PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU POZYTYWIZMU
BN S.I, NR 249
WSTĘP: JANINA KULCZYCKA-SALONI
I. STAN BADAŃ. POPRZEDNICY
stereotypowy odbiór pozytywizmu - nudny, zrzędliwy, filisterski - brak zainteresowania wśród badaczy
praca org., ugoda polit., solidarność społ., lit. tendencyjna - szkolne stereotypy umacniane przez nauczycieli i niektórych badaczy
dwa okresy opracowywania epoki:1) 1881 - 1939 2) 1939 - 1980
1) - piszą ludzie epoki o własnych czasach, chcą dać obraz swoich osiągnięć i ideałów pokolenia
2) - badacze mają niespotykane wcześniej możliwości pracy nad lit. polską, wiele osiągnięć faktograficznych i metodologicznych
okres 1) rozpoczyna Piotr Chmielowski Literatura polska ostatnich lat szesnastu (1881) - charakterystyka programu społ. „młodych” i ich programu li. (bilans pierwszego, bohaterskiego okresu warszawskiego pozyt.)
Wydał też 6-tomową Historię lit. pol. (podobnie ujął w niej problem jak w Literaturze...)
W Dziejach krytyki literackiej w Polsce (1902) ciekawie ujął batalie estetyczną epoki (jako spór pomiędzy estetyką idealistyczną, a realistyczną)
estetyczne uwagi też w syntetycznych ujęciach lit. pol. u W. Feldmana, A. Potockiego oraz T. Grabowksiego (o krytyce lit.)
przełom nastąpił dzięki małej książce Kazimierza Wóycickiego Walka na Parnasie i o Parnas (1928) - poświęcona Chmielowskiemu, szukała poglądów estetycznych epoki w prasie, powtórzyła podział na „młodą” i „starą” prasę i zmagania się tych dwóch obozów, wskazała na prasę jako źródło inf. o epoce i przyniosła jej problematyzację
omówienia Prusa i Dygasińskiego w książkach Zygmunta Szweykowskiego, odkrył też Antoniego Sygietyńskiego jako teoretyka i propagatora naturalizmu w Polsce (lata 30)
okres 2) rozpoczął się od kontynuacji linii Chmielowskiego i Wóycickiego, czyli penetrowania prasy - dzięki temu edycja dzieł Prusa, Sienkiewicza, Orzeszkowej, Dygasińskiego, Konopnickiej, Aleksandra Świętochowskiego (koncentrowano się na wielkich pisarzach, bo takie było zapotrzebowanie społ.)
dużo wypowiedzi krytycznych o dziełach epoki znajdowano właśnie w prasie, w felietonach, esejach i szkicach, na końcu edycji książek (odmiennie niż w romantyzmie - Mochnacki i Dembowski czy Młodej Polsce - Matuszewski, Brzozowski, Irzykowski)
pisarze sami podejmowali się działalności krytycznej, bo krytycy m.in. Chmielowski szybko zrezygnowali z oceniania i postulowania, walczenia o nową lit. na rzecz rejestrowania faktów (historycy, nie krytycy) - podobnie we Francji Zola walczył o naturalizm, bo Taine nie podjął się roli teoretyka nowej lit. (naturalizmu)
lit. postulowana przez „młodych” miała być skierowana dla szerokiego odbiorcy, wyjaśniać im świat, rozpraszać ciemność - dlatego publikowano ją w prasie i na łamach prasy toczono spory i umieszczano głosy krytyki (m.in. „Kurier Warszawski”, „Gazeta Polska”). Prasa nie miała jeszcze wykształconej kadry i korzystała z usług pisarzy, którzy o lit. pisali - łączyli w sobie zawód twórcy i publicysty (Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa, Zapolska, Asnyk i wielu innych)- zdemokratyzowanie lit. i krytyki lit.
droga pisarska wiodła często od żmudnej pracy w gazecie (np. Kroniki Prusa) do publikacji powieści, gazety dostarczały środków do życia pisarzom
krytyka lit., poszukiwanie nowych dróg dla lit., ocenianie minionych epok - wszystko to publikowano w prasie i dopiero praca powojennych edytorów wydobyła to na wierzch
nierozerwalny związek programu lit. z ogólnym poglądem na świat (specyficzna sytuacja epoki postyczniowej)
II. ZAŁOŻENIA OGÓLNE
ograniczenie materiału badawczego do publikacji w zaborze rosyjskim (Królestwo Polskie = Kongresówka) - pozytywizm warszawski - spór „młodych” ze „starymi” - trójca pozytywistyczna (Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa) - polscy naturaliście (żądanie nowej lit.) + W. Spasowicz (Petersburg) i S. Tarnowski (Kraków), bo interesowali się życiem intelektualnym Warszawu, uczestniczyli w nim jako prelegenci i łożyli na nie (Spasowicz wydawał miesięcznik)
skrót dyskusji w Galicji w początkowych partiach Wstępu
III. GALICYJSCY POPRZEDNICY POZYTYWIZMU
dyskusje (idee i myśli) w Galicji odegrały ogromną rolę w kształtowanie się programu pozyt. warszawskiego:
1) praca organiczna - alternatywa walki zbrojnej, materialny byt ojczyzny
2) koncepcja nowej lit., która będzie narzędziem propagandowym postępowego programu społ. i polit.
3) krytyczne podejście do romantyzmu (niebezpieczne treści ideologiczne)
4) krytyczny stosunek do poezji współczesnej (epigońska, ocenzurowana)
5) powieść jako gatunek epoki
6) pisarz nie natchniony (romantyzm), ale rzetelnie wykształcony i świadomy związków kultury polskiej z europejską
w Galicji jeszcze przed powst. styczniowym atak na dziedzictwo lit. romantyzmu (tylko nauki humanistyczne i lit. piękna, a zaniedbanie handlu i przemysłu) - głosy umieszczane w prasie zebrali Wóycicki i Wojciechowski (1928)
atak na wierszomanię (współczesną), historyzm romantyzmu (Ludwik Powidaj Polacy i Indianie 1960, Józef Szujski Poetyczni młodzieńcy, Jan Dobrzański Zapiski literackie)
po Powstanie te pojedyncze i jeszcze dość słabe głosy podchwycą i rozwiną intelektualiści warszawscy, będą oni szukać nowych dróg, nowych programów społ. i kultur. dla nowej rzeczywistości
IV. MŁODOŚĆ POZYTYWIZMU
Autor - cenzor - czytelnik
metaforyczny i dwuznaczny sposób pisania polskich twórców
co innego mieli odczytać Polacy, a co innego carscy cenzorzy - gimnastyka stylistyczna - wieloznaczne obrazy - podteksty polityczne (np. w życiu Wokulskiego)
Walka o nową literaturę
porównywanie sporów na łamach prasy „młodej” i „starej” do sporów między romantyzmem, a klasycyzmem nie jest dobre. Markiewicz zwraca uwagę, że romantycy mieli względną autonomię i świadomość istnienia państwa polskiego - tymczasem pozytywiści działają na gruzach, wszystkie nadzieje (np. rewolucja) i wszyscy (inne państwa) zawiedli, okazało się, że nie ma sprawiedliwości. Polska nie miała żadnych atutów, wszyscy wiedzieli, że nie ma nawet sensu kolaborować czy w ustępstwach szukać szansy na autonomie - pozostał tylko rozwój wewnętrzny.
kampania „młodej” prasy miała na celu wypracowanie programu nowego działania, zagospodarowania zaniedbanych terenów
nowa lit. miała edukować naród, uwolnić go od szlacheckich reliktów, zaangażowania w losy Europy (epoko polistopadowa), burzyć przesądy i stereotypy romantyczne, wypracować nowoczesny światopogląd, budować szacunek dla pracy, zamiast wybitnej jednostki skupić się na światłym i szlachetnym obywatelu (ostrożny, umiarkowany, systematyczny w działaniu), powinna też destrukcyjnemu oddziaływaniu lit. romantyzmu
apolityczność pozyt. to pozór, bo program lit. „młodych” jest silnie zaangażowany politycznie, służy on swoiście pojętemu patriotyzmowi - patriotyzmowi codziennej pracy dla lepszego jutra
pozytywiści nigdy nie głosili programu rezygnacji z dążeń niepodległościowych! Tylko odsuwali walkę zbrojną w przyszłość, bo teraz naród był zbyt mocno wykrwawiony i osłabiony.
program jest aktualny, dostosowany do chwili obecnej i może się zmieniać wraz z rzeczywistością
służba codzienności narodu podstawowym kryterium (w początkach pozytywizmu) oceniania książek
przywiązywali ogromną wagę do lit. (sprzeczność z filozoficzno-społecznymi założeniami), która miała zastąpić instytucję państwa i szkoły, miała być ona narzędziem wymiany myśli - budują jej program nieraz tekstami niedojrzałymi myślowo i nieporadnymi językowo
pojęcie lit. było bardzo szerokie - Chmielowski w Zarysie... odnotowywał całość produkcji lit. (książki naukowe też) - literaturą określano formy publicystyczne i to, co teraz nazywamy lit. faktu
żeby sprostać wymaganiom „młodych” lit. musi zmienić dotychczasowego autora, odbiorcę i sam tekst
Twórca dzieła literackiego
przeciwieństwo natchnionego wieszcza romantyzmu („młodzi” piszą jaki ma nie być)
ma obserwować rzeczywistość, opisywać ją i tłumaczyć, by czytelnik orientował się w szansach jakie ona stwarza
intelektualista, badacz, piewca nowoczesnej wiedzy (cenzus wykształcenia) - Świętochowski Pleśń społeczna i literacka
ataki na poetki piszący, „by zapełnić pustkę życia”
demokratyzacja - pisarz to obywatel i ma takie same obowiązki jak reszta społ. - Prus Poeta i świat
jednak mimo intelektualistycznego podejścia do świata, przede wszystkim żądano od lit. celów wychowawczych, a poznawczych w mniejszym stopniu - Adam Wiślicki (red. „Przeglądu Tygodniowego) Groch na ścianę - jeden z pierwszych pozyt. manifestów
przeciwko poezji lirycznej (epoka „niepoetyczna” - krytycy Bem i Tarnowski)
lit. jako przewodniczka i pocieszycielka zwykłego człowieka
uwaga lit. na sprawy życia codziennego, drobnego. Pisarz nie powinien pisać o swoich odczuciach, analizować siebie, bo nie jest człowiekiem wyjątkowym, lecz jednym z wielu ludzi pracy w społ.
Nowy czytelnik i nowy bohater
czytelnik to człowiek pracujący, często robotnik, wyrobnik, wieśniak
tacy ludzie powinni też stać się nowymi bohaterami
Sprawa poety i poezji
racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm - duch epoki, który dobrze wyraża się w powieści (nie w poezji)
pozyt. nie chcieli całkiem „skończyć” z poezją, ale nie widzieli dla nie konkretnego miejsca w nowoczesnym społ., mimo to marzyli o „pozytywistycznym Mickiewicz”
krytyka po 1881 roku dowartościowuje poezje, ale od poety żąda, by jego wiersze były zrozumiałe, niefilozoficzne i metafizyczne, ale konkretne
odczuwano kryzys poezji
Stanowisko „starej” prasy
program romantyczny - apoteoza poezji, która ma właściwości wyższe niż proza (tylko walor edukacyjny) i pozostaje w opozycji do codzienności
wg. Kaszewskiego proza wyraża codzienność, powszednią egzystencję, natomiast poezja zajmuje się sprawami najważniejszymi, zasadniczymi
Walka o powieść
„młodzi” chcieli wprowadzić Polskę w orbitę nowoczesnych krajów europejskich, dlatego chcieli wypracować koncepcję nowoczesnej powieści, utylitarnej
upadek szlachty - palący problem chłopski - „młodzi” postulowali wytworzenie silnego mieszczaństwa (jak we Francji) = powieść socjologiczna
edukacji ziemiaństwa, tak by zrozumiało ono swoje społ. obowiązki i nauczyło się funkcjonować w wolnorynkowym świecie, dobrze gospodarować gruntami miała służyć publicystyka i beletrystyka
„młodzi” nie przywoływali zbyt wielu wzorów literackich, Orzeszkowa wskazuje na Sand, Dickensa, Thackeraya, niektóre powieści Kraszewskiego, Krewnych Korzeniowskiego (bo są wolne od fantastyki i uczuciowej egzaltacji)
powieść ma być czytelna i przystępna, by wszyscy ją zrozumieli
powieść ma mieć intelektualną i postępową nośność popularyzacyjną
powieść to łącznik między intelektualistami, a społeczeństwem, ma dużą wartość edukacyjną, pokazuje co dobre, a co złe
bohater ma być przeciętny (nie indywidualista), jednoznaczny moralnie
przeciw „sztuce dla sztuki”
książka łatwa, atrakcyjna, czytelna, pedagogiczna
Nowy czytelnik
postyczniowa powieść tendencyjna miała pokazać, że w nowych realiach da się dobrze żyć, miała lud tego nauczyć
nie można tylko krytykować rzeczywistości, trzeba pokazać drogi naprawy, podnieść na duchu (dla pokrzepienia serc - ślady tego w powieściach Sienkiewicza, mimo że się później tego wyrzekał)
mimo postulowanej siły poznawczej i odkrywczej prozy, nie była ona taka, bo pisarze nie mieli doświadczenia życiowego (np. Orzeszkowa)
Zarzuty „starej” prasy
nowa powieść wg. nich poruszała niemoralne tematy (bo opisywała przykrą, smutną rzeczywistość - obyczaje, życie, język), „starzy” chcieli wzniosłości i piękna
nowej powieści bronił Chmielowski w Niemoralności w literaturze ( 1872), pisząc, że literatura ma być „lustrem, a nie parawanem rzeczywistości”
wielka batalia w sprawie lit. realistycznej rozegrała się w latach 80 (Prus po Szkicach węglem, Placówce)
„starzy” bali się upadku wielkich form gatunkowych, a rozwoju słabych - powieści, komedii, publicystyki
Stanisław Krzemiński ostro potępił utylitaryzm estetyczne „młodych”, racjonalizacje procesu twórczego, bronił pełnej wolności artystów ( w rec. Ogniem i mieczem)
Tarnowski (antagonista wew. obozu „młodych”) narzekał na b. słabą poezję, na pesymizm Asnyka, w rozwoju powieści widział regres, „młodych” krytykował za pesymizm, antyklerykalizm, materializm, widział sprzeczność w ich deterministycznej koncepcji człowieka (vel Taine) i nawoływaniu do działania, zgadzał się na powieść tendencyjną i taki dramat, popierał jej edukacyjne walory, lecz uważał, że inna powinna być jej ideowa baza
oba antagonistyczne obozy („starzy” i „młodzi”) lit. pojmowali instrumentalnie, jako narzędzie walki o polskość, czynnik integrujący naród i kształtujący jego przyszłość - różnili się tylko w opinii jaki ma być ten naród i jego przyszłość
Stosunek „młodych” do romantyzmu
odrzucali politykę rom., rom. historyzm, kult wodza „kapłana”, lecz trudno im było krytykować romantyczne „ewangelie”
było to pokolenie wychowane na romantycznych wieszczach (w Kronikach Prus bardzo często cytował Mic.) i czuli się oni odpowiedzialni za porażkę romantycznych haseł wprowadzonych w życie
byli nie przeciwko wielkim romantykom, ale tylko ich epigonom
„młodzi” przyłączyli się do ataku na rom. za osobami spoza ich kręgu (ks. Franciszek Krupiński, Śniadecki - zarzucali jej brak odpowiedzialności za idee w niej głoszone, skupienie się tylko na lit.) - społ. uznało ten atak za „świętokradztwo”, dlatego Prus przekonywał, że krytyce można poddawać wszystko
atakował jeszcze mocniej Włodzimierz Spasowicz (odczyty o poetach rom.) (wyd. „Ateneum”, prawnik, polityk, naukowiec, rzecznik ugody z zaborcą) - zarzucał pomniejszym poetą romantyzmu (np. W. Polowi) feudalizm, obojętność na europejski postęp, wstecznictwo obyczajowe, pielęgnacje szlacheckich wad. Chwalił za to Syrokomle jako demokratę, postępowca antyfeudalnego. Nie wspomniał natomiast o rewolucyjnym ładunku poezji romantycznej. W Dziejach literatury polskiej (1885) wskazał na wynaturzenia romantyzmu (zapożyczenia Słowackiego i Krasińskiego u Szekspira), na trwanie tradycji romantycznej, która blokuje drogę postępowemu pozytywizmowi (żałował, że Polska nie ma takiego krytyka wszelkich ideałów jak Gogol) - jednak jego stosunek do rom. był ambiwalentny - pełen sprzeczności, bo z jednej strony ganił poezje romantyczną za idee, które doprowadziły do narodowych katastrof (powstania), ale z drugiej strony zachwycał się siłą ich oddziaływania (Słowacki) i demokratyczną myślą Mickiewcza
studium Prusa o Farysie pokazało tendencje jego autora do ujmowania wszystkich zjawisk kult. w schematy (daltonizm estetyczny), lecz potwierdziło niechęć pozytywistów do indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa (to Prus zarzucał Adamowi)
stosunek do tradycji rom. był dla „młodych” rachunkiem sumienia, wyciągnięciem wniosków z ideałów młodości dla których przelali krew, objawiali oni w tym stosunku poszukiwanie nowych dróg rozwoju, uznali, że romantyzm się nie sprawdził. Bardzo szanowali oni romantyczne ideały, odcisnęły one ogromne piętno na ich życiach (Wokulski) - w początkach modernizmu podobał im się powrót do tych haseł
warto zwrócić uwagę, że pozytywiści chcieli przyswojenia tradycji romantyzmu, opracowywali dzieła wieszczów, pisali o nich (Spasowicz, Chmielowski), podążali śladem ich wędrówek i zbierali pamiątki
z rom. wybierali dzieła niemistyczne (odrzucenie Słowackiego mistycznego, Dziadów), utrzymane w konwencji realistycznej (Pan Tadeusz)
Koncepcja krytyki
„młodzi” upomnieli się o prawa krytyki wszystkich przejawów życia społ. (gł. literatury)
Franciszek Krupiński Romantyzm i jego skutki „Ateneum” 1876 zaatakował rom. poetę jako tego, który nie brał odpowiedzialności za swoje dzieła, a dla pozytywistów oddziaływanie na współczesnych jest najważniejsze (rodzi się nowe oceniania kultury) - Prus w obronie Krupiśnkiego pisze, że nie może być w narodzie tematów tabu
krytyka powinna mieć pełną swobodę w dyskusji
kryteria oparte na naukowej (obiektywnej) analizie dzieła - Kroniki Prusa i felietony Świętochowskiego
Prus zarzucał krytykom służalczość, branie pisarza jako wielkiego „pana”, krytykował też porównywanie polskich dzieł do zagranicznych autorów
wg. Prusa krytyk powinien być wszechstronnie wykształcony (by mieć szerszą perspektywę - jak Spasowicz)
Antoni Sygietyński - „krytyk spraw bieżących to żołnierz i musi czuwać”
Bilans sporu „starej” i „młodej” prasy
młodość pozytywizmu do 1881 roku (cezura)
przekonanie o końcu „okresu młodzieńczego” pozyty., o końcu okresu tworzenia programów i wezwań do czynów, świadomość publicystów i literatów, że teraz nastaje dojrzały okres, kiedy wszystkie programy i wezwania trzeba będzie wprowadzać w życie
Zarys literatury polskiej ostatnich lat szesnastu Chmielowskiego (wywołał burzę polemiczną) to domknięcie kampanii „starej” i „młodej” prasy
Chmielowskiego nie chciano dopuścić do katedry uniwersyteckiej (zaborcy próbowali go skompromitować)
była to burza polityczna, bo dotyczyła znaczenia Powstania Styczniowego w historii Polski i jego oceny, konsekwencji, wyboru nowej drogi rozwoju kraju, podsumowała też ten pierwszy okres literacki (wyróżniła ciekawych pisarzy)
V. OKRES DOJRZAŁOŚĆI
Nowa sytuacja ogólna
zastój wynikający z braku twórców mogących sprostać wymaganiom „młodych” krytyków i opisać nową sytuację społeczno-polityczną kraju, sami krytycy (np. Chmielowski) też nie potrafili przeformować swoich programów, brakło im pomysłów, nie wiedzieli jak wprowadzić w życie te już stworzone
krzepnięcie ruchu robotniczego
„młodzi” wpadli w społeczną próżnię - noekonserwatyści się z nimi nie mogli zgodzić, a lud widział w nich grupę popierającą interesy burżuazji (solidaryzm społ.)
Świętochowski (Wskazania polityczne „Ognisko” 1882) i Prus (Szkic programu w obecnych warunkach rozwoju społecznego „Nowiny” 1883) atakują ruch robotniczy i jego ideologów (na przeciwnym biegunie Adam Asnyk), Prus znajdował się pod wpływem liberalnej filozofii Spencera i nieświadomie służył interesom klas posiadających, był też człowiekiem głębokiego humanitaryzmu
Nowa problematyka społeczna
powieść tendencyjna (płytka w poglądach o potrzebach człowieka, uboga w warsztacie pisarskim) nie odzwierciedlała problemów życia, bankrutowała, nie spełniła postulatów
dostrzegli to sami twórcy - „młodzi” (m.in. Sienkiewicz), znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji
niektórzy „młodzi” wycofali się z pisarstwa, z teoretyzowania na rzecz konkretnych zawodów, Chmielowski z krytyka-programatora stał się recenzentem-rejestratorem produkcji każdej produkcji literackiej, jedynie pisarze (Orzeszkowa, Sienkiewicz, Prus, Sygietyński, Witkiewicz) teoretycznie uogólniali ich własne, pisarskie doświadczenia (kryzys krytyki) m.in. odczyt Sienkiewicza o powieści historycznej (bronił się) czy Prusa Słówko o krytyce pozytywnej
krytyka lat 80 analizowała pierwszą fazę pozytywizmu, Teodor Jeske-Choiński (w młodości w obozie „młodych”) ostro krytykował beztroskiego bohatera i optymizm lit. tendencyjnej, występował przeciwko „młodej prasie”, widząc w nastawieniu antyklerykalnym i materializmie przyczynę obecnego zła
złudzeniem okazały się też hasła emancypacji kobiet i postępu przemysłowego (Ignacy Matuszewski)
pesymizm lat 80
„młoda” prasa za zło obarczała szlachcica, klasę przeżytą, a za wzór stawiała kapitalistycznego przedsiębiorcę
„młodzi” rozluźnili szyki, zajęli się różną działalności (np. Orzeszkowa wydawaniem książek, Prus publicystyką, Świętochowski redagowaniem „Prawdy”), lecz ideały młodości wciąż silnie ich integrowały i tak postrzegało ich kolejne pokolenie, oni sami określają się teraz jako liberałowie, demokraci, pozytywiści
rozczarowanie klasą mieszczan, która teraz kreuje gusty kulturalne, bo jest mecenasem kultury (produkcja pod tłum) - a tłum chce przeszłości, historyczności, ucieczki od rzeczywistości w piękną przeszłość
trwa spór między idealistami a realistami (pozytywiści), ci ostatni przeważają, bo potrafią powiedzieć czego chcą, mają konkretne postulaty i świadomość celu, a konserwatyści wiedzą tylko czego nie chcą
Związki ze sztukami plastycznymi
również malarze zaangażowali się w walkę o realizm
badali architekturę Warszawy, wygląd jej mieszkańców (np. niezrealizowane zamiary Stanisława Witkiewicza „ Varsavianistyczne”)
interesują się też krajobrazem wiejskim, chłopem, odrzucają tradycję historyczną
Powieść dojrzałego realizmu
krytycy (Tarnowski, Kaszewski)) zauważają, że powieść podupada, jest lepsza technicznie, lecz nie ma wielkich tematów, ideałów
wg. Chmielowskiego, Dygasińskiego powieść powinna wyrastać z życia, z obserwacji przyrody i społeczeństwa (zadania poznawcze sztuki)
Józef Kotarbiński (1881) chwali Prusa za przedstawianie prawy życiowej o najbiedniejszych, za malowanie ich życia
największym teoretykiem powieści tego okresu jest Orzeszkowa, która zauważa, że badacze lit. nie doceniają powieści, a jest ona łączniczką między sztuką, a nauką
A. Świętochwoski (1882 „Prawda”) chwalił Nad Niemnem za korzystanie z metod dedukcji i indukcji
pomysł i kompozycja najważniejsze wg. Orzeszkowej, ponadto wierność realiom, stopniowanie wrażeń i malowanie sytuacji
Orzeszkowa żąda od wsp. powieściopisarza dobrego przygotowania estetycznego, naukowego i moralnego
w artykule O powieściach T. T. Jeża występuje przeciwko powieści tendencyjnej (kilka lat wcześniej gorąco ją propagowała) i dydaktycznej, zarzuca jej brak artyzmu i złe rozumienie etyki
teraz chce ładu, symetrii, stopniowania wrażeń, harmonii dramatu (intrygi) z ideą powieści („powieściopisarze-myśliciele” to nudziarze), drażni ją idealizacja niektórych bohaterów w pow. tendencyjne (np. chłopa u Jeża)
Prus próbował stworzyć teoretyczny program nowej powieści (Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa „Nowiny” 1883)
polski realizm wypracował podstawy dla nowoczesnej powieści, jest jej ojcem
Prus Słówko o krytyce pozytywnej / Prus to prawdziwy scjentysta, ma niepełne wykształcenie fizyczne (bo Szkołę Główną Handlową nie skończył), interesował się wieloma dziedzinami nauki, nie był pisarzem z urodzenia, za Taine`m uważa, że sztuka wyraża ludzkie odkrycia w sposób dotykalny, działając na serce
Prus chciał podzielić świat pomiędzy sztukę i naukę, tej pierwszej dał świat ludzki, działania człowieka, a nauce przypisał świat pozaludzki, przyrodniczy
Prus w swoich Kronikach i innych publikacjach rozsiał wiele uwag nad wykorzystywaniem w literaturze obserwacji rzeczywistości, radził jak je zamieniać na lit. Trzeba znaleźć odpowiednie środowisko, ludzi do obserwacji i badań, potem swoje spostrzeżenie przekształcić na ciekawą literaturę (praca podobna do matematycznych obliczeń). Praca pisarza to praca badacza, musi więc on być wszechstronnie wykształcony, ciągle czytać i poznawać nowe prądy, oglądać i rozumieć świat, rozumieć wszystkie dziedziny życia
mimo, że pisarz jest tylko jednym z obywateli społeczeństwa, że nie ma dodatkowych praw, to teraz zyskuje nowe obowiązki - musi odkrywać prawdę o człowieku, choćby była gorzka, mówić o świecie, może łamać różne zasady (np. towarzyskie) w imię pokazania, zbadania pewnych zjawisk (sakralizacja pisarza - prorok prawda naukowych, który miał po cichu zastąpić zdetronizowanego natchnionego wieszcza romantycznego, próba nadania autorytetu wsp. pisarzowi)
literatura (malarstwo też) „wykłada” socjologię i inne nauki
wg. Prusa lit. jest pamięcią narodu, ludzkości, przekazuje to czuli i myśleli ludzie przeszłości
poetą jest ten, kto potrafi zdiagnozować społeczeństwo, jego problemy i opisać je wiarygodnie, potrafi zauważyć ukryte pragnienia i lęki, czyta w ludzkich duszach (jak kapłan - pęknięcie, sprzeczność, przełamania pozyt. fenomenalizmu, doszukiwanie się esencji bytu), widzi pojedyncze krople, które składają się na ocean różnych prądów, wydarzeń i nastrojów społ., Prus karzę pisarzowi sięgać do niewidzialnych sił natury, dał się w końcu uwieść metafizyce
polemika Prusa ze Świętochowskim w obronie powieści realistycznej
Sprawa naturalizmu
skomplikowane i bardzo rozciągnięte w czasie (MP)
pierwsze zainteresowanie w 1876
pozytywizm polski i naturalizm Zoli wyrosły z podobnych doświadczeń - klęska militarna, kryzys narodu, powrót do oświeceniowego racjonalizmu, inspiracja zdobyczami współczesności, poszukiwanie nowych dróg rozwoju
racjonalizm, sceptycyzm, antyromantyzm naturalizmu
zainteresowanie Zolą, Flaubertem, Goncurtami
kampania przeciw naturalizmowi w prasie i w jego obronie, atakował go Sienkiewicz w licznych warszawskich odczytach
„Wędrowiec” w latach 1884-1888 integrował wszystkich, którzy chcieli nowej sztuki, literatury i malarstwa (propagowali naturalizm) - literaci Dygasiński i Gruszecki, malarz i publicysta Witkiewicz, muzyk Antoni Sygietyński - manifestacja niezależności sztuki
„Wędrowiec” podjął tematykę ciężkiej materialnej sytuacji kraju i preferowania sztuki taniej, jarmarcznej - wyrażali bunt wobec patosu i wzniosłości np. w malarstwie (historia), preferują mimetyzm w sztuce, każde dzieło powinno być poprzedzone długimi studiami, by nie było tandetne, „chwilowe”
grupa „Wędrowca” postuluje sztuką wolną od nacisków społecznych i narodowych, kryterium oceny mają być tylko wartości artystyczne, warsztat
nie jest ważny temat dzieła, ale jego wykonanie
„Wędrowiec” tworzył program polskiego naturalizmu
Sienkiewicz, Józef Trietiak (1880) atakowali Zolę za pesymizm, niemoralność, brak ideałów i metodę eksperymentalną w tworzeniu lit. (chcieli lit. kojącej, przynoszącej pocieszenie), uznali talent Zoli, ale odrzucili doktrynę
Stanisław Tarnowski widział w książkach Zoli dowód na degenerację ludzkości
wg. krytyków naturalizmu polscy pisarze mają spełnić zupełnie inną rolę niż Zola (ale tylko ogólnikowo mówią jaką rolę)
jedynie Józef Kotarbiński bronił lit. wobec terroru morału
obrońcą francuskiego naturalizmu był Antoni Sygietyński, za wzór stawiał Flauberta (precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorstwo i doskonałość konstrukcji powieściowej)
krytyk powinien twórcą wskazywać nowe kierunki działania, a odbiorców na nie uwrażliwiać (wg. Sygietyńskiego)
Prus był sympatykiem „Wędrowca”, tam po raz pierwszy drukował pierwszą w pełni naturalistyczną powieść polską Placówkę
Prus jeszcze przed sprawą naturalizmu popierał lit., która szokuje tematem i językiem (język nizin społecznych). Prus widzi w powieściach Zoli głoś proletariatu, doprowadzonych do ostateczności ludzi, akcentował poznawcze wartości dzieł Francuza - to mu się bardzo podobało, uważał naturalizm za odmianę realizmu (podobnie jak Sienkiewicz)
obaj potępiali naturalizm za przesadne pokazywanie zła i zepsucia, uważali, że tak jak romantyzm za bardzo eksponował piękno, ideały, tak naturalizm przesadzał w drugą stronę, potępiali tę lit. za szpetotę, ale Prus bronił jej przed zarzutami o pornografię (może to ekstremizm Zoli zasłonił polskim krytyką istotę naturalzimu?)
dyskusja o naturalizmie w latach 1880-1888 spowodowała, że pisarze postyczniowi musieli sformułować swój własny program i mimo, że zahaczyli o naturalizm (Prus - Placówka i Sienkiewicz - Szkice węglem i Orzeszkowa - Z wyższych sfer), to nie nigdy jego wyrazicielami i propagatorami
(epizod naturalistyczny)
naturalistami prawdziwymi byli: Adolf Dygasiński, Artur Gruszecki, Gabriela Zapolska
po zmianie redakcji „Wędrowca” naturalizm stał się sprawą historyczną, lecz na długo zaciążył na polskich pisarzach (Żeromski, Reymont) - materialna koncepcja świata i ludzi była dla nich obciążeniem
Problem powieści historycznej
niechęć do historyzmu (realizm i naturalizm), również na Zachodzie - Taine, Gervinus, Brandes, historyzm „młoda” prasa uznawała za umierający gatunek niepotrzebnej gawędy
jednak powieść realistyczna nie przyniosła satysfakcji czytelnikom przyzwyczajonym w latach międzypowstaniowych do określonych gatunków, do literatury historycznej (Kraszewski, Jeż), w latach 80 było więc duże zapotrzebowanie na takie pisarstwo
po publikacji Ogniem i mieczem rozpoczęła się gorąca dyskusja o powieści historycznej, przeciwni jej byli Prus, Chmielowski, Świętochowski (realiści)
powieści historycznej zarzucali jej zależność od historiografii, sprzyjanie konserwatywnym grupą społ., propagowanie szowinizmu, budzenie skłonności nacjonalistycznych i antydemokratycznych, odwracanie uwagi od spraw bieżących, płyciznę artystyczną w sienkiewiczowskiej odmianie i błędną interpretację historii
powieść historyczną chwalono natomiast za kostium historyczny, który pozwalał skrywać niepodległościowe ambicje przed cenzurą (np. Rzym za Nerona Jeża)
Sienkiewicz o powieści historycznej: tworzy mikrohistorie (zwykłych ludzi), pytał czemu powieść może wiązać się z psychologią i fizjologią, a nie historią
Zdobycze teoretyczne dojrzałego realizmu
wiele sprzeczności
dobrze opisana kondycja społeczeństwa polskiego
stawia narodowi cel - przetrwać - rozwój ekonomiczny, edukacyjny i kulturalny
literatura ma stawiać diagnozy społeczne
powieść tendencyjna - uczyć jak żyć
powieść realistyczna - pokazywać stan aktualny, rozwijać świadomość
proces twórczy rozbity na poszczególne procesy przez pisarzy-teoretyków:
przygotowanie ogólne i później konkretne w zakresie podejmowanego tematu
studia w terenie nad konkretną społecznością
robienie notatek, ich porządkowanie i klasyfikacja, na końcu selekcja
tworzenie planu utworu i komponowanie całości (mimetyczny model)
wysoko ceniono talent, ale nigdy go nie zdefiniowano, objawiał się on w trafnym odtworzeniu rzecz., plastyczności postaci, ich wyrazistości, dobrze skonstruowanej intrydze i zaletach językowych
pisarze pozytywizmu wnieśli powieść w Polsce na artystyczne wyżyny (wielka trójca), byli pisarzami, teoretykami i krytykami zarazem
powieść zdominowała poezje i dramat (tworzony pod publiczkę warszawską), wielcy pozytywiści sami byli prozaikami i nie doceniali znaczenia poezji i twórczości Asnyk, który mógł rozpowszechniać podobne do nich poglądy
krytyk czuwał nad odbiorem literatury, pomagał ją odpowiednio zrozumieć i pilnował, by spełniała one zadane jej role
formy krytyczne - recenzja, portret literacki oraz artykuł lub rozprawka, w recenzji było sproblematyzowane streszczenie wraz z charakterystyką postaci, elementy wartościujące były w tym wszystkim luźno rozrzucone. Artykuł lub rozprawka miała charakter normatywny, na pół teoretyczny, często polemiczny
krytycy byli też często historykami literatury, dziennikarzami i to właśnie korzystając z form publicystycznych docierali do szerokiego grona odbiorców
VI. POZYTYWIZM WOBEC NOWYCH PRĄDÓW I NOWYCH LUDZI
w latach szczytowych pozytywizmu (lata 80) pojawiają się już pęknięcia tego kierunku
krzepnie ruch robotniczy - oskarża dotychczasową kulturę o burżuazyjność, pragnie kultury dla masowego odbiorcy
ruch ludowy i robotniczy w Rosji
załamanie się pozyt. scjentyzmu i dekadentyzm na Zachodzie
atakuje się poglądy filozof. pozytywistów, ich twórczość, oblicze klasowe i zbyt mało lub za bardzo elitarnych odbiorców (zależy kto atakuje)
przekonanie o kryzysie kultury europejskiej i nadchodzących zmianach (pisze o tym Napoleon Hirszband czyli Cezary Jellenta)
przeciw scjentyzmowi i racjonalizmowi
„nurek własnego wnętrza” - Świętochowski o dekadentach - kryzys pozytywnego bohatera, pozytywiści też zaczynają wątpić w sens swoich starań, w możliwość zmiany społeczeństwa (dlatego Wokulski w Lalce wątpi i w romantyzm i w pozytywizm)
Bronisław Białobłocki i Leon Winiarski (1890) z pozycji marksizmu krytykują ciasnotę umysłową pozytywistów i naturalistów
intelektualny charakter epoki okazał się nieadekwatny do przeżyć, niepokojów i oczekiwań społeczeństwa
intelektualne podniety literatury są bardzo ostro krytykowane (Wacław Nałkowski, Jan Ludwik Popławski, Leon Winiarski, Teodor Jeske-Choiński, znieważanych, teraz już „starych”, musi w końcu bronić Ludwik Krzywicki), pozytywizmowi zarzuca się głęboko mieszczański charakter, nie odczuwanie subtelności i powikłań w duszy współczesnych ludzi, forsowanie teorii szarego czynu, brak autorefleksji, zepchnięcie na drugi plan estetyki
pozytywizm był bezsilny wobec zadań z przełomu XIX/XX wieku
bardzo trudno wyznaczyć jednak kres pozytywizmu, bo postyczniowe pokolenie będzie jeszcze długo tworzyć, ciekawe są wzajemne wpływy pozytywistów i modernistów, współistniejących na literackiej mapie
pozytywiści bardzo przyglądają się młodej literaturze, widzą w niej kontynuacje romantycznych wątków, wracają więc do tych lektur, by odczytać je na nowo
Prus i Orzeszkowa czują się bezsilni wobec nowych europejskich prądów, są świadomi, że pozytywizm propagandowo był bardzo słaby (nie docierał do społeczeństwa)
sytuacja wielkich pozytywistów (są wielkimi autorytetami) jest pełna tragizmu, muszą ustąpić mimo tego, iż są w pełni sił życiowych i twórczych, ale i oni sami chcą zmian, chcą nowej literatury, wyczekują debiutów, uważnie się im przyglądają
stare pokolenie dużo uwagi poświęca Stanisławowi Wyspiańskiemu, uwagę zwraca też Przybyszewski, zainteresowanie budzi Żeromski, Reymont (Orzeszkowa uważa go za swego następcę)
zarzucają jednak młodym powrót do romantycznego świata duchów i upiorów, nie rozumieją ich modelu wyobraźni, który celuje w romantycznych, irracjonalnych obrazach, dostrzegają też podjęcie przez młodych tradycji wieszczej, przewodniej w narodzie - Prus porównuje Wyspiańskiego do Mickiewicza, a Wesele do Dziadów (Wyspiański oskarżony przy tym o satyrę na naród, na kpienie z niego - też tak mówi Spasowicz)
pozytywistów drażnił pesymizm i radykalizm młodych
12