Kultura i sztuka

 

Architektura

W architekturze dominował realizm i secesja. Inspiracją dla architektów było malarstwo. Monet w cyklu obrazów Katedra z Rouen wykazał, że, pokazując tę samą budowlę w różnych porach dnia, można uzyskać zupełnie inny efekt. Na przełomie wieków powstało dzieło, które dopiero w roku 1972 uznano za zabytek. Jest to wnętrze restauracji liońskiego dworca kolejowego w Paryżu, zdobione neorenesansowymi stiukami, lampami i boazerią. Na ścianach wymalowano widoki miast francuskich. Impresjonistyczny w szczegółach charakter ma teatr w Orange Pierre Maignona. Do tego samego stylu należą freski z życia ludu hiszpańskiego w sali bibliotecznej Hispanic Society w Nowym Jorku. Jan Styka, malarz polski, stworzył podobne kompozycje malarskie, zdobiąc Golgotę w Kalifornii i Krakowie. Rodzima architektura nie rozwijała się tak intensywnie, czemu przeszkodziły zabory i inne wydarzenia polityczne. Jednak zachowało się kilka budowli z tamtego okresu zbudowanych w stylu secesyjnym (secesja wykorzystywała jaskrawą kolorystykę, linię falistą, przestrzenne i strzeliste kształty; materiałem zdobniczym był kamień, stiuk, ceramika, płytki fajansowe). Elementy tego stylu były widoczne głównie w architekturze miejskiej przełomu XIX i XX wieku. W stylu secesyjnym jest zbudowany gmach Teatru im. Słowackiego w Krakowie, kamienice w Warszawie przy ul. Lwowskiej i Alejach Jerozolimskich, również kamienice przy ulicach Piotrkowskiej i Narutowicza w Łodzi, a także pałacyk przy ulicy Wólczańskiej w Łodzi.

 

Rzeźba i grafika

Początek XX wieku w Polsce zaznaczył się szybkim rozwojem grafiki. Najbardziej znanym w tej dziedzinie był Leon Wyczółkowski, który posługiwał się różnymi technikami, w tym litografią i akwatintą. W jego dorobku graficznym znajdują się słynne teki, np. Tatry, Teka gdańska, Teka huculska, Teka wawelska. Do innych artystów posługujących się techniką graficzną należą: Zofia Stankiewiczówna i Władysław Skoczylas - główny przedstawiciel sztuki drzeworytniczej. Obok sztuki graficznej rozwijała się rzeźba. Do najbardziej znanych rzeźbiarzy należy Xawery Dunikowski. Jego najsłynniejsze dzieła to słynne głowy wawelskie, cykl rzeźb zatytułowanych Macierzyństwo, głowa Adama Mickiewicza, rzeźba Fatum. Inni znani rzeźbiarze to: Cyprian Godebski - twórca pomnika Aleksandra Fredry w Krakowie oraz pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie; Teodor Rygier - autor pomnika Mickiewicza w Krakowie; Antoni Kurzawa i jego rzeźba Mickiewicz budzący skrzydlatego geniusza poezji; Wacław Szymanowski - twórca pomnika Fryderyka Szopena w Warszawie.

 

Malarstwo

U schyłku XIX wieku działał jeszcze nasz najwybitniejszy malarz Jan Matejko. Jego najsłynniejsze obrazy to: Kazanie Skargi; Unia lubelska; Stefan Batory pod Pskowem; Bitwa pod Grunwaldem; Hołd pruski; Sobieski pod Wiedniem; Kościuszko pod Racławicami; Konstytucja 3 maja. Życie w dawnej Polsce odtworzył na obrazach Juliusz Kossak i jego syn, Wojciech Kossak - autor obrazów batalistycznych, np. Bitwa pod Racławicami. Jako portrecista zasłynął Henryk Rodakowski (najbardziej znany jest portret jego matki oraz portret gen. Dembińskiego). Twórcą nowoczesnego pejzażu związanego z życiem wsi i jej mieszkańców był Józef Chełmoński, autor obrazów, m. in. : Babie lato, Burza, Czwórka, Napad wilków, Wyjazd na polowanie, Bociany, Jesień. Do największych malarzy tego okresu zaliczamy też Aleksandra Gierymskiego. Do jego najsłynniejszych obrazów należą: Przystań na Solcu, Trąbki, Piaskarze, Trumna chłopska, Pomarańczarka. Pod koniec XIX wieku przeniknął do malarstwa polskiego impresjonizm. Na wystawie w Paryżu w roku 1874 pokazano obrazy największych impresjonistów, m. in. Edwarda Maneta, Edgara Degasa, Claude'a Moneta, Augusta Renoira. Od pięknego obrazu Moneta Wschód słońca. Impresja kierunek w malarstwie wziął swoją nazwę. Impresjonistów fascynowała gra świateł, używali jasnych barw, które wymieszane ze sobą dawały niepospolity efekt. W centrum zainteresowań impresjonistów znalazły się głównie pejzaże, ale także sceny z życia ludzi: artystów i ludzi zwykłych. Zasady sztuki impresjonistycznej stosowali i Polacy, m. in. Leon Wyczółkowski na obrazach: Kopanie buraków, Siewca, Portret Jana Kasprowicza Gra w krykieta; Władysław Ślewiński, np. Samotna skała na morzu, Sierota z Poronina; Jan Stanisławski - twórca małych obrazków, np. Dziewanny, Topole; Józef Pankiewicz nazywany „malarzem śniegu”, autor obrazów m. in. Chrystus na krzyżu, Targ na jarzyny za Żelazną Bramą, Tragarz, Targ na kwiaty. Do liczących się malarzy należą też: Julian Fałat: Kataryniarz, Kazanie na odpuście, Las, Modlący się starzec, Żebrak, Oszczepnicy; Władysław Podkowiński: Kobieta na rowerze, Marsz żałobny Chopina, W ogrodzie, Dzieci w ogrodzie; Jacek Malczewski: Artysta i chimera, Błędne koło, Koncert, Śmierć, Błędne koło, Topielec w uściskach dziwożony, Zatruta studnia, Koncert, Hamlet polski, portrety Witkiewicza i Reymonta; Stanisław Lenz, np. Strajk; Józef Mehoffer: np. Dziwny ogród, Głowa Meduzy, Słońce majowe. W rzędzie najwybitniejszych malarzy stawia się Stanisława Wyspiańskiego: np. Autoportret z żoną, Bóg Ojciec - „stań się”, Chochoły, Śpiący Staś, Święty Franciszek, Widok z okna pracowni artysty na kopiec Kościuszki, Apollo razi grotami pomoru;

 

W okresie Młodej Polski nastąpił intensywny i wszechstronny rozwój sztuk plastycznych, które ukształtowały się pod wpływem tych samych czynników co literatura. W dziedzinie sztuki nie sformułowano jednolitego programu artystycznego - w okresie tym występowały różnorodne kierunki artystyczne:

- impresjonizm - przeszczepiony z Paryża przez W. Podkowińskiego i J. Pankiewicza, dał początek jego polskiej odmianie, silnie związanej
z tradycją realistyczną (m.in. J. Fałat i zreformowana przez niego w tym duchu krakowska Szkoła Sztuk Pięknych, działalność towarzystwa "Sztuka", L. Wyczółkowski, S. Masłowski oraz J. Stanisławski i jego szkoła pejzażowa). Impresjoniści świadomie zacierali kontury malowanych przedmiotów, stosowali obok siebie jasne barwy, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowali oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe. Najwybitniejszymi impresjonistami we Francji byli: E. Manet, C. Monet, P.A. Renoir, E. Degas, G. Seurat, H. de Toulouse-Lautrec.

- symbolizm - równocześnie z impresjonizmem pojawił się symbolizm: początkowo tworzono dzieła o formie realistycznej i bogatej treści literackiej, mającej rangę symbolu, z czasem wątki symboliczne pogłębiły się i zróżnicowały, zaznaczył się też hermetyzm, ekskluzywność i dekadentyzm sztuki oraz pierwiastki ekspresyjne (obrazy J. Malczewskiego, J. Mehoffera, W. Weissa, G. Gwozdeckiego, W. Wojtkiewicza; rzeźby J. Szczepkowskiego, B. Biegasa, X. Dunikowskiego, K. Laszczki). W malarstwie zachodnioeuropejskim przedstawicielami symbolizmu są: P. Gauguin, A. Feuerbach, E. Munch.

- secesja - ważnym elementem stylistycznym tego czasu była secesja, której dekoracyjny charakter (falista, ekspresyjna linia, wyraźny obrys płaskiej plamy, motywy geometryczno-roślinne) znalazł odbicie w dekoracyjno-kolorystycznym malarstwie (S. Wyspiański, J. Mehoffer, E. Okuń), rzeźbie (B. Biegas, W. Szymanowski), architekturze (głównie detale), a zwłaszcza w sztuce użytkowej. W architekturze najbardziej znane są barcelońskie projekty A. Gaudiego: kościół Sagrada Familia i kamienice przy ulicy Las Ramblas.

- ekspresjonizm - największe znaczenie ma tu ekspresja (wyraz), a także inne ostre środki wyrazu: symbol, hiperbola, groteska. Ekspresjonizm łączył obrazy codzienności z wizjami kosmicznymi, wchłaniał tematy aż do ich całkowitego unicestwienia, pozwalając im żyć jedynie własną pulsującą świadomością, jak to miało miejsce np. w malarstwie V. van Gogha czy grafice E. Muncha. Nurt ten ukazywał przeżycia duchowe jako swoiste formy uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości.

Mimo wpływów sztuki zachodnioeuropejskiej, okres Młodej Polski cechowało dążenie do stworzenia odrębnej sztuki narodowej, przejawiające się m.in. we wprowadzeniu polskiej tematyki historycznej i specyfiki pejzażu, a zwłaszcza w szukaniu inspiracji w twórczości ludowej Podhala i okolic Krakowa (T. Axentowicz, W. Tetmajer, J. Szczepkowski) oraz Huculszczyzny (W. Jarocki, F. Pautsch). W architekturze powstał zakopiański styl (S. Witkiewicz). Zdobyczą Młodej Polski był rozkwit sztuki użytkowej, zwłaszcza grafiki (S. Wyspiański), architektury wnętrz, tkactwa artystycznego, meblarstwa, metaloplastyki; rozwinęła się także plastyka teatralna. Po raz pierwszy w sztuce polskiej dokonała się próba monumentalizacji form i syntezy sztuk plastycznych (zał. w 1911 roku przez W. Jastrzębowskiego ARMiR - Architektura, Rzeźba, Malarstwo i Rzemiosło Artystyczne).

POLSKA. SZTUKA. MODERNIZM, MŁODA POLSKA

Stanisław Witkiewicz, willa Pod Jedlami w Zakopanym, 1897

Stanisław Wyspiański, Autoportret z żoną, 1904

Józef Mehoffer, witraż Vita somnium breve, 1904

u schyłku XIX w. (od ok. 1890) gł. ośrodkiem artystycznym stał się Kraków, a duży wpływ na naszą sztukę miała secesja wiedeńsko-monachijska. W architekturze kontynuowano poszukiwania stylu narodowego: S. Witkiewicz stworzył styl zakopiański (wille Koliba i Pod Jedlami w Zakopanem), "styl dworkowy" (wzorowany na dworach z XVIII/XIX w.) propagowano w Wielkopolsce, wznoszono liczne wille, dworki i domy wiejskie (J. Czajkowski, J. Gałęzowski, R. Gutt, T. Zieliński, J. Koszczyc-Witkiewicz), nawiązujące do architektury dawnych dworów; wielu architektów nadal projektowało budowle o formach historyzujących (O. Sosnowski, J.P. Dziekoński, S. Szyller), a ok. 1900 przyjęły się różne odmiany secesji; reprezentowali ją architekci krakowscy: F. Mączyński (siedziba Tow. Sztuk Pięknych), T. Stryjeński (przebudowa Starego Teatru - wraz z F. Mączyńskim), S. Odrzywolski (dom Tow. Technicznego, Szkoła Przemysłowa), J. Czajkowski (Muzeum Techniczno-Przemysłowe - wraz z T. Stryjeńskim); w Warszawie: F. Lilpop i K. Jankowski (gmach Tow. Zakładów Gazowych, Dom Towarowy "Bracia Jabłkowscy"), D. Lande i Cz. Przybylski (Teatr Polski). RZEŹBA okresu Młodej Polski osiągnęła wysoki poziom, odznaczała się dużą różnorodnością; najwybitniejszym rzeźbiarzem był X. Dunikowski (rzeźby portretowe, rel., architektoniczne, pomniki - początkowo pod wpływem impresjonizmu, później ekspresjonizmu i kubizmu); wyróżniali się K. Laszczka (rzeźby impresjonistyczne i symboliczne, m.in. Zrozpaczona, Żal, Krzyk), W. Szymanowski (dynamiczne i pełne ekspresji rzeźby pod wpływem A. Rodina, m.in. pomnik F. Chopina w Łazienkach, kompozycja Pochód na Wawel), L. Puget, S.K. Ostrowski, B. Biegas, L. Lepla, F. Flaum; po 1910 część rzeźbiarzy zwróciła się ku klasycyzmowi (np. E. Witting, W. Konieczny, S. Popławski), ekspresjonistyczno-kubistyczne rzeźby tworzyli przedstawiciele formistów Z. Pronaszko i A. Zamoyski, konstruktywizm reprezentowała K. Kobro. MALARSTWO okresu Młodej Polski było (jak w całym XIX w.) gałęzią sztuki o największych osiągnięciach; wielu malarzy tego okresu było indywidualnościami wszechstronnie uzdolnionymi; S. Wyspiański jako malarz tworzył (gł. w technice pastelowej) portrety, pejzaże oraz projekty witraży do katedry wawelskiej i kośc. Franciszkanów w Krakowie; zajmował się też malarstwem ściennym (polichromie w kośc. Mariackim - wraz z J. Matejką i J. Mehofferem); J. Mehoffer w malarstwie reprezentował postimpresjonizm i secesję (Dziwny ogród), bardzo dekoracyjne jest jego malarstwo ścienne (skarbiec katedry na Wawelu), wyróżnił się jako witrażysta (witraże do wielu kościołów w Polsce oraz do kolegiaty św. Mikołaja we Fryburgu); typowym zjawiskiem dla Młodej Polski był symbolizm, w jego duchu tworzyli: W. Podkowiński, J. Pankiewicz, L. Wyczółkowski, V. Hofman oraz J. Malczewski, którego ogromnie bogata twórczość odznacza się skomplikowaną symboliką; postimpresjonistyczny realizm reprezentowali W. Ślewiński, L. Wyczółkowski, J. Fałat, A. Karpiński, S. Masłowski, F. Ruszczyc. Charakterystyczne dla Młodej Polski były wiejskie sceny rodzajowe, krajobrazy, portrety chłopów, wiejskich kobiet i dzieci (W. Tetmajer, T. Axentowicz, F. Pautsch, K. Sichulski, S. Dębicki, W. Jarocki. Powstały liczne widoki Tatr (Wyczółkowski, Pankiewicz, Podkowiński, Fałat, Masłowski, Stanisławski), pełne ekspresji i filozoficzne w wyrazie są portrety i kompozycje S.I. Witkiewicza (Witkacego), W. Wojtkiewicz reprezentował nurt ekspresjonistyczny (groteskowe i melancholijne obrazy ze zdeformowanymi postaciami dorosłych i dzieci), tworzyli W. Weiss i K. Krzyżanowski; we Francji działali O. Boznańska (impresjonistyczne portrety), W. Ślewiński (związany z kręgiem Pont Aven) i T. Makowski (poetycki realizm). Istotną rolę w rozwoju sztuki polskiej tego okresu odegrała zreformowana przez J. Fałata Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie i zał. 1904 Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie. GRAFIKA okresu Młodej Polski, gł. litografia (cukiernia Michalika w Krakowie). Rozwijał wyrób przedmiotów metalowych, ceramika i szkło artystyczne, tkactwo (zwł. wyrób kilimów), witrażownictwo; do najwybitniejszych twórców w zakresie sztuki użytkowej należeli: J. Czajkowski, W. Jastrzębowski, K. Młodzianowski, J. Warchałowski, K. Tichy, J. Bukowski, K. i Z. Stryjeńscy, K. Homolacs, L. Puget.

Artyści Młodej Polski wprowadzili nowe kierunki artystyczne, a także kontynuowali część starych kierunków.

Jednym ze starych kierunków które kontynuowali był realizm. Przedstawiał on świat zgodnie z jego charakterem, wybierał z otoczenia najbardziej typowe zjawiska i poddawał je krytyce autora. Innym kierunkiem kontynuowanym przez artystów młodopolskich był naturalizm. Nie dokonywał on selekcji, tylko brał pod uwagę wszystko co jest w życiu codziennym bez żadnych skrupułów i skrępowania. Naturalizm wprowadził do literatury opisy chorób, agonii i śmierci, a więc to co jest dla ludzi przykre. Naturaliści nie ukazywali swojego stosunku do dzieła. Jednym z pierwszych naturalistów był Artur Dygasiński. Później w jego ślady poszli Antoni Sgietyński, Gabriela Zapolska, St. Reymont.

Nowymi kierunkami zapoczątkowanymi przez literaturę i sztukę młodopolską były impresjonizm, symbolizm i secesja.

Nazwa Impresjonizm pochodzi z języka francuskiego od słowa impression czyli wrażenie. Za początek rozwoju tego kierunku uważa się rok 1874, kiedy to na wystawie malarskiej w Paryżu ukazały się obrazy czterech młodych twórców - Claude'a Moneta, Edwarda Moneta, Edgara Degasa i Augusta Renoira. Jednak ich dzieła niezbyt przypadły do gustu konserwatywnemu jury.

Impresjoniści odeszli od wiernego przedstawienia obrazu. Wrażenia miały wywołać jaskrawe pastelowe barwy. Impresjoniści tworzyli na słonecznym plenerze, rezygnowali ze szczegółów. Wszystko przedstawiali rozmazane, rozmyte, nieostre a zarazem zamglone.

Impresjonista uchodził wówczas za miernego malarza, natomiast dziś obrazy impresjonistów są najdroższe.

Impresjonizm przeniknął również do literatury, kiedy autorzy opisywali pejzaże wszystko rozpływało się w lekkiej rozpływającej się mgle.

Symbolizm powstał z przekonania, że świat jest tajemniczy i można go opisać jedynie za pomocą wieloznacznych symbolów. Symbolizm zerwał z mówieniem wprost a posługiwał się symbolami takimi jak ludzie lub przedmioty.

Trzecim kierunkiem była secesja, która kształtowała się w latach 1895 - 1905. Przykładami budynków w stylu secesyjnym jest budynek hotelu Bristol lub Polonia. Domy secesyjne miały bogato zdobione ściany frontowe, secesja posługiwała się motywami roślinnymi i półkolami. Biżuteria, meble, zastawy stołowe były misterne i wspaniale wykonane.

Początki

Młoda Polska była dziełem generacji pisarzy, którzy debiutowali w dziesięcioleciu 1890-1900, czyli pokolenia lat 60., 70. Rozwijała się jako odpowiedź na sytuację ideową, filozoficzną, polityczną i artystyczną do końca wieku, którą młodopolszczanie oceniali negatywnie. Świadczyło o tym poczucie kryzysu wartości i systemów filozoficznych (o charakterze przyrodniczym i materialistycznym).

Założenia

Była protestem przeciwko standaryzacji i technicyzacji życia społecznego, obyczajowości mieszczańskiej, antagonizmom społecznym. Dążenia niepodległościowe w tamtym czasie wzrastały, nastąpił więc powrót do romantyzmu i poszukiwań symbolicznych i nastrojowych form ekspresji. Zwrócono uwagę na takie formy uczuciowości jak: melancholia, rozpacz, pożądanie nirwany lub śmierci, tragizm istnienia, somnambulizm.

W okresie tym rozwinęły się nowe tendencje literackie (i nie tylko), takie jak dekadentyzm, neoromantyzm, symbolizm, ekspresjonizm, naturalizm, impresjonizm i secesja.

---