9. Publicystyka pozytywizmu (dwa teksty do wyboru) "Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu"
W okresie pozytywizmu nastąpił szybki rozwój i wzrost znaczenia prasy i publicystyki, wykształciły się nowe formy wypowiedzi dziennikarskiej, ożywiło się społeczne zainteresowanie tą dziedziną piśmiennictwa. Prasa była instrumentem kształtowania się opinii publicznej, a także wywierała poważny wpływ na formowanie świadomości społecznej, kulturowej, estetycznej.
Ówczesne czasopisma i dzienniki odegrały znaczną rolę w upowszechnianiu nowych idei i prądów umysłowych. Cały wielki ruch intelektualny i społeczny, zwany umownie pozytywizmem, dokonał się w znacznym stopniu za sprawą prasy i był prze nią w różny sposób sterowany. Głównym terenem tych przemian była Warszawa, zwłaszcza po upadku powstania styczniowego. Wówczas wkroczyło na widownię życia publicznego nowe pokolenie, które pragnęło pracować na rzecz przemiany świadomości współczesnego społeczeństwa i zmobilizować je do nowych sposobów kształtowania własnej przyszłości.
Jednak „młodzi” z Warszawy mieli swoich poprzedników, przede wszystkim we Lwowie. Można ich dostrzec w tamtejszym czasopiśmiennictwie, zwłaszcza w pismach wychodzących pod redakcja Jana Dobrzańskiego, przede wszystkim zaś na łamach „ Dziennika Literackiego” od roku 1856. Publicyści tego pisma (Dobrzyński, Józef Supiński, Józef Szujski) występowali przeciw indywidualizmowi, marzycielstwu, nadmiernemu zapatrzeniu w przeszłość, upojeniu sztuką i poezją. Domagali się skierowania wysiłków na tory spraw praktycznych, na rozbudzenie zainteresowań ekonomią i aktualnymi zagadnieniami społecznymi, a także naukami przyrodniczymi i społecznymi. Przeciwstawiali się rozpowszechnionemu w epoce romantyzmu mniemaniu o wyjątkowej misji Naroku polskiego i zalecali głębsze zastanowienie się nad przyczynami niepowodzeń i upadku Polski. Jednym z głośniejszych wystąpień był artykuł Ludwika Powidaja Polacy i Indianie. Autor ukazał w nim grożące Polakom niebezpieczeństwo wynarodowienia pod wpływem „silniejszej cywilizacji” (miał na uwadze przede wszystkim zagrożenie ze strony niemieckiej) i wytknął im błędy w dotychczasowym systemie wychowania oraz ich negatywne skutki dla życia społecznego. Zalecał pilną zmianę sposobu myślenia i działania: zamiast zajmować się archeologią, historią i poezją, radził postawić na czele narodowych i indywidualnych usiłowań i troskę o rozwój gospodarczy i cywilizacyjny oraz o dobrobyt materialny. Duże znaczenie miały publikacje J. Supińskiego zalecające skupienie się na pomnażaniu dobrobytu i rozwoju gospodarki krajowej przez rzetelną, dobrze zorganizowaną pracę. Jego dzieła, zwłaszcza Szkoła polska gospodarstwa społecznego (Lwów 1862 - 1865), wywarły wielki wpływ na świadomość młodego pokolenia, po roku 1864 były czytane nie tylko w Galicji, ale również w Królestwie Polskim.
Tu zwrot w umysłowości społeczeństwa zaznaczył się wyraźnie po roku 1864. Klęska powstania, represje, postępujący proces rusyfikacji, brutalne ograniczenie praw Polaków - wszystko to skłaniało do myślenia nowymi kategoriami i szukania innych dróg pracy dla przyszłości kraju. Młode pokolenie, dotknięte stygmatem klęski, postanowiło skupić się na intensywnym kształceniu, samodzielnym poszerzaniu horyzontów intelektualnych, w dalszej zaś kolejności na upowszechnianiu w społeczności wiedzy, zwłaszcza najnowszych osiągnięć nauki zachodnio-europejskiej. Drugim kierunkiem dążenia młodych było działanie na rzecz gospodarczego i społecznego rozwoju kraju, na rzecz pomnażania dobrobytu i powiększania wkładu Polaków w rozwój cywilizacji.
Upowszechnieniu tych poglądów i oddziaływaniu na opinię publiczna służyły czasopisma. Ważną rolę odegrał „Przegląd Tygodniowy”, wydawany od roku 1866. Mimo iż w początkowym okresie nie posiadał wykrystalizowanego oblicza ideowego, wcześnie zaczął ujawniać zainteresowanie różnymi bieżącymi kwestiami, które dotąd nie znajdowały należnego miejsca w publicystyce. Należały do nich problemy rozwoju oświaty, zwłaszcza szkolnictwa zawodowego, potrzeba podniesienia poziomu krajowego przemysłu i rzemiosła, upowszechnienia przekonania, że bogacenie się i dążenie do dobrobytu jest obowiązkiem narodowym, emancypacja kobiet i umożliwienie im udziału w pracy produkcyjnej, popularyzacja najnowszych zdobyczy nauki, zwłaszcza nauk przyrodniczych. Wokół pisma skupiła się grupa młodych ambitnych współpracowników, przede wszystkim studentów Szkoły Głównej Warszawskiej, którzy stanowili awangardę nowego pokolenia.
Pismo zaczęło stopniowo nabierać charakteru radykalnego, zaś od momentu wejścia do redakcji Aleksandra Świętochowskiego (koniec 1870 roku) stało się organem bojowym, prowadzącym ostre kampanie polemiczne z przedstawicielami innych orientacji, zwłaszcza różnych odmian tradycjonalizmu reprezentowanego przez tzw. „starą prasę” (Tygodnik Ilustrowany, Kłosy, Kronika Rodzinna, Przegląd Katolickie). „Przegląd” stał się czołowym organem „młodej prasy” warszawskiej.
W obozie młodych nastąpił już wkrótce (od roku 1872) podział: ujawniło się skrzydło publicystów bardziej umiarkowanych (Julian Ochorowicz, Piotr Chmielowski, Bolesław Prus), którzy, dążąc do tych samych celów, pragnęli realizować je nie poprzez zaczepne walki i utarczki polemiczne, ale drogą rzeczowej perswazji przy poszanowaniu poglądów odmiennych. Wszystkie te ugrupowania łączył kult nauki i głębokie przekonanie o jej istotnym wpływie na rozwój społeczeństwa i uszlachetnienie jednostek.
Po roku 1875 nastąpiła kolejna faza podziału wewnątrzpokoleniowego. Część rówieśników, skupiona wokół pism o orientacji umiarkowanie postępowej, odchodzi od założeń programu, który wspólnie przez lata kształtowali. Bieg wypadków i różne niepokojące objawy w życiu współczesnego społeczeństwa skłoniły ich do zwrócenia się w kierunku arystokracji i ziemiaństwa, warstw przez wydarzenia najnowszej historii postawionych poza głównym nurtem życia społecznego, a reprezentujących wielowiekową tradycję. Były to warstwy, które - zdaniem tego odłamu młodych publicystów - powinny zachować trwałość, gdyż są one fundamentem zdrowego społeczeństwa i mogą zagwarantować jego prawidłowy rozwój. Tak powstał obóz „młodych konserwatystów”. Jego organami były: miesięcznik „Niwa” pod redakcją Mścisława Godlewskiego, od roku 1882 również dziennik „Słowo”, którego redaktorem był przez pewien czas Henryk Sienkiewicz.
W następnym dziesięcioleciu, po roku 1880, pojawiły się nowe ośrodki reakcji antypozytywistycznej. Dochodzą do głosu młodzi socjaliści, którzy korzystają początkowo z gościnnych łamów prasy pozytywistycznej (Przegląd Tygodniowy, Prawda), mają też swoje organy prasowe na emigracji. W roku 1886 zaczyna wychodzić w Warszawie tygodnik „Głos”, wokół którego skupiło się grono młodych współpracowników, występujących zdecydowanie przeciw konserwatyzmowi i - jednocześnie - pozytywizmowi, uważając, że oba te kierunki posiadają oblicze kosmopolityczne, doprowadzają do „obniżenia ideałów” w życiu i literaturze, utrwalają niezdrowy układ stosunków społecznych, zaś aspiracje jednostek i społeczeństwa ograniczają do zdobywania korzyści materialnych. Jedyna warstwą, która nie zatraciła własnego oblicza i posiada własną samorodną kulturę jest lud, on w istocie jest podwaliną bytu społecznego. Toteż „interesom ludu” miały być podporządkowane „wszelkie inne interesa”. Do czołowych publicystów „Głosu” należeli Józef Karol Potocki i Jan Ludwik Popławski, a wokół pisma skupiło się grono młodych utalentowanych ludzi, głównie ze środowiska młodzieży akademickiej, był wśród nich Stefan Żeromski. Program i cała działalność „Głosu” były legalnym wyrazem zewnętrznym istotnych dążeń, które nie mogły być w ówczesnej sytuacji politycznej ujawnione. Ludzie skupieni wokół redakcji prowadzili działalność dyskusyjną i samokształceniową dla przygotowani się do udziału w pracach konspiracyjnych, których celem ostatecznym była walka o odzyskanie niepodległości. Byli oni związani z ruchem niepodległościowym na emigracji, którego głównym wyrazicielem był wówczas Teodor Tomasz Jeż, autor broszury Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym (Paryż 1887) oraz powstała Liga Polska, której wysłannicy docierali do kraju i organizowali jej ekspozytury.
W Galicji rozwój prasy i publicystyki poszedł nieco innymi drogami. Dzielnica ta uzyskała autonomię (1867), gwarantującą ludności polskiej dość szeroki zakres swobód obywatelskich. Ta sytuacja stworzyła podatny grunt dla powstania ugrupowań manifestujących swoja lojalność wobec Austrii (wyrazem tej postawy był adres sejmu galicyjskiego do cesarza Franciszka Józefa I zakończony słynnym zwrotem: „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy!”), zalecających społeczeństwu porzucenie zbrojnych inicjatyw w celu odzyskania niepodległości, pracę dla kraju i jego wszechstronnego rozwoju w zgodzie z obowiązującym prawem. Przedstawiciele tej orientacji krytycznie ocenili poczynania zbrojne, zwłaszcza styczniowe, z przyczyn klęsk i upadku państwa polskiego odnajdywali we wrodzonych wadach Polaków, w błędach polityki polskiej w przeszłości, w braku umiejętności myślenia i przewidywania politycznego. Wyrazem tych przekonań była publicystyka dziennika „Czas” i miesięcznika „Przegląd Polski”.
Organem opozycyjnym wobec tych czasopism był „Kraj” (1869 - 74), który reprezentował postawę patriotyczną, nie ukrywając niechęci wobec zaborców, oraz upowszechniał potrzebę szacunku dla wysiłków zbrojnych i ich bohaterów, dla powstańców i zesłańców syberyjskich. Jednocześnie sympatyzował z ruchem pozytywistycznym: śmiało pisano tu o nowych kierunkach filozoficznych, o zdobyczach nauk przyrodniczych, upominano się o prawo do swobodnej krytyki, nieliczącej się z autorytetami.
W Galicji rozwijała się swobodnie publicystyka polityczna, reprezentująca różne orientacje. O ile w Krakowie rosły wpływy środowiska ugodowego i konserwatywnego, o tyle w publicystyce prasy lwowskiej wyraźniej ujawniały się tendencje demokratyczne i postępowe. Dochodziły one szczególnie do głosu w „Gazecie Narodowej” i „Dzienniku Polskim”; do ich najwybitniejszych współpracowników należał Jan Lam, utalentowany felietonista, autor Kronik Lwowskich, w których ukazywał w świetle satyry wydarzenia polityczne i drobne sprawy dnia powszedniego.
Zabór pruski wniósł swój wkład w kształtowanie oblicza epoki poprzez inicjatywy praktyczne na polu gospodarki, oświaty i kultury. Publicystyka nie miała takiego znaczenia, jak w zaborach rosyjskim i austriackim, choć nie brakło i tu ludzi służących swoim piórem potrzebom współobywateli i kraju.
Polska publicystyka rozwijała się również na emigracji, przeważała w niej problematyka polityczna i społeczna; zajmowano się w szerokim zakresie historią, dużo uwagi poświęcano dziejom i ocenie powstania 1863 roku. Nie ukrywano dążeń niepodległościowych i śmiało pisano o perspektywach nowej walki. W wystąpieniach niektórych publicystów ujawniły się także postawy organicznikowskie. Szczególną rolę odegrała publicystyka Józefa Ignacego Kraszewskiego. W latach późniejszych pojawiły się pisma, reprezentujące powstałe na emigracji organizacje polityczne: narodowe i socjalistyczne. Były one nielegalnie kolportowane w kraju.
Jednak, mimo ucisku i ograniczeń cenzuralnych, największe osiągnięcia miała publicystyka uprawiana i ogłaszana w kraju, szczególnie w zaborach rosyjskim i austriackim. Miała ona swoich znakomitych przedstawicieli.