PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU MŁODEJ POLSKI
Oprac. M. Podraza-Kwiatkowska BN I/212
WSTĘP
Koniec XIX w. przynosi zmiany w sposobie myślenia za sprawą:
Ruchów lewicowych
Rozwoju przemysłu, miast, proletariatu
Ruchów emancypacyjnych
Kwestionowania zasad etyki (wpływ książki F. Nietzschego Poza dobrem i złem)
Podważania zasad religii
Literatura Młodej Polski odbija te zmiany. Wypowiedzi młodego pokolenia, mają charakter programowy lub dyskusji literackich, stanowią zarazem opozycję wobec dotychczasowej postawy światopoglądowej i zastanego modelu społeczno-obyczajowego, a także opozycję wobec dotychczasowych poglądów na rolę sztuki.
I. STARCIE MŁODYCH ZE ŚWIATEM ZASTANYM
1. Artykuł Ignacego Matuszewskiego Wstecznictwo czy reakcja („Kurier Codzienny” 1894) - „protest uczucia i fantazji przeciwko wyłączności panowania rozumu”, przeciwko materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu. Jest to też manifest głoszący potrzebę metafizyki, która według Matuszewskiego jest syntezą, uwieńczeniem pracy mózgu. Krytyk zauważa również że coraz wyraźniej zarysowuje się konflikt starych i młodych.
2. Forpoczty Wacława Nałkowskiego, Marii Komornickiej i Cezarego Jellenty (Lwów 1895) - teoria o wyższości „nerwowców” (mózgowca) nad ludźmi przeciętnymi. Typy subtelne i przewrażliwione dostarczają największej ilości nowych idei, ale i największej ilości obłąkanych i samobójców. Owe jednostki opisywane przez Nałkowskiego są wysunięte naprzód w procesie ewolucyjnym. Potępia całą resztę - zwierzęcy tłum, oporny na ideę. Nałkowski tenże tłum dzieli na 3 podgrupy:
Ludzie-byki - magazyny energii brutalnej, w życiu - hulaki, ludzie czynu
Ludzie-świnie - filistrzy najgorszego gatunku, ich właściwym żywiołem jest błoto; nie przynoszą żadnego pożytku, mimo iż często zajmują wysokie stanowiska
Ludzie-drewna (automaty) - dotknięci atrofią uczuć, idioci uczucia; mogą być bardzo pożyteczni dla pracy społecznej, gdyż są ludźmi zwykle uczciwymi
Podobne teorie głosił Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej. Chopin i Nietzsche.
3. Stanisław Szczepanowski i Marian Zdziechowski - reprezentanci starego pokolenia. Literatura jako siła pobudzająca do czynów patriotycznych lub jako siła moralna. Negacja kategorii piękna jako wartości samoistnej. Zdziechowski uznawał piękno tylko w połączeniu z etyką. Dążenia epoki - przeciwnie, szły w kierunku oderwania estetyki od zagadnień moralnych.
4. Ludwik Szczepański odpierając atak Szczepanowskiego stwierdził, że sztuka jest w szlachetnym tego słowa znaczeniu kosmopolityczna, narodowość w sztuce nie polega na wyborze tematu patriotycznego.
5. Artur Górski w cyklu artykułów Młoda Polska (ogłoszone w krakowskim „Życiu”), również podjął problem patriotyzmu. Była to odp. na zarzuty stawiane przez Szczepanowskiego, który posądzał młodych o brak patriotyzmu.
6. Grupa pisarzy związana z krakowskim „Życiem”, autorzy Forpoczt i Przybyszewski (znany na razie z niemieckich tekstów), występują przeciw krępowaniu swobody indywidualnej. Sztuka - jedyna twierdza indywidualizmu, przeciwstawiająca się stylowi mieszczańsko-filisterskiemu. Młodzi bronili się też przed mianem dekadentów. Górski w artykule Młoda Polska definiuje dekadenta jako oportunistę politycznego. Przeciwko żadnej nazwie nie protestowano tak gwałtownie, jak przeciw nazwie „dekadent” (Przybyszewski, Miriam, Brzozowski).
7. Poprzednia generacja: Orzeszkowa, Prus, Świętochowski, Sienkiewicz, Chmielowski, negatywnie oceniła młodą literaturę (drażnił ich kult artysty, szybki rozwój liryki, egotyzm młodych, uczuciowość, drobiazgowa analiza własnych stanów, apoteoza chorób nerwowych, erotyzm).
II. SPÓR O CELE SZTUKI I O JEJ STOSUNEK DO SPOŁECZEŃSTWA
Spory o sprawy ściśle artystyczne: cele sztuki, o jej stosunek do społeczeństwa, o rolę artysty w tym społeczeństwie, to polemiki prowadzone niemal wyłącznie wewnątrz obozu młodych. Zgadzano się, iż sztuka jest jedyna twierdzą indywidualizmu, jednak różnie pojmowano rolę owej sztuki.
1. Miriam. Trudności ze stworzeniem pisma poświęconego literaturze i sztuce. W artykule Nasze zamiary (zamieszczony w I nr warszawskiego „Życia” 1887), przekonywał, że społeczeństwo ma równie silne potrzeby estetyczne, co materialne czy moralne; głosił też ideał Piękna. W 1888 Przesmycki został usunięty z pisma. W 1891 zaczął pisać do krakowskiego „Świata” Zygmunta Sarneckiego. Ogłosił tu pod pseudonimem Jan Żagiel cykl polemiczno-programowych artykułów Harmonie i dysonanse. Głosił w nich, że literatura ma cel sam w sobie i nie jest narzędziem do przeprowadzania idei lub tendencji.
2. Edward Abramowski w „Przeglądzie Filozoficznym” z 1898 ogłosił artykuł Co to jest sztuka? Rozprawa przeszła bez głośniejszego echa, ale Abramowski włączył się nią w ogólnoeuropejską dyskusję nad książką Lwa Tołstoja Czto takoje iskusstwo? Tołstoj potępił w niej niemal całą dotychczasową sztukę, z Faustem i IX Symfonią Beethovena włącznie, postulując jednocześnie moralność, przeciwstawił się poglądom głoszonym przez Nietzschego.
Abramowski, polemizując z Tołstojem, głosi program estetyczny, którego głównymi wyznacznikami są; autonomia sztuki, antyutylitaryzm, indywidualizm, antyintelektualizm, podniesienie wartości intuicji - czyli program nie uznający naśladowczej roli sztuki.
3. Stanisław Przybyszewski. Confiteor (zamieszczony w 1899 r. w krakowskim „Życiu”) był typowym programem-manifestem. Uzupełnił tu Przybyszewski tezy znane już z jego niemieckich pism. Głosił skrajny indywidualizm, odrzucający wszelkie reguły, narzucane jednostce przez „umowę społeczną”. Sztuka - wolna od jakichkolwiek ograniczeń, antytendencyjna, będąca celem samym w sobie, zidentyfikowana z absolutem (bo jest odbiciem absolutu-duszy). Artysta jako kapłan, mag, „kosmiczna, metafizyczna siłą, przez która absolut i wieczność się przejawia”.
W artykule następnym - O „nową” sztukę - wartości intuicyjno-podświadomościowe (dusza) wyniesione ponad wartości intelektualne (”błędny mózg).
4. Ignacy Matuszewski. Autoteliczny sposób rozumienia sztuki (sztuka jest celem samym w sobie) powtarza się w wielu wypowiedziach, m. in. u Matuszewskiego (artykuł Sztuka i społeczeństwo), który całkowicie popiera poglądy Przybyszewskiego. podaje je jednak w bardziej przystępny sposób.
5. Piotr Chmielowski. Z Matuszewskim polemizował Chmielowski, nie zgadzał się z hasłem, iż sztuka jest celem samym w sobie. Polemizował też z Przybyszewskim, atakując go za deprecjonowanie roli mózgu, amoralność i aspołeczność.
Aspołeczna i amoralna koncepcja sztuki głoszona przez Przybyszewskiego wywołała opozycję także wśród jego współpracowników. Nie wprost zaatakował Przybyszewskiego Artur Górski w artykule Spowiedź poety i Tadeusz Miciński w artyk. O spuściźnie duchowej.
6. „Chimera”. Wychodziła w Warszawie w latach 1901-1907, była pismem poświęconym wyłącznie literaturze i sztuce. Pierwsze ataki na „Chimerę” dotyczyły dziedziny moralności (pornograficzne treści i fałszywy obraz religii). Ataki były niesłuszne, gdyż „Chimera” była pismem o wiele mniej szokującym niż np. warszawskie „Życie”.
Artykuł Przesmyckiego Walka ze sztuką przyczynił się do ataku na całą „Chimerę”. Miriam napisał go po uwagach Prusa i Ochorowicza na temat nadmiernego zainteresowania społeczeństwa sprawami sztuki. Miriam pisał o nowym odbiorcy - masowym, niedokształconym (wielu młodych twórców zwróciło uwagę na ten problem - Abramowski, Brzozowski, Feldman, Popławski). Miriam wysunął też na pierwszy plan zagadnienie artysty - wyprzedzającego swoją epokę, geniusza, narzucającego nowy sposób widzenia świata.
III. PROGRAMY I SPORY O KSZTAŁT ARTYSTYCZNY DZIEŁA LITERACKIEGO
Indywidualistyczne tendencje epoki to także odrzucenie dotychczasowych kanonów artystycznych, m. in. realizmu, tj. odtwórczo-iluzjonistycznego, naśladowczego w stosunku do otaczającej rzeczywistości sposób przedstawiania świata. Zakwestionowano też przydatność naukowego obiektywizmu, wysuwając na jego miejsce subiektywizm. Zainteresowanie fenomenami świata zew. zastąpiono fascynacją pojęciami związanymi z filozofią idealistyczną (wieczność, nieskończoność) oraz problematyką ludzkiej psychiki. Fascynacja stanami spoza sfery świadomości - uwolnienie sztuki spod panowania intelektu i norm logicznych. Jako pierwsi realizm poddali krytyce Witkiewicz i Jellenta (1888). Właściwy atak nastąpił w latach 90: Maria Komorniacka - wstęp do Szkiców (1894); Przybyszewski - przedmowa do De profundis (1895).
Nowa powieść - nowatorska w dziedzinie narracji, odejście od obiektywnej narracji 3 os.
Brzozowski - krytyka pisarstwa Sienkiewicza. Zarzut - brak przedstawienia prawdziwej duszy, pogłębienia psychologicznego, nadmierne przywiązywanie wagi do fabuły (nowa powieść - odrzucenie lub chociaż ograniczenie roli akcji, fabuły, intrygi).
Tradycyjnej powieści realistycznej przeciwstawiali się także: Ignacy Matuszewski - popierał luźną kompozycję Popiołów, gdyż, czytelnik musi luki fabularne wypełnić dzięki własnej wyobraźni; Karol Irzykowski w komentarzu do Pałuby zatytułowanym Szaniec Pałuby mówi, że najważniejszy jest dla niego warsztat poetycki, jego celem jest skupienie uwagi na psychologicznej stronie przedstawianych wydarzeń. Irzykowski, jeśli chodzi o cel powieści, pozostaje w opozycji nawet do twórców młodopolskich, gdyż negował emocjonalną koncepcję ówczesnej literatury, budzenie u czytelników wzruszeń.
Ówczesna sztuka dążyła też do syntezy poszczególnych rodzajów, nazywano ją „nową” lub „symboliczną”. Teoria symbolizmu sformułowana przez Mallarmé, Moricea i Moréas, szybko objęła swoim wpływem Polskę. Znajdowała zastosowanie przy konstrukcji programowego wzorca poezji i dramatu. Miejsce toku informacyjnego, narracyjno-dyskursywnego, miał zająć symbol - obraz nie obciążony intelektualnie, mający wywołać w „mózgu” czytelnika określone pojęcie, ideę, wyobrażenie, a przede wszystkim określony nastrój, identyczny z tym, w jakim znajdował się poeta w chwili tworzenia. Ów symbol ma oddziaływać na wszystkie zmysły. Nie może posiadać konkretnego odpowiednika w języku czy rzeczywistości, bo wtedy byłby alegorią. Chodzi tu zwłaszcza o związek z mistyką, filozofią idealistyczną, podświadomością i o trudne do zdefiniowania stany nastrojowe.
W teorii symbolizmu ważne były odważne, dalekie skojarzenia. Faworyzowaną formą tych skojarzeń była synestezja - transpozycja wrażeń.
Najwięcej sprzeciwów wśród starszego pokolenia wzbudziła zasada domyślania się znaczenia utworu literackiego. „Niezrozumiałość” literatury stała się przedmiotem osobnego ataku Świętochowskiego na łamach „Prawdy” (1903). Krytyk zanegował nową koncepcję języka poetyckiego. Odp. mu Brzozowski w artykule O nowej sztuce, w której nie tylko bronił młodych, ale i sformułował zasady nowej sztuki. Jednocześnie Brzozowski skrytykował symbolizm (przede wszystkim w dramacie), negatywnie odniósł się do twórczości Maeterlincka. Podważył symboliczną zasadę myślenia obrazem, głosił, że symbolizm jest nonsensem estetycznym, prowadzącym do konwencjonalizmu i manieryzmu. Do krytyki symbolizmu powrócił jeszcze w książce Legenda Młodej Polski.
Także Irzykowski zwalczał symbolizm, występując przeciw jego podstawie filozoficznej (idealizm platoński) i przeciw poetyce z nim związanej.
Przesmycki, początkowo propagator symbolizmu, szybko opowiedział się przeciw niemu; uznał symbolizm za konwencję.
Krytyka belgijskiego symbolisty Maeterlincka wśród pol. krytyków: Matuszewski, Weyssenhoff, Jeske-Choiński. Z czasem jednak przyznali, iż posiada wielki talent.
Zarzuty o niezrozumiałość stawiane Wyspiańskiemu: Prus w Poezji i poetach, a także Weyssenhoff wspierany przez Świętochowskiego. Dramaty Wyspiańskiego stanowiły najbardziej dojrzałą realizację zasad nowej sztuki. Atakując je, atakowano tym samym podstawy całej nowej sztuki. Krytykowano autora za niejasne precyzowanie myśli oraz przewagę pierwiastków emocjonalnych nad intelektualnymi, synkretyzm kulturowy, nowatorstwo weryfikacyjne.
PROGRAMY ODRODZEŃCZE. OFENSYWA IDEOLOGII CZYNU
Pesymizm - charakterystyczny dla literatury Młodej Polski. Młodopolska krytyka raczej nie starała się ograniczać nastrojów pesymistycznych, mówiąc, że są zgodne z tendencją epoki. Jednak na pocz. XX wieku następuje zmiana - młodzi zaczynają głosić optymistyczne i pełne wiary programy ( Staff w artykule Rekonwalescencja końca wieku; My młodzi Brzozowskiego).
Rewolucja 1905 roku sprawiła, że zaczęły pojawiać się postulaty sztuki zaangażowanej. Nałkowski zastanawiał się nad stworzeniem prawdziwej sztuki proletariatu. Żeromski wskazuje nowy temat - bohaterstwo uczestników rewolucji.
Monsalwat Górskiego z 1908 r. ponowna krytyka współczesnej mu sztuki (potępienie izolacji artystów). Książka była nie tylko dyskusją z nową sztuką, był programem. Górski głosił w niej ideologię czynu, wzywał do pracy nad sobą.
Legenda Młodej Polski Brzozowskiego z 1910 - rozprawa z koncepcją ówczesnej literatury. Brzozowski zaakceptował, z różnymi zastrzeżeniami twórczość tylko kilku pisarzy: Wyspiańskiego, Żeromskiego, Przybyszewskiego, Staffa. Krytyk w Legendzie głosi filozofię pracy.
V. SPÓR O ROMANTYZM
Wzorzec literacki ukształtowany w Młodej Polsce zaatakowano w jeszcze jeden sposób - krytyce poddano pojęcie „romantyzmu”, rozumiane jako termin literacki i postawa polityczno-światopoglądowa. Tym samym zwalczano te cechy lit. okresu Młodej Polski, dzięki którym nazywano ją niekiedy neoromantyzmem. Oskarżali romantyzm: Pierre Lasserre Romantyzm francuski; Ernest Seilliere Choroba romantyczna; Louis Maigron Romantyzm i obyczaje.
W Polsce zwolennicy nowej sztuki opowiedzieli się za romantyzmem: Lange, Feldman. W obozie wrogim znaleźli się przeciwnicy zarówno romantyzmu, jak i neoromantyzmu (zaatakowano m. in. metafizykę).
NOWE PROPOZYCJE PROGRAMOWE
Powrót do symbolizmu, w nowej Bergsonowskiej wersji: rozprawy Zygmunta Lubicza Zaleskiego, Edwarda Leszczyńskiego, Anny Zahorskiej, Ewa Łuskina. Jednocześnie pojawiają się zupełnie inne hasła artystyczne - powrotu do tradycji kulturowych, przede wszystkim klasycyzmu. Program klasycyzmu realizowało czasopismo „Museion” red. przez Władysława Kościelskiego i Ludwika Hieronima Morstina. Był to klasycyzm bardzo specyficzny, bo łączył doskonałość i spokój Greków z elementami filozofii Bergsona.
„Lamus” - lwowskie czasopismo red. przez Michała Pawlikowskiego. Również odwoływało się do tradycji kulturowych, ale przede wszystkim polskich.