytwórcy tego wyrobu bezpieczne warunki pracy. Zasady te dotyczą również stanowisk pracy, w tym także tych związanych z pracą personelu medycznego (lekarzy, stomatologów, pielęgniarek, niższego personelu

Cele ergonomii
Z definicji, ergonomia dąży do optymalnego przystosowania stanowisk, procesów i środowiska pracy do naturalnych predyspozycji i potrzeb człowieka, głównie w zakresie jej uwarunkowań fizycznych i psychicznych. Jednak współcześnie cele te są bardziej dalekosiężne    i powinny prowadzić nie tylko do ochrony życia i zdrowia człowieka, ale również zapewnić mu pełny   i harmonijny rozwój, także w sferze duchowej.

Podział ergonomii
Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą już istniejących stanowisk pracy lub narzędzi do niej używanych. Uwzględnia ich dostosowanie do psychofizycznych możliwości pracowników. Formułuje zalecenia mające na celu polepszenie warunków pracy i zmniejszenie występujących obciążeń oraz poprawę wydajności i jakości pracy.
Właściwie dobrana metoda pracy pozwala na redukcję różnego rodzaju uciążliwości, np.:

1. eliminuje z procesu pracy zbędne ruchy fizjologiczne,

2. zmniejsza wydatek energetyczny,

3. zmniejsza obciążenia statyczne mięśni i hipokinezę (niedostatek ruchu),

4. zapewnia pracownikowi możliwie największą naturalność pozycji ciała i ruchów.

Ma to istotne znaczenie w praktyce pielęgniarskiej, gdzie często można zaobserwować czynności obciążone nadmiernym wysiłkiem i wykonywane w wymuszonej pozycji ciała, np. na dyżurach nocnych przy łóżku chorego.
Poznanie stanowiska pracy, występujących w nim zagrożeń dla zdrowia oraz stopnia ich natężenia, a następnie korekta stwierdzonych nieprawidłowości stała się więc zadaniem pierwszoplanowym. Ten pionierski okres powstawania i rozwoju ergonomii możemy również określić jako bilansująco - naprawczy.
Ergonomia koncepcyjna - można ją zdefiniować następująco:
"jest to zaprojektowanie układu człowiek-maszyna, który zapewniałby mu :maksimum niezawodności i bezpieczeństwa, przy jednoczesnym zminimalizowaniu fizycznych, psychicznych i środowiskowych obciążeń pracownika".
Ergonomia koncepcyjna to przede wszystkim ludzkie zespoły specjalistów, zajmujące się takim projektowaniem stanowiska pracy bądź narzędzi i urządzeń stosowanych w czasie pracy, aby spełniały one wymogi ergonomii.
Zespoły te grupują specjalistów:

1. z zakresu nauk o człowieku (fizjologia pracy, higiena pracy, antropometria i psychologia),

2. z zakresu nauk technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych (technologia, naukowa organizacja pracy, normowanie pracy, analiza ekonomiczna pracy).

Ergonomia układów (zwana także ergonomią systemów) zajmuje się projektowaniem całościowych rozwiązań układu, w którego skład wchodzi:

1. człowiek,

2. urządzenia (maszyny, narzędzia),

3. środowisko,

4. metody pracy,

w sposób wysoce zindywidualizowany. Pozwala to uzyskać efekt końcowy zapewniający wysoki stopień komfortu, dużą wydajność i jakość wykonywanej przez pracownika pracy.

OBCIĄŻENIE UKŁADU RUCHU W PRACY PIELĘGNIAREK

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany informować pracownika o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz zasadach ochrony przed zagrożeniem. Wśród czynników szkodliwych, na których działanie są narażone pielęgniarki w swoim środowisku pracy powszechnie wymienia się czynniki biologiczne (zakaźne), alergizujące, toksyczne (leki, środki dezynfekujące), czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące, pola elektromagnetyczne), praca w porze nocnej i praca zmianowa, a niejednokrotnie zapomina się lub pomija obciążenie pielęgniarki wysiłkiem fizycznym.  Badania prowadzone od kilku lat w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi jednoznacznie wskazują na wysoką częstość występowania u pielęgniarek dolegliwości bólowych ze strony układu ruchu.

Główne przyczyny zmian przeciążeniowych w obrębie narządów ruchu wśród pielęgniarek i położnych są następujące:

1. pielęgnowanie pacjentów lezących, zwłaszcza otyłych,  z czym wiąże się w szczególności przeciążanie kręgosłupa, prowadzące do zespołów bólowych kręgosłupa na tle zmian zwyrodnieniowo-dyskopatycznych,

2. konieczność długotrwałego stania przez pielęgniarki-instrumentariuszki, co prowadzi zazwyczaj do dolegliwości bólowych w dolnym odcinku kręgosłupa, bólów okolicy barku (kończyny podającej narzędzia), dolegliwości w obrębie stóp (głównie pięt),

3. niestosowanie zasad ergonomii i istnienie barier architektonicznych w zakładach opieki zdrowotnej.

4. Przedstawiona sytuacja powoduje, że pielęgniarki często chorują na zespół bólowy kręgosłupa na tle zmian zwyrodnieniowo-zniekształcających      i dyskopatii.

5. Najwięcej takich zachorowań jest wśród zatrudnionych na oddziałach neurologii, intensywnej terapii, bloku operacyjnym, gdzie najczęściej konieczne jest dźwiganie pacjentów, nierzadko otyłych.

Niebezpieczeństwa związane z ręcznym podnoszeniem i przemieszczaniem pacjentów
Ręczne podnoszenie, a także przemieszczanie pacjentów (ciągnięcie, pchanie, dosięganie, obracanie) stanowi istotne zagrożenie dla narządów ruchu, gdyż:

1. zazwyczaj ważą oni zbyt dużo i nie zawsze można przewidzieć nagłego ruchu pacjenta,

2. przyjęcie bezpiecznej pozycji do podnoszenia jest na ogół trudne lub wręcz niemożliwe.

3. Jeżeli ciężar jest zbyt duży dla jednej osoby, jego podniesienie może wymagać udziału dwóch lub więcej osób.

4. Jednak bezpieczne rozłożenie obciążenia pomiędzy kilku ludzi jest niekiedy trudne - może zaistnieć sytuacja, ze jedna z pielęgniarek będzie obciążona nadmiernie, co sprzyja powstaniu urazu.

5. Ponadto nieprawidłowe metody ręcznego podnoszenia i przemieszczania stwarzają ryzyko urazu także u pacjenta.

Dolegliwości ze strony układu ruchu odczuwane przez pielęgniarki w czasie pracy

Okolice ciała, w której odczuwane są dolegliwości	TAK  w %
Głowa	33,33
Szyja, kark	24,36
Barki, ramiona	28,21
Kręgosłup - odcinek piersiowy	41,03
Łokcie	3,85
Okolica lędźwiowo - krzyżowa	61,54
Nadgarstki, ręce	14,10
Biodra, uda	10,26
Kolana	26,92
Kostki, stopy	48,72

Prowadzone na świecie, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, badania mające na celu identyfikację czynników ryzyka w zawodzie pielęgniarki wskazują na następujące narażenia:

1. przenoszenie ręczne pacjentów

2. upadki

3. kontakt z obiektami i wyposażeniem

4. przemoc

5. ekspozycja na szkodliwe substancje

Rozwiązania przestrzeni pracy oraz procesu pracy, które nie uwzględniają ergonomii doprowadziły do schorzeń określanych mianem WRMSD (work-related musculoskeletal disorders) lub MSD (musculosceletal disorders) związanych z pracą uszkodzeń układu szkieletowo-mięśniowego. Zespół czynników ryzyka, powodujących ich powstawanie określa się mianem ergonomicznych czynników ryzyka.
Obserwacje pracy pielęgniarek pozwoliły zidentyfikować potencjalne czynniki
ryzyka ergonomicznego w dwóch kategoriach:

1. aktywności fizycznej i warunków środowiskowych

2. przenoszenia ręcznego

 Czynności wykonywane na stanowisku pielęgniarki i towarzyszące im potencjalne czynniki ryzyka ergonomicznego

Aktywność fizyczna, ukształtowanie     przestrzeni pracy oraz czynniki środowiska pracy	Potencjalny ergonomiczny czynnik ryzyka
1. Utrzymywanie tej samej pozycji podczas   wykonywania zadania	1. Pozycje wymuszone 2. Pozycje statyczne 3. Użycie siły 4. Niskie temperatury
2. Używanie rąk lub ciała jako narzędzi do podtrzymywania obiektu podczas wykonywania zadania	1. Stosowanie siły 2. Pozycje statyczne 3. Pozycje wymuszone 4. Ucisk w kontakcie
3. Wykonywanie wysiłków fizycznych w ruchu	1. Użycie siły 2. Pozycja wymuszona 3. Ucisk w kontakcie
4. Wykonywanie czynności wymagających sięgania, dosięgania	1. Pozycja wymuszona 2. Pozycja statyczna 3. Użycie siły
5. Twarde krawędzie elementów stanowiska pracy lub innych obiektów uciskające na mięśnie i ścięgna	1. Ucisk w kontakcie
6. Płaszczyzna pracy-wykonywania czynności położonych za nisko lub za wysoko	1. Pozycja wymuszona 2. Pozycja statyczna 3. Użycie siły
Przenoszenie ręczne (podnoszenie / opuszczanie, pchanie / ciągnienie, transportowanie)	Potencjalny ergonomiczny czynnik ryzyka
1. Ciężkich obiektów lub ludzi	1. Stosowanie siły 2. Powtórzenia 3. Pozycje wymuszone 4. Pozycje statyczne 5. Ucisk w kontakcie
2. Pochylanie i skręcanie podczas dźwigania	1. Użycie siły 2. Powtórzenia 3. Pozycje wymuszone 4. Pozycje statyczne
3. Obiektów lub ludzi na długich dystansach	1. Użycie siły 2. Powtórzenia 3. Pozycje wymuszone 4. Pozycje statyczne 5. Ucisk w kontakcie 6. Wibracja
4. Śliska, pochyła, niepewna powierzchnia podłoża w obszarze transportowania	1. Użycie siły 2. Powtórzenia 3. Pozycje wymuszone 4. Pozycje statyczne

Spośród czynników najbardziej wpływających na uciążliwość pracy pielęgniarek i salowych (w odniesieniu do wszystkich czynności zawodowych) należy wymienić czynności ręcznego przemieszczania ciężarów (głownie pacjentów, ale również ciężkiego sprzętu medycznego i wyposażenia szpitalnego) oraz częste chodzenie i konieczność pochylania się, zbyt mała przestrzeń robocza i konieczność przykucania podczas pracy.

Czynniki powodujące uczucie niewygody	TAK w%
Konieczność pochylania się	70,51
Konieczność kucania	58,97
Konieczność sięgania za wysoko	32,05
Długotrwałe stanie	25,64
Konieczność sięgania daleko	37,18
Częste chodzenie	89,74
Zbyt mała przestrzeń	52,56
Zbyt wysoka powierzchnia robocza	14,10
Zbyt niska powierzchnia robocza	33,33

 

 

 Subiektywna ocena czynności i czynników uznawanych przez pielęgniarki za przyczyny uciążliwości i dyskomfortu w pracy

1. Badania wykazały, że ok.35% pielęgniarek wykonuje czynności związane z ręcznym dźwiganiem ciężarów rzadziej niż 4 razy na zmianę.

2. Należy jednak pamiętać, że sprzęt medyczny, a zwłaszcza pacjenci mogą ważyć więcej niż 20 kg (maksymalna wartość masy dopuszczalna do samodzielnego podnoszenia przez kobietę).

3. Ponadto trzeba zauważyć, że zarówno pacjenci, jak i sprzęt medyczny muszą być traktowane jako ciężary wymagające szczególnego postępowania, co dodatkowo zwiększa obciążenie pracownika.

4. Dopuszczalne normy dźwigania ciężarów przez kobiety określono w: rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 10 września 1996r w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom.

5. Natomiast rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (Dz. U. nr 26, poz. 313) określa: obowiązki pracodawcy dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych, wymagania dotyczące organizacji i sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych, z uwzględnieniem wymagań ergonomii, dopuszczalne masy przemieszczanych przedmiotów, ładunków lub materiałów i dopuszczalne wartości sił niezbędnych do przemieszczania przedmiotu.

Metody prewencji

1. Projektowanie ergonomiczne, zmniejszające niebezpieczną naturę pracy (narzędzia - urządzenia do podnoszenia/przenoszenia, eliminowanie obciążenia statycznego, zmiany organizacyjne, rotacja pracowników itd.)

2. Przeszkolenie pracowników w bezpiecznych metodach pracy -  techniki poprawnego podnoszenia ciężarów.  

3. Poprawę wydolności fizycznej pracowników przez selekcję i ćwiczenia.

Lepiej popychać niż ciągnąć. Rycina dolna przedstawia sytuację podczas przewożenia
pacjenta na łóżku (wzorowane na rycinie Artura Dziaka)
Podnosząc ciężary, należy unikać pozycji przodopochylania tułowia przy wyprostowanych w stawach kolanowych kończynach dolnych; lepiej stosować pozycję ciężarowców z utrzymywaniem wyprostowanego kręgosłupa w odcinku lędźwiowym przy schylaniu się najlepiej przykucnąć; ciężary nosić jak najbliżej tułowia
Przenosząc ciężar, należy nieść go jak najbliżej tułowia. Podczas dźwigania ciężaru należy unikać skrętów tułowia
Noszenie ciężarów najmniej przeciąża kręgosłup, gdy obciążenie obu kończyn górnych jest symetryczne (wzorowane na rycinach Artura Dziaka)

Wnioski

1. Podatność pielęgniarek na zaburzenia mięśniowo-szkieletowe jest znana od kilkudziesięciu lat, ale nie wydaje się, aby w tym okresie nastąpiła ich istotna redukcja.

2. Problemy schorzeń układu ruchu, a szczególnie zespołów bólowych kręgosłupa jest postrzegany na całym świecie jako bardzo istotny. Wprowadzono pojęcie chorób parazawodowych - czyli chorób o złożonej etiologii, w których powstaniu warunki pracy stanowią jeden z możliwych czynników ryzyka, wpływających na ujawnienie, przyśpieszenie choroby bądź pogorszenie stanu zdrowia.

3. Choroby parazawodowe są postrzegane jako perspektywiczny problem medycyny pracy.

4. Niestety w Polsce nie znamy skali zjawiska zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym gdyż choroby parazawodowe nie mają umocowania prawnego i nie zostały określone zasady ich diagnostyki, dokumentowania oraz metody zbierania i przetwarzania danych na ten temat.

Zasady prawidłowej, ergonomicznej organizacji stanowiska pracy:

1. Pracownik  powinien móc utrzymywać pozycję wyprostowaną, skierowana ku przodowi;

2. Gdy obserwacja jest elementem pracy, punkty, które  muszą być obserwowane powinny być widoczne przy wyprostowanym tułowiu z głową tylko lekko pochyloną ku przodowi;

3. Wszystkie wykonywane czynności powinny umożliwiać pracownikowi  przyjmowanie różnych, jednakowo zdrowych  i  bezpiecznych pozycji ciała, bez zmniejszania możliwości wykonywania pracy;

4. Praca powinna być tak zorganizowana, by  pracownik  mógł dowolnie  siedzieć lub stać. Gdy pracownik siedzi - powinien  móc korzystać z oparcia, bez konieczności zmiany ruchów;

5. Gdy praca wykonywana jest na stojąco - ciężar ciała powinien być równomiernie rozłożony na obie stopy, stosownie do  tego powinny być skonstruowane pedały;

6. Czynności robocze powinny być wykonywane  ruchami  mieszczącymi się w środkowej części zakresu ruchów odpowiednich części ciała. Dotyczy to szczególnie głowy, tułowia i kończyn górnych;

7. Gdy musi być używana siła mięśni korzystnym jest  angażowanie możliwie dużych grup mięśni  i rozwijanie sił wzdłuż osi zaangażowanych kończyn;

8. Praca rękoma nie powinna być wykonywana stale na  poziomie lub ponad poziomem serca. Nawet jeżeli  w takich warunkach  praca wykonywana  jest okresowo - nie należy używać  siły  (wykonywanie ruchów pchania lub ciągnięcia). Nawet lekka praca na  takim  poziomie wymaga stosowania podpórek pod ręce;

9. Kiedy podczas pracy używana jest siła rąk lub nóg, należy ją  wykonywać angażując naprzemiennie obie kończyny.  Praca  lewą lub prawą kończyną powinna być możliwa bez specjalnego dostosowania maszyny;

10. Przerwy wypoczynkowe powinny rekompensować każde obciążenie: fizyczne, informacyjne i wynikające z warunków otoczenia. Długość przerw powinna być dostosowana do rodzaju i czasu trwania pracy.

      W pracy wykorzystano między innymi materiały z konferencji szkoleniowej dla kadry kierowniczej pielęgniarek i położnych nt. "Zagrożenia Zdrowia Personelu Medycznego". Konferencja odbyła się w dniu 8 października 2004 roku w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu.

---