PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU MŁODEJ POLSKI
oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska

Wprowadzenie

Na przełomie wieków dają o sobie znać ruchy lewicowe, uprzemysłowienie (proletariat), ideologia marksistowska i nacjonalistyczna (sprawa Dreyfusa we Francji), militaryzm, ruch emancypacyjny, jednostka wchłonięta przez masę, kwestionuje się dotychczasową etykę i religię (Nietzsche).

Uświadomiono sobie, że istnieje mnóstwo dziedzin niedostępnych ludzkiemu umysłowi i doświadczeniu (np. psychika ludzka), metafizyka wraca do łask (synkretyzm religijny).

Wypowiedzi literackie są przede wszystkim opozycyjne wobec dotychczasowego światopoglądu i modelu społeczno- obyczajowego, a także wobec poglądów na rolę sztuki. Proponują nowe konwencje artystyczne.

STARCIE MŁODYCH ZE ŚWIATEM ZASTANYM

Protest przeciw wyłączności panowania rozumu - sformułowanie Ignacego Matuszewskiego

Artykuł Ignacego Matuszewskiego Wstecznictwo czy reakcja:

• materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu przeciwstawia idealizm i emocjonalizm

• manifest głoszący potrzebę metafizyki, czyli syntezy, uwieńczenia mrówczej pracy mózgu

• Ludwik Krzywicki już w 1894 r. pisał, że pozytywizm warszawski dawno przebrzmiał

„Chorzy” i „zdrowi”

Indywidualizm młodopolski to reakcja na nadmierne ingerowanie w życie jednostki czynników porządkujących. Pozytywizm uważał jednostki za elementy zbiorowisk społeczno-zawodowych.

 wg Paula Bourget (pisarz fr.) dekadentyzm powstaje, gdy społeczeństwo produkuje zbyt dużo indywiduów niezdolnych do wspólnej pracy

Społeczeństwo mieszczańskie nazywało te jednostki: dekadenci, zwyrodniali, degeneraci, chorzy. Najbardziej napastliwa byłą książka Maxa Nordau Zwyrodnienie (1892-93, Berlin).

Powstała teoria, według której jednostki nieprzystosowane do życia w społeczeństwie to typy przodujące w rozwoju gatunku ludzkiego (wg Bourgeta: homme supérieur = wyższy człowiek; w Polsce nazywani: nerwowcy, mózgowcy, forpoczty ewolucji psychicznej).

Wacław Nałkowski, Maria Komornicka i Cezary Jellenta napisali książkę Forpoczty (1895):

• wyższość nerwowców nad ludźmi przeciętnymi (wyżsi w procesie ewolucyjnym)

• nerwowcy dostarczają największej ilości nowych idei, ale i obłąkanych i samobójców; w społeczeństwie odgrywają rolę dużo mniejszą, niż pozwalałyby na to ich możliwości

• książka nie wywołała zasadniczej dyskusji

Stanisław Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej (1892, Berlin, praca w j.niemieckim):

• jednostka posiada unerwienie o niesłychanej zmienności i zróżnicowaniu, co skazuje ją na samotność wśród „zdrowego” społeczeństwa

• jednostka podtrzymuje i doskonali gatunek, ale jest też ofiarą ze względu na swą wrażliwość

W literaturze opozycja chory-zdrowy pojawia się jako artysta-filister.

Atak Szczepanowskiego i Zdziechowskiego

Tadeusz Konczyński umieścił w „Słowie Polskim” 1898 artykuł o Gabrielu d'Annunzio (pisarz wł.) - wystąpił przeciw niemu Stanisław Szczepanowski (Dezynfekcja prądów europejskich) i Marian Zdziechowski (Spór o piękno).

Szczepanowski i Zdziechowski:  lit. ma pobudzać do czynów patriotycznych, jest siłą moralną

 kategoria „piękna” nie jest wartością samoistną

W odpowiedzi ujawniła się nowa grupa literacka, na łamach „Życia” krakowskiego, nazwana przez Artura Górskiego „Młodą Polską”:  przeciw utylitaryzmowi literatury

 przeciw faworyzowaniu pewnych tematów

Ludwik Szczepański Sztuka narodowa („Życie” krakowskie):

• sztuka jest kosmopolityczna, a narodowość w sztuce nie polega na wyborze tematu patriotycznego czy posługiwaniu się zdawkową frazeologią

• sztuka narodowa jest wtedy, gdy polski artysta jest sobą i wyraża w oryginalny i estetycznie doskonały sposób treść swego ducha

Problem można sprowadzić do dwóch opozycji:

1. tradycja rodzima - wpływy zachodnioeuropejskie

• zwolennicy obu nurtów raczej godzili się na kompromis

• Szczepanowski nie chciał zamykać się jedynie w swoim zaścianku narodowym

• Stanisław Brzozowski radził czerpać z lit. Zachodu, przetwarzając ją na naszą krew

• broniono się tylko przed ślepym i bezmyślnym naśladownictwem

literatura zaangażowana patriotycznie - autonomia literatury

• ta opozycja również ulegała powolnemu złagodzeniu wraz z odchodzeniem od koncepcji pozytywizmu, czyli sztuki podporządkowanej innym celom

Cykl artykułów Górskiego był obroną przed zarzutami Szczepanowskiego, ale i kontratakiem:

• Szcz. zarzucał młodym brak patriotyzmu - Górski zarzucał poprzedniemu pokoleniu wydanie Teki Stańczyka, trójlojalizm, tłumienie ruchów młodziezowych

• Górski z Franciszkiem Nowickim i Wilhelmem Feldmanem należał do grupy młodzieży krakowskiej, która została oddana pod sąd za próbę działalności społ.-patriotycznej (1891)

• Etyka a sztuka

Zdziechowski nie zgadzał się z młodymi w kwestii stosunku sztuki do moralności:

• platoński pogląd Zdz. (odnowiony przez Schillera): dobro + piękno, estetyka jest ściśle związana z etyką (u Zdz. etyka wiąże się też ściśle z religią)

• tymczasem etyka przeżywała kryzys - dowodzono przyrodniczego rodowodu nakazów i popędów moralnych oraz samorzutnego postępu moralnego w społeczeństwie; historia dowodziła, że nakazy moralne zmieniały się na przestrzeni dziejów (więc są względne); nauki przyrodnicze kazały traktować dobro i zło równorzędnie (siły uzupełniające się)  ogromna rola Nietzschego (Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności)

• sztuka usamodzielnia się - zrywa z utylitaryzmem, z głoszeniem zasad moralnych; postulat szczerości w przedstawianiu psychiki („naga dusza”); sztuka ma wydobywać na jaw to, co ukryte (Chmielowski już w 1872 pisał, że sztuka ma być obrazem, a nie parawanem życia - Niemoralność w literaturze)

• próbowano już nawet oddzielić twórcę od dzieła (Nie-Boska Komedia: „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością”)

Obrona przed zarzutami dekadentyzmu

Dekadentyzm - nastrój moralny, oparty na zupełnej niewierze w dalszy rozwój, w wyższy byt, w ewolucję cywilizacyjną, a przesiąkły rezygnacją i rozczarowaniem. (wg Górskiego)

• dla Górskiego dekadentami dziś są oportuniści polityczni (synowie duchowi Targowiczan)

Przeciw tej nazwie żywo protestowano. Stanisław Brzozowski w artykule My młodzi (1902) bronił młodego pokolenia, które nie jest tylko pleśnią społeczną, która nic nowego nie tworzy.

Poprzednia generacja pisarzy przeciw literaturze młodych

Orzeszkowa, Prus, Świętochowski, Sienkiewicz i Chmielowski negatywnie oceniali nową literaturę.

• drażnił ich kult artysty w społeczeństwie bez uczonych, szybki rozwój liryki

• krytykowali egotyzm, uczuciowość, drobiazgową analizę własnych stanów psychicznych, apoteozę chorób nerwowych, wojnę z logiką, erotyzm

• często nazywali młodych dekadentami (gł. Teodor Jeske-Choiński)

Warszawski „Kurier Teatralny” ogłosił w 1903 r. ankietę w sprawie repertuaru Teatru Rozmaitości. Redakcja była źle nastawiona do nowych sztuk „modernistycznych” tam wystawianych. Sztuki te nazywała erotyczno-pesymistycznymi, a ich autorów: pesymistami-erotomanami. 

• pretekstem były sukcesy dramatu Przybyszewskiego Dla szczęścia

• napłynęło 31 odpowiedzi - 13 za kontynuacją repertuaru i 18 przeciw

• największy szum wywołał list Sienkiewicza - oskarżył młodych o „ruję” i „porubstwo”, oświadczając, że większości sztuk nie zna

Atak na Sienkiewicza

Młodzi krytykowali filisterskie ideały z Rodziny Połanieckich i sposób przedstawienia Jeremiego Wiśniowieckiego w Trylogii. Niechętni byli jubileuszowi Sienkiewicza - nie lubili autorytetów.

Warszawski „Głos” krytykował uznanych pisarzy: Sienkiewicza, Przesmyckiego, Wyssenhoffa, Mahburga. Krytykowali głównie Wacław Nałkowski i Stanisław Brzozowski.

• I smutek tego wszystkiego (1903) Brzozowskiego: autor spokojnie wyjaśniał mechanizm działania nowych konwencji literackich, niemoralne strony życia były już dawno opisywane, ale do tamtych sposobów przedstawiania wszyscy byli przyzwyczajeni

• Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej (1903) Brzozowskiego: krytykował problematykę dzieł Sienkiewicza (inną niż ta, która interesuje młodych) oraz jego obiektywny, epicko-plastyczny typ pisarstwa

• Brzozowski spierał się z pisarzem na płaszczyźnie filozoficzno-estetycznej, inni - społecznej (krytyka apologii szlachty, przedstawiania tradycyjnego typu kobiety)

• Nałkowski zebrał swoje argumenty w książce Sienkiewicziana (1904)

• Sienkiewicza bronił „Kurier Warszawski”, doszło nawet pary razy do walki na kije 

Sienkiewicza bronił m.in. Antoni Lange - nie ma apologii szlachty, ale apologia bitwy, wojny, masowych ruchów, przenikniętych pierwiastkiem bohaterskim. Spór ujął w kategoriach: duch cywilny (młodzi) przeciw duchowi bitewnemu (Sienkiewicz).

SPÓR O CELE SZTUKI I O JEJ STOSUNEK DO SPOŁECZEŃSTWA

Pierwsze wystąpienia Miriama

Nowym zadaniem było przekonanie społeczeństwa o ważności problemu sztuki. Tym bardziej, że Prus i Świętochowski byli raczej orędownikami rozwoju wiedzy i faworyzowania uczonych.

Czasopisma poświęcone sztuce i literaturze miały początkowo duże problemy.

• Zenon Przesmycki Nasze zamiary („Życie” warszawskie, 1887): potrzeby estetyczne społeczeństwa są równie silne, jak potrzeby materialne i moralne; część czasopisma miała być poświęcona nauce i faktom społecznym

• Przesmycki musiał wystąpić z „Życia” w 1888 r., pismo wychodziło do 1891

• cykl artykułów polemiczno-programowych Harmonie i dysonanse Przesmyckiego (pod pseudonimem Jan Żagiel w „Świecie” krakowskim, 1891): literatura ma własny cel, a nie jest tylko narzędziem do przeprowadzania jakichś idei

Dyskusji nie podjęto...

„Co to jest sztuka?”

Edward Abramowski Co to jest sztuka? (1898, „Przegląd Filozoficzny”):

• dyskusja nad książką Lwa Tołstoja Czto takoje iskusstwo?, który potępiał sztukę, która zastąpiła ideał moralności ideałem piękna, przyjemności (Faust i IX Symfonia Beethovena); wolał zniszczyć całą sztukę, niż tolerować tę „demoralizującą”  przeciwwaga dla poglądów Nietzschego i tendencji separujących etykę od sztuki

• Abramowski dyskutuje na temat estetyki, nie zajmując się wiele etyką

• program estetyczny: autonomia sztuki, antyutylitaryzm, indywidualizm, antyintelektualizm, podniesienie wartości intuicji tworzącej dzieło, antymimetyzm

• ta naukowa rozprawa wyprzedziła krzykliwy manifest Confiteor Przybyszewskiego

Stanisław Przybyszewski

Przybyszewski uczynił krakowskie „Życie” pismem gł. literacko-artystycznym. W pierwszym numerze 1899 r. umieścił Confiteor:

• skrajny indywidualizm, odrzucający reguły narzucane przez umowę społeczną

Artysta odtwarza zatem życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne, nie zna przypadkowych odgraniczeń, nazw i formułek...

• jedyną twierdzą indywidualizmu jest sztuka, która nie może być ujęta w żadne karby

• sztuka została zidentyfikowana z absolutem jako odbicie absolutu-duszy

• artysta to kapłan, mag, metafizyczna siła, przez którą się absolut przejawia - ma więc prawo do zupełnej swobody artystycznego wypowiadania się

W artykule O „nową sztukę” („Życie” 1899) Przybyszewski rozwinął swe postulaty - wartości intuicyjno-podświadome (dusza) wywyższył nad intelektualne (biedny mózg).

Ignacy Matuszewski w artykule Sztuka i społeczeństwo poparł rozumienie sztuki jako celu samego w sobie i przybliżył ją odbiorcom, ilustrując przykładami. Polemizował z nim Piotr Chmielowski:

• hasło uznał za prawdziwe tylko jako nakaz bezinteresownego ukochania piękna, nie poddawania sztuki pod wpływy zewnętrzne

• krytykował buńczuczne okrzyki Przybyszewskiego, który skopał najwyższe ideały

Polemika z Przybyszewskim

Najbardziej atakowano deprecjonowanie roli mózgu, amoralność i aspołeczność.

Ks. Jan Pawelski w „Przeglądzie Powszechnym” zaatakował: postulat przedstawiania stanów podświadomych, stanów neurastenicznych, fascynację złem.

Ludwik Krzywicki O sztuce i nie-sztuce („Prawda”):

• sympatyzuje z tym, co burzycielskie i antymieszczańskie, ale denerwują go hasła aspołeczne, bo sztuka wyrosła z ducha mieszczańskiego

Najostrzejsza krytyka to cykl Porachunki Antoniego Sygietyńskiego („Gazeta Polska” 1899).

Andrzej Niemojewski (Prorok wykolejeńców, „Głos” 1902) atakował jego amoralność życiową.

Tylko z tym, że sztuka nie powinna być tendencyjna zgadzają się wszyscy.

Artur Górski (Młoda Polska) opowiadał się za teorią „nagiej duszy”, ale nie do końca zgadzał się z poglądami Przybyszewskiego. Wątpliwości zawarł w art. Spowiedź poety („Życie” 1899):

• tytułem nawiązuje do Confiteor, ale dotyczy listów Słowackiego

• Górski podkreśla „zmysł moralny” wielkich romantyków i ich łączność z ludem

• zaznacza się nowy nurt, oparty na polskich tradycjach romantycznych

„Chimera”

„Życie” nie wytrzymało ciągłych konfiskat austriackiej cenzury. Miał z nim współpracować Przesmycki, ale w końcu nie udało się to i Miriam założył pismo literackie „Chimera” (1901-07).

Zarzucano „Chimerze” niesłusznie amoralność, fałszywe pojęcia religijne i pornografię.

Walka ze sztuką Zenona Przesmyckiego:

• pretekstem były wypowiedzi Prusa, Juliana Ochorowicza i innych na temat nadmiernego zainteresowania polskiego społeczeństwa sprawami sztuki, kultem artysty

• Miriam stwierdził, że industrializacja i powszechne nauczanie (demokracja) wytworzyło nowego odbiorcę, który swymi żądaniami obniża poziom sztuki

• przyzwyczajenie nowego odbiorcy do dzieł artystycznych miało odbywać się m.in. poprzez wzmocnienie autorytetu artysty i sztuki

• odwrócono tezę Taine'a: artysta był już ponad środowiskiem, miejscem, rasą, narzucał nowy sposób widzenia świata

Tendencje elitarne groziły zatraceniem związku z odbiorcą, zarysowały się więc dwa stanowiska:

1. kompletna negacja publiczności - izolowane kręgi artystów, sztuka hermetyczna, edycje utworów w małej liczbie egz. (Stefan Mallarmé, Stefan George)

2. oportunizm wobec potrzeb rynku - mało wartościowe utwory dla celów zarobkowych

Poglądy pośrednie:

• społecznicy typu pozytywistycznego - moralna, uwznioślająca sztuka dla mas

• brak podziału na sztukę dla znawców, dla mieszczan i dla ludu - sztuka jest tylko jedna - dobra (Przesmycki: otwarcie prywatnych kolekcji, piękne czasopisma, sztuka stosowana)

Atak na Miriama

Ludwik Krzywicki same hasła sztuki dla sztuki i nauki dla nauki uznał za cenne, ale nie zgadzał się, że na twórczość źle wpływa demokracja (wolał słowo „industrializm”).

Inni bronili proletariatu (niesłusznie - Miriam miał na myśli proletariat umysłowy - filistrów, a nie robotniczy; ale hasła antydemokratyczne spowodowały takie przesunięcie myślenia).

Najostrzej wystąpił lewicowiec Julian Marchlewski, chcąc „sztuki dla wszystkich”.

Cezary Jellenta stworzył kontrczasopismo dla Miriamowej „Chimery” - „Ateneum”.

Wacław Nałkowski bronił M., mówiąc (słusznie), że jego hierarchia jest duchowa, nie klasowa.

PROGRAMY I SPORY O KSZTAŁT ARTYSTYCZNY DZIEŁA LITERACKIEGO

Przeciw realizmowi

Krytykowano mimetyzm, naukowy obiektywizm, zainteresowanie światem zewnętrznym (na rzecz fascynacji pojęciami idealistycznymi, jak wieczność, nieskończoność, oraz psychiką), panowanie intelektu (na rzecz stanów nieświadomości - somnambulicznych, halucynacji, snu).

Już w l. 80. krytykowano realizm (Jellenta), choć pojawiały się też głosy stanowiące apologię realizmu jako prawdy (Zapolska o powieści Aleksandra Mańkowskiego Pan Wojciech).

Nowa koncepcja powieści

Nowy program zaproponowała Maria Komornicka we wstępie do Szkiców (1894), ale ponieważ była młoda, przeszło to bez echa (odrzucała akcję, intrygę, drobiazgową analizę, obserwację tła).

Drugi był program Przybyszewskiego, jako przedmowa do De profundis (1895):

• chodzi mu o manifestację czystego życia duszy, stanu somnambulicznej ekstazy

• akcja to tylko kulisy duszy, życiu wystarczy myśl, by płodzić konflikty

• na ludzi patrzy z punktu widzenia: czy objawia się w nich życie duszy, czy nie

Awangardowa powieść XX w. ograniczy akcję i fabułę na rzecz podświadomości.

Ludwik Krzywicki, krytykując nową powieść, trafnie określił jej cechy:

• odejście od obiektywnej narracji 3-osobowej na rzecz narracji „pamiętnikarskiej”

• brak wszechwiedzącego narratora

W 1903 r. Stanisław Brzozowski skrytykował Sienkiewicza wg wytycznych Przybyszewskiego:

• opozycja dusza-mózg, pierwiastki irracjonalne-pierwiastki intelektualne

• brak przedstawienia prawdziwej duszy, jest tylko uspołeczniona powierzchnia

• zdania są proste i logiczne, bo nie ma czynników, które by je rozsadziły

• za dużo uwagi poświęcone fabule, mającej zaciekawić czytelnika

• podważa celowość epickiego sposobu narracji

Ignacy Matuszewski wiele razy wypowiadał się pośrednio na temat prozy:

• luźna kompozycja Popiołów wynika z wtargnięcia żywiołu lirycznego do epiki

• czytelnik musi uzupełnić luki fabularne pracą wyobraźni

Karol Irzykowski Szaniec „Pałuby”:

• posługuje się tematem, ale punkt ciężkości leży w warsztacie poetyckim

• rozbija iluzję prowadzonej akcji, komentując sposób jej przebiegu

• celem jest skupienie uwagi na psychologicznej stronie przedstawianych zdarzeń

Teoria symbolizmu

• negacja elementów intelektualnych na rzecz duszy, intuicji, uczucia, podświadomości

• odrzucenie pojęciowego, abstrakcyjno-logicznego sposobu wypowiadania się

• opis zastąpiony przekazaniem wzruszenia, jakie rzeczy wywołują (Przybyszewski)

• zamiast toku narracyjno-dyskursywnego - obraz, symbol, który wywoła odpowiedni nastrój

• symbol, a nie alegoria, bo on jest równoważnikiem jakości dokładnie nie zbadanych, nie mających konkretnego odpowiednika językowego (jakości mistyczne, idealistyczne, stany podświadomości i nastroje)

Zwolennicy symbolizmu francusko-belgijskiego kładli nacisk na wywołanie odpowiedniego wrażenia, Przybyszewskiego chodziło głównie o wyrażenie siebie:

• oddawanie uczuć, myśli, wrażeń, snów bezpośrednio - tak jak się w duszy pojawiają, bez logicznych związków, ale w gwałtownych przeskokach i skojarzeniach

• bezpośrednio znaczy przy pomocy obrazów, ale są to niekontrolowane wizje, a nie system wypracowanych środków sugestywnego oddziaływania

Faworyzowaną formą skojarzeń była synestezja - transpozycja wrażeń:

• od psychofizjologicznego zjawiska audiotion colorée (barwne słyszenie) - osobnik, słysząc dźwięk, widzi kolor i odwrotnie

• od doktryny szwedzkiego mistyka XVIII w. Emanuela Swedenborga - wszystko w naturze sobie odpowiada (idea rozpowszechniona przez Baudelaire'a)

• najbardziej znana jako zmysłowy epitet + pojęcie abstrakcyjne (np. niebieska melodia)

Chodziło o stworzenie nowego języka, różnego od mowy potocznej.

W dramacie też nieważne jest przedstawienie środowiska i akcji. W zamian autor wydobywa momenty, które miały wywołać odpowiedni nastrój wśród publiczności. Zamiast monologu - konkretne postacie symbolizujące konflikty wewnętrzne.  Przybyszewski O dramacie i scenie

Opozycja wobec nowej poetyki

Zarzucano odejście od logiki, co utrudnia zrozumienie utworu. Nowatorstwo wersyfikacyjne (wiersz wolny) nie wzbudzało dyskusji (przeciwnie niż we Francji, gdzie dotąd były silne rygory).

Brzozowski a Świętochowski || Atak Brzozowskiego i Irzykowskiego na symbolizm

Aleksander Świętochowski w „Prawdzie” krytykował wzrastającą samodzielność słowa, które traci znaczenie (tworzono neologizmy, wykorzystywano wartości muzykalne słowa) oraz koncepcję języka poetyckiego innego niż komunikatywny.

Stanisław Brzozowski odpowiedział spokojnie (!) w „Głosie” - podkreślił konieczność nowego odbioru sztuki, aktywnego (czytanie = twórczość); sztuka chroni od kompleksów, bo można się dzięki niej wypowiedzieć, poznać i opanować.

Po obronie nowej poetyki Brzozowski zweryfikował swe poglądy i przeszedł na drugą stronę.

• krytyka symbolizmu w dramacie: narzucania nastroju, myślenia obrazami

• symbolizm to nonsens estetyczny, który prowadzi do konwencjonalizmu i manieryzmu

• wypowiedział się na ten temat w książce Legenda Młodej Polski (1910)

Irzykowski krytykował symbolizm za podstawę filozoficzną (idealizm typu platońskiego) i poetykę (szablonowe transpozycje i rekwizyty poetyckie - te stereotypowe maniery zauważył też Miriam).

Maurycy Maeterlinck (belgijski symbolista, dramaturg)

Zenon Przesmycki był od początku entuzjastą Maeterlincka. Ignacy Matuszewski zauważył odmienność dramatu nastroju od dawnego dramatu charakterów lub intrygi, ale nie zachwycał się.

Inni byli jawnie przeciwni, krytykując symboliczną wieloznaczność i zestawianie szeregu pozornie nie powiązanych analogii, mających naprowadzić czytelnika na pewien typ wzruszeń, synestezję (Józef Weyssenhoff, Teodor Jeske-Choiński).

Przybyszewski i Brzozowski byli zwolennikami „ostrych” wartości estetycznych (Nietzcheańskie pisz krwią).

Krytykowali łagodną atmosferę snu, monotonność dramatów.

Przybyszewski docenił jednak próby oddawania stanów duszy bez związku przyczynowego, tak jak się bezpośrednio jawią. Brzozowski był do końca niechętny, bo sam postulował sztukę jako źródło mocy dla wszystkich dusz, chciał nowego, twardego okresu.

Spór o Wyspiańskiego

Aleksander Świętochowski doceniał talent Wyspiańskiego, ale krytykował niezrozumiałość.

Atak nastąpił dwa lata po śmierci artysty: Prusa Poezja i poeci oraz kampania Weyssenhoffa:

• brak jasno sprecyzowanej myśli

• przewaga pierwiastków emocjonalnych nad intelektualnymi

• Wey.: myślenie obrazami, ekwiwalent sceniczno-obrazowy zamiast monologu, luźny sposób umieszczania obok siebie scen i osób, synkretyzm kulturowy, nowatorska wersyfikacja, zasada sugestii („oczadzanie”)

Wielu broniło Wyspiańskiego, choć niewielu broniło nowej poetyki! Ignacy Matuszewski skoncentrował się gł. na odparciu zarzutu naśladownictwa u Wyspiańskiego.

PROGRAMY ODRODZEŃCZE. OFENSYWA IDEOLOGII CZYNU

• Pesymizm

Na rozwój nastrojów pesymistycznych wpłynęły wewnętrzne sprzeczności pozytywizmu (wiara w postęp a determinizm; religia ludzkości a nie najlepsze stosunki międzyludzkie; ograniczenia ubóstwianej wiedzy) oraz filozofia negująca sens istnienia (Schopenhauer, Edward Hartmann).

W l. 80. drukowano pesymistyczne utwory Giacomo Leopardiego (wł.) i Ludwiki Ackermann (fr.).

W 1883 Cezary Jellenta pisał, że pesymizm jest modny, a w 1887 ogłosił art. Epidemia pesymizmu. Orzeszkowa we wstępie do wyd. nowel Melancholicy (1896) podawała sposoby jego zwalczania.

Pesymizmowi sprzyjały tendencje w literaturze: zajmowanie się zagadnieniami ontologiczno-egzystencjalnymi oraz subiektywno-spowiedniczy charakter utworów.

Próby przełamania pesymizmu

Antidotum na pesymizm: ideologie społeczne i polityczne, nawrócenie religijne, pisma Nietzschego (hasło „bądź twardy”), aktywistyczna filozofia Bergsona (élan vital), woluntaryzm pragmatystów, teoria energetyki (energia zamiast materii), tendencje witalistyczne.

Leopold Staff Rekonwalescencja końca wieku (lwowska „Teka” 1990): wezwanie do przełamania apatii, nastrojów melancholijno-biernych; wołanie o przyjście życia, a nie śmierci.

Stanisław Pieńkowski Pierwsza odwilż: hasła powrotu do natury i do kultury rdzennie rodzimej.

Stanisław Brzozowski My młodzi: młodzi muszą uwierzyć w swoje siły, docenić życie.

Nasila się wzywanie do optymizmu, mocy i tężyzny.

Atak Brzozowskiego na Miriama i na stabilny sposób rozumienia świata

Brzozowski atakował ideał syntezy (symbolizm) lekceważący realia życiowe na rzecz wieczności, nieskończoności, religię piękna, wiarę w wieczność sztuki, wyznawanie wartości estetycznych „łagodnych” przez Przesmyckiego  seria artykułów w „Głosie” w 1904.

• filozofii opartej na pojęciu stałego bytu przeciwstawił koncepcję, według której istotą świata jest czyn, swoboda, wieczne stwarzanie

• substancjalizmowi przeciwstawił funkcjonalizm

• atakował rozumienie swobody jako ucieczki od życia, niezdolności do czynu jako symptomu wyższości, za skazanie sztuki na manieryzm

We wszystkich programach na plan pierwszy wysuwa się ideały zbiorowe: społeczne lub narodowe. Sztuce przeciwstawia się życie, w czym pomaga rewolucja 1905:

• postulat sztuki zaangażowanej

• Wacław Nałkowski zastanawia się nad stworzeniem literatury proletariatu

• Żeromski wskazuje nowy temat - bohaterstwo uczestników rewolucji 1905

Ideologia czynu || „Monsalwat”

Nową sztukę krytykowali pozytywiści (za niezrozumiałość) i generacja najmłodsza, a nawet dawni sprzymierzeńcy, np. Artur Górski w 1908 r. książką Monsalwat. Rzecz o Adamie Mickiewiczu:

• lekceważenie dla bladych symbolów i gestów, dla pożegnalnego powiewania chustką ku rzeczywistości, potępia izolację artystów

• głosi ideologię czynu, wzywa cały naród do pracy nad sobą

Rozumienie „czynu”:

• filozofia: wieczne stwarzanie (a nie stały byt), walka z tym, co pozaludzkie (Brzozowski)

• grunt społeczny: czyn rewolucyjny

• polityka: reakcja na zastój, na gnuśny sen ojczyzny (Żeromski)

• ostatecznie: narodowy czyn zbrojny, zapowiedź przyszłych zdarzeń w czasie I wojny

Czyn przeciwstawiano sztuce. Podkreślano zerwanie Mickiewicza z twórczością poetycką!

„Legenda Młodej Polski” i dalsze ataki

Brzozowski zaatakował w swojej książce Miriama i symbolizm, a potem koncepcję literatury - zaakceptował (z zastrzeżeniami) twórczość Wyspiańskiego, Żeromskiego, Przybyszewskiego i Staffa. Stworzył tu również filozofię pracy.

W 1905 r. w Krakowie powstał kabaret literacki Zielony Balonik (Miriam był przeciwnikiem takich kabaretów, bo sztuka była dla niego wartością najwyższą):

• Tadeusz Boy-Żeleński i Edward Leszczyński wystawiali tu swoje utwory, nie mniej kąśliwe niż inne polemiki

• Boy w późniejszej książce Znaszli ten kraj? stworzył dowcipną i upraszczającą legendę MP

Obrona sztuki

Krytyka Brzozowskiego wobec symbolizmu nie doczekała się większych reakcji, zaczęto działać dopiero, gdy zaatakowano sztukę w ogóle:

• „Chimera” (art. podpisany Tredecim, najprawdopodobniej Marii Komornickiej): podkreśla społeczne znaczenie sztuki (rok 1905) - energia wzrosła dzięki fermentowi estetycznemu; artyści tworzą obóz Pracy, gdzie Sztuka jest najwyżej w hierarchii

• Karol Irzykowski (dotąd atakujący emocjonalizm zastępujący intelektualizm) bronił wartości literatury przeciw ideologii czynu - tłumaczył, że słowa rażą, gdy są głupie i banalne, a nie gdy nie pokrywają się z czynami; literatura ma podnosić ducha

• Zygmunt Lubicz-Zaleski mówi, że praca artysty nie jest gorsza od pracy np. szewca

SPÓR O ROMANTYZM

Pierre Lasserre Romantyzm francuski (1907) - dezorganizujący wpływ romantyzmu na obyczaje.

Po stronie romantyzmu w Polsce opowiedzieli się:

• zwolennicy nowej sztuki: Antoni Lange, Wilhelm Feldman

• neomesjaniści: Stanisław Szczepanowski, lwowskie „Odrodzenie”, „Eleuzis” Wincentego Lutosławskiego, Artur Górski - program moralnego doskonalenia Polaków

• 1894, Ignacy Matuszewski bronił metafizyki jako uwieńczenia mrówczej pracy mózgu

(1912, Władysław Kozicki neguje sztukę opartą na metafizyce, potrzebę odgadywania tajemnicy bytu)

NOWE PROPOZYCJE PROGRAMOWE

Program Młodej Polski nie został zupełnie zlikwidowany ze względu na żywą (przed I wojną) recepcję filozofii Henri Bergsona. Antoni Lange widział odrodzenie romantyzmu w jego poglądach. Ukazały się też studia o symbolizmie w bersonowskiej wersji.

Równocześnie pojawiają się nowe hasła - powrotu do tradycji kulturowych.

Klasycyzm || Franciszkanizm

Czasopismo „Museion” Władysława Kościelskiego i Ludwika Hieronima Morstina (1911-13):

• doskonałość i spokój Greków + filozofia Bergsona

• pojęcie intuicji i pierwiastki energetyczno-dynamiczne (piękno leży w duszy ludzkiej jako jej energia, to akcja czynna duszy, jej niepokój, twórczość)

Czasopismo „Lamus” Michała Pawlikowskiego (1908-13):

• powrót do tradycji polskiej - zgłębianie własnych źródeł, służba rycerska i cześć dla tego, co nasze, czyste i szlachetne

Leopolda Staffa wstęp do Kwiatków św. Franciszka z Asyżu (1910):

• nieodparta potrzeba radości i szczęścia, dusza stworzona jest do wesela, słońca i wiosny

• najprostsze słowa najlepiej określają stany duszy

• pełen miłości i pokory zwrot do natury, do prostego człowieka, uproszczonej formy lit.

• w międzywojniu franciszkanizm podejmie nurt prymitywistyczno-folklorystyczny

Groteska

Groteska łączy zainteresowanie brzydotą oraz humorem i śmiechem. Kontynuować je będą Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz i inni.

Inspirującą rolę miała rozprawka Henri Bergsona Śmiech (automatyzm zachowań). Estetykę brzydoty i groteski propagował Roman Jaworski (opowiadania Historie maniaków, 1910). O śmiechu form pisał Brzozowski w Legendzie Młodej Polski.

Nowe wpływy

Wszystkie nurty przed I wojną zbliżyły się do życia, natury, do prostego człowieka (realizm: Adolf Strzelecki, Władysław Günther).

Trwa kult ideologii czynu, gł. w wersji ekspansywno-kolonialnej Rudyarda Kiplinga. Docenia się też twórczość poety amerykańskiego Walta Whitmana (jego kult podejmą skamandryci: Tuwim). Z odczytami po Europie jeździ bejgijski poeta Emile Verhaeren.

Za granicą tendencje dynamiczno-aktywistyczne znalazły odzwierciedlenie w futuryzmie (odrzucenie tradycji kulturowych).

Manifesty ideologiczne

Programy mają mniej postulatów z zakresu poetyki, więcej ideologii:

• Brzozowski Legenda...: połączenie życia z Polską robotniczą, ideał to robotnik mogący kierować pracą na najwyższym poziomie techniki

• Zygmunt Wasilewski (Nowa Demokracja): sztuka to wolna stylizacja duszy narodowej, sztukę trzeba wyprowadzić z pierwiastków rodzimych, z umysłowości chłopa polskiego

• Ludwik Hieronim Morstin: sztuka narodowa pomoże podnieść dumnie czoła

• Tadeusz Miciński: symbolem współczesności jest Dyskobol - tężyzna narodu, bo w ciągu tygodnia może rozszaleć się orkan wojny europejskiej (rozszalał się dwa lata później)

DYSKUSJA O ROLI LITERATURY W PRZEDEDNIU ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI

Odczyt zakopiański Żeromskiego w 1915 r. o roli sztuki:

• w wolnej Polsce literatura będzie uwolniona od „pańszczyzny” zaangażowania, bo sprawami społeczno-politycznymi zajmie się rząd i specjaliści

• poparł go Matuszewski, skrytykowali: Stanisław Lam i Tadeusz Pini

Myśli głodnej królewny,

Nuda żeglarza w pustyni,

Muzyka instrumentów miedzianych pod oknami nieuleczalnych

M. Maeterlinck, Cieplarnia

1

---