Barok w architekturze, rzeźbie i malarstwie został zapoczątkowany we Włoszech w 2. połowie XVI w., trwał do połowy XVIII w. Główne okresy baroku to barok wczesny, dojrzały i późny.
Architektura baroku
Cechuje ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Gesú 1*. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady2* parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne, zbliżone do pałacowych.
W architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Wersal, Vaux-le-Vicomte), zazwyczaj na osi głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowy styl ogrodowy). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójramienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal).
Główne ośrodki architektury to: Włochy z działalnością wybitnych architektów (G.L. Bernini, C. Maderna, F. Borromini, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam), Czechy (Ch.J.K. Dientzenhoferowie), Austria (J.B. Fischer von Erlach, J. von Hildebrandt), Francja (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault, A. Le Nôtre), Anglia (I. Jones, Ch. Wren - kierunek klasycyzujący).
Rzeźba barokowa
Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy.
Główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montanés, A. Cano (Hiszpania), J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter (Polska).
Malarstwo barokowe
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny, reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego.
W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo).
Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud).
W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Il Gesù, główny kościół zakonu jezuitów w Rzymie, wzniesiony w latach 1568-1584 wg projektu G.B. da Vignola (1507-1573). Stanowi punkt wyjścia dla sakralnej architektury barokowej i programowe dzieło kościołów okresu kontrreformacji.
Jego typ rozpowszechniony w Europie od końca XVI w. stanowi syntezę centralnej świątyni renesansowej z budowlą podłużną. Komponowany na planie krzyża łacińskiego, z szeroką niezbyt długą nawą główną, sklepioną kolebką z lunetami, krótkim prezbiterium i potężną kopułą na bębnie nad skrzyżowaniem nawy z tranzeptem. Nawy boczne zastąpione są rzędami kaplic połączonych przejściem. Fasada składa się z 2 kondygnacji o nierównej szerokości, rozczłonkowanych parami pilastrów. Górna część fasady, ujęta w wolutowe spływy, jest zwięczona trójkątnym frontonem.
W Polsce jego odbicie stanowi m.in. kościół jezuitów w Kaliszu, św. Piotra i Pawła w Krakowie
Fasada, główna elewacja budynku (zazwyczaj strony z głównym wejściem do budynku), odróżniająca się od pozostałych bogatszą kompozycją architektoniczną i dekoracyjnością.
Dziedziniec, cour d'honneur, w języku staropolskim podwórzec, wyodrębniona i nie przykryta przestrzeń w obrębie budynku albo zespołu gmachów (np. pałacu, klasztoru) o funkcjach użytkowych lub reprezentacyjnych, takich jak: komunikacja, wypoczynek, parady, uroczyste wjazdy. Stosowany od zarania dziejów architektury.
Wyróżnić można podział na dziedzińce otwarte i zamknięte. W starożytnym domu rzymskim było to atrium, w klasztorach średniowiecznych - wirydarz, a w zamkach renesansowych (renesans) - dziedziniec arkadowy (arkada). W czasach baroku i klasycyzmu projektowano reprezentacyjny dziedziniec honorowy wraz z przeddziedzińcem.
BAROK - ARCHITEKTURA I SZTUKA
Spośród wielkich stylów kolejno występujących w Europie, to znaczy stylu romańskiego, gotyku, renesansu i baroku, właśnie barok jest najżywszy. Jest to jeden z nielicznych stylów, który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł nawet do Ameryki. Barok wprowadził nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle pojawiają się pewne barokowe efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś wnętrza, brak w nim ciepła lub rozmaitości. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa "barocco" oznaczającego nieregularnie rozwiniętą perłę. Do dziś spotyka się określenie baroku jako synonimu przesady, dziwacznych pomysłów. Barok w dzisiejszym rozumieniu jest to styl trwający od drugiej połowy XVI w. do roku ok. 1760. Styl ten jest wyrazem przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVIw. narodził się we Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji.
W połowie XVI w nie brakowało sztuce włoskiej artystycznych tradycji. Pracowało tam wielu uczniów i następców wielkich mistrzów renesansu, którzy przede wszystkim starali się opanować sposób malowania swych nauczycieli, ich manierę. Stąd przyjęto określać ten kierunek jako manieryzm. Zaczęto naśladować Michała Anioła. Jego sztuka stanowiła w całej Europie, a w Toskanii przede wszystkim punkt wyjścia dalszego rozwoju. W Rzymie powstała szkoła Rafaela, której podstawą były wykonane pod kierunkiem tego artysty ścienne malowidła w loggiach Watykanu i ostatnie jego dzieło Przemienienie. W północnych Włoszech, śladami kolejnych znakomitych artystów czyli Leonarda i Coreggia rozwiązano problemy światłocienia. Tradycje renesansu najsilniej przetrwały w Wenecji, ale i tam dochodziły do głosu nowe tendencje. Życie na dworach coraz bardziej pozbyte było treści. Artysta Bronzino dał temu wyraz na licznych portretach, którymi książęta ozdabiali galerie swych przodków. Architektura w tle wydaje się pusta, zimna i niezamieszkała. Jeszcze bardziej wyraźnie przejawia się nowy styl w malarstwie historycznym u artystów takich jak wspomniany już wcześniej Bronzino i Rosso. Podsunięte na pierwszy plan figury w jego dziele Alegoria miłości są spłaszczone i splecione w dekoracyjnym układzie. Manieryści w przeciwieństwie do artystów renesansu wysuwają na pierwszy plan arabeskę i ornament. W dziełach artystów renesansu fałdy szat uwydatniają kształty ludzkiego ciała, podczas gdy w połowie wieku XVI ciało jest pod fałdami ukryte. Manieryzm okazał się szczególnie owocny w dziedzinie sztuki dekoracyjnej, gdzie najróżniejsze groteskowe, na pół fantastyczne wyobrażenia powstawały z wyszukanych kombinacji motywów ludzkich i zwierzęcych. Często spotykają się ze sobą formy realistyczne z nieprawdopodobnymi wytworami. W świecie tym dominuje żart, wyobraźnia i ironia. Przejawiająca się w tego rodzaju dziełach siła wyobraźni przypomina fantastykę świata starożytnego.
Najwybitniejszym spośród artystów połowy XVI wieku we Włoszech był Tintoretto. Na jego obrazach wszystko dzieje się z woli wyższych i tajemniczych mocy. Ludzie w dziełach Tintoretta zawsze przedstawieni są w ruchu, który jest wyrazem duchowych uniesień. Spośród wszystkich weneckich artystów najbliżej był mniemania, że portret powinien odzwierciedlać wszystko, co zostało przeżyte, przemyślane oraz doznane.
Dzieje architektury włoskiej w drugiej połowie XVI w kształtowały się podobnie jak całej sztuki owego okresu. Inwencja artystów, a zwłaszcza Vignioli, przejawiła się najdobitniej w nowych typach pałaców i kościołów. Wybudował i ukończył on budowę zamku Caparola koło Viterbo. Zamek ten został wzniesiony na planie wielkiego pięciokąta z okrągłym dziedzińcem pośrodku. Parter jest boniowany, obie górne kondygnacje wiąże kolosalny porządek kolumnowy. Formom architektonicznym projektowanym przez manierystów brak jest siły materialnej. Siła kształtów i brył architektury renesansowej ustępuje na rzecz wrażenia bezcielesności.
Manierystyczna sztuka rozpowszechniła się w całej Europie. W Niederlandach manieryści, których twórczość budziła wrażenie chorobliwej i wymuszonej, zastąpieni zostali przez Breula - malarza związanego z prawdziwym pulsującym życiem. Z powyższych wywodów wynika, że manieryzm w całokształcie kultury europejskiej nie stanowił okresu rozwoju tak doniosłego i owocnego jak np. gotyk czy renesans. Początek wczesnego baroku rozpoczyna się ponownym ożywieniem realizmu. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Caravaggio, artysta o wielkiej sile twórczej. Wczesny obraz Caravaggia Wróżka jest sceną rodzajową, a więc należy do gatunku, jakiego dotąd w Italii nie znano. Obraz Caravaggia nie jest ani narracyjny, ani literacki. Artystę mniej interesuje to co się dzieje, lub też dziać się będzie, a bardziej same typy np. wróżka w białym turbanie. Na ostatnich obrazach Caracaggia wszystko zanurzone jest w mroku, jakby cała akcja toczyła się w głębokiej, ciemnej piwnicy. Jedynie jaskrawe boczne światło efektownie wydobywa postaci z owej ciemności, przyczyniając się do zawartości kompozycji. Pod koniec życia Caravaggio zaczyna tworzyć obrazy, w których ciemność zwycięża światło. Przykładem tego może być Madonna Różańcowa oraz śmierci Maryi. Twórczość Caravaggia najpełniej wyraziła zmianę upodobań i chęć przezwyciężenia manieryzmu. Malarstwo włoskie XVII w. nie dotrzymywało kroku większości innych współczesnych szkół europejskich: najwięksi malarze siedemnastowieczni nie przynależą do włoskiej szkoły. Lecz właśnie we Włoszech dokonuje się w tym czasie przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do wypowiadania w obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny punkt widzenia, pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami zdają się go zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera swobody. Malarzy XVII w. interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od oświetlenia i usiłują znaleźć na tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki Caravaggiowi malarstwo oparte na zasadzie światłocienia zyskuje powszechne uznanie, którego nie osiągnięto nigdy wcześniej na przestrzeni całych dziejów sztuki. Największe zasługi położyła siedemnastowieczna sztuka włoska w dziedzinie architektury i na tym polu wysunęła się w tym okresie na czołowe miejsce w Zachodniej Europie. Szczególną uwagę przywiązywano do budownictwa sakralnego. Przeobrażenie stylistyczne dostrzegamy przede wszystkim w ukształtowaniu fasady. Kolumny i ciężkie gzymsy dają na ścianie różnorodną grę świateł i cieni, wywołując efekt głębi. Stylowi architektury XVIw odpowiada włoska muzyka z epoki Palestriny. W XVII w. zaczyna się poszukiwanie harmonii doskonałej. Każdy głos wykonuje swoją partię, choć jednocześnie współbrzmi z głosami innych partii. Rozpowszechnia się coraz bardziej muzyka organowa. Powstają oratoria i opery, z pełnym wyrazu śpiewem solowym przy akompaniamencie instrumentów. Historia sztuki nadała siedemnastowiecznej muzyce nazwę barokowej.
Rozpoczęta przez Barmantego i prowadzoną dalej przez Michała Anioła budowę kościoła św. Piotra ukończył rzymski architekt Maderna. Wprowadził on dość znaczące zmiany, polegające na tym, że np. do części z kopułą dołączono część podłużną oraz wielki przedsionek. Dzięki temu kościół stał się przestronniejszy, lepiej odpowiadający swemu przeznaczeniu. W porównaniu z architekturą szesnastowieczną wszystkie formy nabierają mocy, rytm zaś odznacza się majestatycznym umiarem. Powierzchnia ściany staje się prawie niewidoczna. Nad attyką ustawiono posągi, które przerywają podziały horyzontalne. Liczne place rzymskie uzyskały swój kształt architektoniczny w XVIIw. Piazza Navola jest owalem z trzema ogromnymi fontannami pośrodku. Na Piazza Trevi olbrzymia fontanna ozdobiona jest wspaniałymi rzeźbami i ukazuje oczom zwiedzających niezrównany widok. W wymienionych placach podkreślano nadmierne efekty czysto wizualne. Tak zwarte zespoły architektoniczne nie powstawały w Europie od czasów średniowiecza. W porównaniu z sytuacją w budownictwie sakralnym zewnętrzny wygląd zamku barokowego nie różni się zbytnio od pałacu renesansowego, przetrwały tam formy wyraźnie surowe. Na jego planie dostrzegamy, że poszczególne pomieszczenia grupują się wokół owalnej sali głównej. W przeciwieństwie do spokojnych, zamkniętych i zaokrąglonych komnat pałacu renesansowego, architekci epoki baroku budują długie amfilady i łączą wspaniałe sale w imponujące ciągi, ukazując widzowi jednolity, płynny rytm uroczystego ruchu, który z jednej sali przenosi się do następnej. Obok rzymskich, szczególnie piękne są położone na zboczach pagórków pałace genueńskie. Mają one na wpół ciemne przedsionki, jasne, otwarte dziedzińce z widocznymi za nimi ogrodami. Najpiękniejsze dzieła architektury XVII wieku to podmiejskie palazzi czyli luksusowe wille rzymskich magnatów. Powstawały na zamówienie właścicieli, spragnionych życia w beztrosce i bogactwie, a także dzięki bujnej wyobraźni budowniczych. Najwybitniejszymi architektami XVII wieku byli Lorenzo Bernini i Francesco Boromini. Byli oni rówieśnikami i często ze sobą współpracowali, niekiedy na zamówienie tego samego zleceniodawcy. Jednak ich dzieła znacznie różnią się od siebie i każde nosi indywidualne piętno swego twórcy. Od swojej epoki wziął Bernini zamiłowanie do pozorów zewnętrznych i do przepychu. Miał wielu uczniów i kierował dużą pracownią wykonującą liczne zamówienia. Służąc przez wiele lat stolicy apostolskiej, Bernini musiał zadowalać kaprysy licznych papieży, którzy w owym czasie kolejno po sobie następowali. Niewiele gmachów wzniósł samodzielnie od fundamentów, za to bardzo często przerabiał lub wykończał budowle już rozpoczęte, przejawiał przy tym niespożytą inwencję i zręczność. Należał do mistrzów dekoracji, jacy wówczas byli potrzebni na każdym dworze.
Twórczość Berniniego rozpoczyna wielkie cyborium z ołtarza kościoła św. Piotra. Kręcone kolumny z brązu, które niczego niemal nie podtrzymują , działają w niearchitektoniczny sposób. Głównym dziełem Berniniego jest plac przed kościołem św. Piotra. Jest on owalny, w samym środku stoi kolosalny obelisk, po obu jego stronach znajdują się dwie fontanny. Cały plac otacza ogromna dwuszeregowa kolumnada. Pierwotnie ów owal miał się skończyć długim portykiem w miejscu obecnego przejścia. Sam plac robi wrażenie rozległego, część przed kościelną fasadą nieco się wznosi i rozszerza, potęgując tym odczucie dali.
Najważniejszym samodzielnym dziełem Berniniego jest kościółek San Andrea al Quirnale. Nieskazitelny ład tej budowli, jej prostota wiążą się z tradycją palladyńską: we wnętrzu chciał osiągnąć doskonałość Panteonu, lecz jako artysta XVII wieku dał dynamicznym formom więcej miejsca, niż im pozostawiono w renesansie. Wnętrze San Andrea jest poprzecznym owalem, podobnie jak plac przed kościołem św. Piotra, i kształt ten czyni je bardziej rozległym. Otwarte risze kaplic kościelnych ujęte są w wielkie kolumny, ołtarz o przerwanym gzymsie, z posągiem św. Andrzeja unoszącego się w obłoku, przypomina fasadę kościoła.
Francesco Boromini był skrajnym przeciwieństwem spokojnego, zrównoważonego Berniniego. Siłą wyobraźni górował nad swym wielkim rówieśnikiem, lecz żył zawsze samotnie, był nietowarzyski i szorstki. Był niezrównoważony i łatwo się unosił. Jednym z jego wczesnych dzieł było Oratorio di San Filippo Neri, należy ona do popularnego rzędu fasad dwukondygnacyjnych w typie kościoła Gesu. Wklęsłym gzymsom przeciwstawił wypukłość w samym środku elewacji, a zaokrąglenie balkonu wzmocnił efektem znajdującej się wyżej konchy. W historycznym rozwoju form okiennych ujawniają się wyraźnie poglądy architektów z poszczególnych epok. W okresie antycznym niemal nie uznawano okna za pełnowartościowy motyw architektoniczny: był to po prostu otwór w murze, co najwyżej zaznaczony skromnym obramowaniem. W gotyku i renesansie francuskim okna stają się tworami samodzielnymi. Boromini swobodnie interpretował owe tradycyjne typy. Już w oknach Palazzo Barberini zwieńczenie okna zdaje się uniezależniać od płaskiej ściany i okiennego obramowania. Forma architektoniczna wyciąga się, wzbogaca, narasta.
Dla Berniniego i Borrominiego budowla stanowiła jedność różnorodnych i skontrastowanych brył. Wielu innych jeszcze architektów włoskiego baroku wykazało w Rzymie swoje talenty np. Pietro da Cartone czy Carlo Fontana.
Polska bardzo silnie przeżyła architekturę barokową. Kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie był pierwszą jezuicką świątynią z kopułą i bezwieżową fasadą na wzór rzymski. Na południową Polskę, na Podole, dalej na Ukrainę i na Litwę oddziaływał silnie barok włoski, właśnie wskutek budownictwa jezuickiego. Inaczej było w Warszawie w XVII w., w nowej stolicy, gdzie powstały liczne pałace wzorowane na architekturze Paryża i Wersalu, a później za Sasów, na architekturze barokowej Drezna. Do najwspanialszych dzieł barokowych w Polsce należy pałac Jana III w Wilanowie pod Warszawą oraz pałac w Radzyniu Podlaskim. Obie wojny światowe zniszczyły wiele z tych zabytków, ale i to, co zostało, pozwala stwierdzić, że barok silnie związany jest z naszą kulturą. Świetnym przykładem może być kościół św. Anny w Krakowie. Obok Warszawy i Krakowa bogatym miastem w zabytki barokowe jest Gdańsk, wyraźnie wzorowane na budowlach niderlandzkich. Gdański barok zaznaczył się także w przemyśle artystycznym m.in. w słynnych meblach gdańskich, wyrabianych nad Bałtykiem dla Polski. W okresie baroku, za czasów Stanisława Augusta zaczyna się nasze malarstwo narodowe. Na czele wszystkich malarzy polskich stanął Włoch Marcello Bacciarelli, nadworny malarz Stanisława Augusta i Francuz Piotr Norblin, malarz Czartoryskich. Ich dzieła miały znaczący wpływ na dalszy rozwój kultury polskiej.
Barok i Rokoko
Sporadyczne pojawianie się form wczesnobarokowych, na początku XVII w., nie oznaczało jeszcze decydującego przełomu stylowego . Dokonało się ono dopiero po wojnie 30-letniej za sprawą architektów pochodzenia włoskiego, projektujących na zlecenie władz miejskich, instytucji kościelnych i możnych rodów, nowe budowle użyteczności publicznej (domy pracy przymusowej), kościoły (św. Antoniego, św. Jakuba), klasztory (Klarysek, Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, norbertanów), i pałace ( książąt legnicko-brzeskich). Doniosłą rolę w propagowaniu form włoskiego baroku, odegrała kaplica św. Elżbiety przy katedrze, wzniesiona w latach 1680-83. Rzymską orientację zdradza też południowa kruchta kościoła św. Wincentego i w mniejszym stopniu, jezuicki kościół Najświętszego Imienia Jezusa. Na początku XVIII w. do głosu doszły przede wszystkim , wpływy austriackie i czeskie, głównie za sprawą dwóch dzieł czołowych architektów wiedeńskich : kaplicy Elektorskiej przy katedrze (J.B.Fischer von Erlach, 1716-24) i pałacu Schreyvoglów (J.L.von Hildebrandt, 1705-11). Otwarły one długi szereg budowli sakralnych ( kościół Trójcy Św., klasztory Bonifratrów, Dominikanów, Franciszkanów i Kanoników regularnych) i świeckich (Gimnazjum św. Marii Magdaleny, pałace: Hatzfeldtów, Hornesów i Kospothów), zamknięty największym osiągnięciem późnobarokowym architektury Wrocławia, Gmachem Głównym Uniwersytetu Wrocławskiego z Aulą Leopoldina (1728-41), Oratorium Marianum i reprezentacyjną klatką schodową. Dynamiczny, iluzjonistyczny barok austryjacko-czeski bardzo odmienił oblicze miasta. Uplastycznił fasady mieszczańskich kamienic, wzbogacił ciągi ulic reprezentacyjnymi pałacami stworzył kilka nowoczesnych rozwiązań urbanistycznych (Plac Kościelny, Plac Uniwersytecki), wtargnął on nawet do wnętrz ewangelickich far (organy), których zwierzchnicy byki na ogół nieprzychylni, wszystkiemu co napływało z katolickiej Austrii. Odmienny świat form miał wprowadzić do Wrocławia już w pierwszych latach swego panowania król pruski Fryderyk II. Miejsce bujnej dekoracyjności Auli Leopoldina i kościół Bonifratrów zajęła chłodna powściągliwość, ewangelicko-reformowanego kościoła Dworskiego (1746-50) i fryderycjańskiego skrzydła Pałacu Królewskiego (1751-53). W zamienionym w twierdzę mieście każdy wolny plac wykorzystywany był teraz do budowy koszar i wojskowych magazynów
Klasycyzm i Historyzm
Klasycyzujące tendencje pierwszych budowli pruskich, utrwaliły się na dobre u schyłku XVIII w. Niekiedy odzywały się w nich echa dawnych związków z Austrią, dominowała jednak orientacja na Berlin. Ważnym impulsem rozwojowym architektury Wrocławia, stała się rozbiórka fortyfikacji miejskich, przeprowadzona w 1807 przez okupacyjne wojska francuskie. Dzięki niej powstało okazale założenie promenadowe, na zewnątrz której wyrosły wkrótce okazałe pałace i wille. Nowe oblicze miasta określiły, wzniesione w latach dwudziestych, klasycystyczne budowle publiczne K.F.Langhansa: Stara Giełda, ewangelicki kościół Jedenastu Tysięcy Dziewic i synagoga Pod Białym Bocianem. Rozwinięciem widocznej w nich tendencji stylowej, stał się zespół gmachów tworzący tzw. Forum Królewskie : Pałac Królewski ( 1843-46), Generalna Komendantura, Dom Stanów Śląskich i Teatr Miejski. Linię rozwojową - klasycyzm-styl arkadowy-neorenesans włoski XV i XVI w., przechodziło wiele wrocławskich budowli (Gimnazjum ŚW. Marii Magdaleny, Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych, Wzgórze Partyzantów), kamienic i pałaców czynszowych oraz willi na przedmieściach i w podmiejskich wsiach ( Borek, Rybaki, Szczytniki). Oprócz tego istniał w architekturze Wrocławia drugi, mniej jednolity nurt- romantyczno-neogotycki, zainaugurowany kaplicą Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( 1822-24). Reprezentuje go szereg okazałych budowli świeckich ( Sąd Obwodowy i Krajowy, Dworzec Główny, Nowy Ratusz, Nowa Giełda) i sakralnych różnych wyznań: katolicki kościół św. Michała, ewangelicki kościół im. Zbawiciela i synagoga na Wygonie. U schyłku XIX w. stylistyka neogotycka w duchu północnoniemieckiego gotyku ceglanego, zdominowała architektoniczny obraz miasta. Większość świeckich budowli publicznych i sakralnych , należała do tel. właśnie orientacji. Propozycji stylistycznych było jednak wówczas więcej. Jako "styl narodowy" lansowany był neorenesans północny ( Stara Rejencja, Śląski Bank Ziemski), funkcję "stylu cesarskiego" próbowano nadać budowlom neoromańskim ( ewangelicki kościół św. Jana, katolicki kościół św. Karola Boromeusza, hotel "Sajgon"), gwarancję należytej reprezentacji zdawał się zapewniać neobarok ( Poczta Główna, Sejm Prowincji Śląskich, Wyższy Urząd Górniczy). W budowlach K. Klimma ( Gimnazjum św., Elżbiety, Szkoła Budowlana i Studium Budowy Maszyn), wszystkie te "neo"-style stapiały się w szczególnie malowniczy melanż. Przełamywaniu reguł historyzmu sprzyjało też nowe wielkie zadanie architektoniczne - domy handlowe i towarowe. Ich szkieletowa konstrukcja i ramowa kompozycja, nie pozwalały na ogół rozwinąć pełnego repertuaru tradycyjnych form stylowych, zostawiały natomiast wystarczająco dużo miejsca dla dekoracji secesyjnej, łatwo poddającej się swobodnemu kształtowaniu.
Barok
Kierunek w kulturze europejskiej XVII i pierwszej połowy XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w drugiej połowie XVI w., objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej; kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja, kontrreformacja), teologicznych (m.in. dyskusja wokół zagadnień łaski, wolnej woli itp.) , filozoficznych. Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się matematyczne pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). Tendencje barokowe kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia; nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia - zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowana ku Bogu i wieczności. Charakterystyczną cechą baroku był także synkretyzm, wynikający z dążności do asymilacji pierwiastków różnych kultur (gł. wpływów orientalnych) oraz przyswajania motywów ludowych. W estetyce baroku, opartej na koncepcji niewytłumaczalności i subiektywizmu piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu, przejawiające się m.in. we współistnieniu wątków mitologicznych i biblijnych, realistycznych oraz naturalistyczno-makabrycznych z fantastycznymi, jak również humoru i uduchowienia religijnego, sensualizmu i idealizmu. Mimo dominacji czynnika religijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, takie jak dwory królewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest jego odmienny charakter w różnych kulturach narodowych, np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tak zwany barok sarmacki).
Literatura Baroku.
Szczególną cechą epoki było współistnienie estetyki klasycystycznej i barokowej; znamienna dla baroku chęć olśnienia i zadziwienia odbiorcy prowadziła do bogactwa, ozdobności, jak również niezwykłości wypowiedzi poetyckiej, m.in. dzięki mnożeniu wyszukanych przenośni, komplikowaniu struktur składniowych za pomocą inwersji, poszerzaniu słownictwa o elementy potoczne, gwarowe, obcojęzyczne. Konstrukcja utworu poetyckiego opierała się często na wyszukanym pomyśle, zwanym konceptem, polegającym na zaskakującym zestawieniu 2 antytetycznych pojęć lub obrazów. Twórcami liryki konceptystycznej byli G. Marino i L. de Góngora. Koncepcje baroku najpełniej wyrażał dramat; jego prekursorem był W. Szekspir, reprezentantami Lope de Vega oraz P. Calderón. Rozwijały się także gatunki epickie: epos rycersko-fantastyczny, romans pasterski, powieść łotrzykowska. Do najwybitniejszych przedstawicieli literatury baroku w Polsce (polska literatura) należą m.in.: M. Sęp Szarzyński (prekursor), J.A. Morsztyn, W. Potocki, W. Kochowski, M.K. Sarbiewski, J.Ch. Pasek. Charakterystyczny dla baroku polskiego był rozkwit literatury okolicznościowej, w której przejawiał się tak zwany szlachecki folklor, oraz mieszczańsko-plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej, opozycyjnej wobec baroku sarmackiego.
Architektura Baroku.
Architekturę baroku cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il GesÔ, liczne warianty we wszystkich krajach; różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych (Weingarten, Göttweig); w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Würzburg, Schönbrunn); we wnętrzach, zazwyczaj na osi głównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym. Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Główne ośrodki architektury barokowej: Włochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) - kierunek klasycyzujący.
Rzeźby barokowe.
Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwł. w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy; główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. MontaĎéz, A. Cano (Hiszpania), I. Günther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce - J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter.
Malarstwo barokowe.
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwł. w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych: w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W grafice dominował miedzioryt i akwaforta; nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwł. ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Muzyka baroku.
Obejmuje XVII i pierwszą połowę XVIII w.; cechy: wykrystalizowanie się systemu tonalnego dur-moll, technika kompozytorsko-wykonawcza basso continuo, współistnienie faktury polifonicznej (polifonia) i homofonicznej (homofonia, zapoczątkowana powstaniem monodii akompaniowanej), figury muzyczno-retoryczne wynikające z estetyki naśladownictwa i teorii afektów, powstanie opery i techniki śpiewu belcanto, rozkwit gatunków muzyki wokalno-instrumentalnej (oratorium, kantata, pasja) i instrumentalnej (concerto grosso, koncert solowy, sonata solowa, triowa, da chiesa i da camera, fuga, fantazja, toccata, preludium) - zespołowej i solowej, zwłaszcza organowej i klawesynowej. Główni przedstawiciele: C. Monteverdi, J.B. Lulli, H. Purcell, A. i D. Scarlatti, H. Schütz, A. Corelli, A. Vivaldi, D. Buxtehude, J. Pachelbel, J.S. Bach, G.F. Händel; w Polsce - M. Zieleński, A. Jarzębski, B. Pękiel, M. Mielczewski, S.S. Szarzyński, G.G. Gorczycki.
Budowle barokowe w Polsce.
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach.
Wczesnobarokowa, najlepiej zachowana rezydencja magnacka z okresu dynastii Wazów.
Na wzgórzu w centrum Kielc wznoszą się dwa najważniejsze budowle miasta, tworzące wspaniały zespół architektoniczny - katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Św. Konstantyna, sięgająca początkami XII w., a swoją obecną formę posiadającą od przełomu stuleci XVI i XVII, oraz wczesnobarokowy pałac biskupi. Kielce od średniowiecza stanowiły własność biskupów krakowskich i z czasem, po Iłży i Bodzentynie, stały się ich główną, obok Krakowa, rezydencją. Wybitny polityk i mecenas sztuki epoki wazowskiej - kanclerz wielki koronny Jakub Zadzik, dla którego biskupstwo krakowskie było ukoronowaniem kariery, zbudował w Kielcach w latach 1637-41 nowy pałac. Robotami kierował Tomasso Poncino, realizujący prawdopodobnie projekt Giovanniego Trevano.
Powstała budowla piętrowa, nakryta spadzistym dachem, z czterema wieżami u naroży. Surowe w swojej prostocie elewacje zostały ozdobione tylko przez wytworną kamieniarkę dwóch loggi wejściowych (od dziedzińca i od ogrodu) oraz okien. W znacznej mierze ocalał wystrój pałacowych komnat. Powszechnie znane są plafony pędzla Tommaso Dolabelli, nadwornego artysty królewskiego, uwieczniające dokonania kanclerza Zadzika u boku Zygmunta III i Władysława IV Wazów, np. zawarcie rozejmu w Sztumskiej Wsi (1635). Stylistycznie pałac kielecki zbliżony był najbardziej do warszawskich zamków w Warszawie - Królewskiego i Ujazdowskiego oraz Villa Regia (ob. Pałac Kazimierzowski -rektorat Uniwersytetu Warszawskiego). Boczne skrzydła wzniesiono wiek później, według projektu Kaspra Bażanki (1720-46). Całość założenia pałacowego otaczał mur obronny ze strzelnicami.
Wspaniała rezydencja gościła pod swoim dachem monarchów polsko-litewskich (Stanisław August Poniatowski) i obcych (Karol XII Szwedzki). W okresie zaborów mieściła się tu założona przez Stanisława Staszica Szkoła Akademiczno-Górnicza, a następnie siedziba gubernatora rosyjskiego. W 1914 r. kwaterował tu Józef Piłsudski.
Obecnie mieści się tu kieleckie Muzeum Narodowe.
Barokowy pałac Krasińskich w Warszawie, 1677-83, wg projektu Tylmana z Gameren; obecnie Siedziba Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej - elewacja ogrodowa.
Zespół pałacowo-parkowy Wilanów w Warszawie.
Znakomicie zachowana rezydencja barokowa, wzniesiona przez króla Jana III Sobieskiego, jedno z najstarszych polskich muzeów.
W latach 70. XVII w. położona o kilka mil na południe od Warszawy wieś Milanów przeszła w ręce króla Jana III Sobieskiego, który postanowił tu wznieść wiejską rezydencję. Nazwał ją Villa Nova, co z czasem w połączeniu z dotychczasową nazwą dało nową - Wilanów. Królewski architekt Augustyn Locci wzniósł z początku parterowy dwór (ok. 1680). Do śmierci władcy budowla rozrosła się o dwa skrzydła-galerie, zakończone wieżami. Sam dwór uzyskał niskie piętro i wielką sale nad środkowym ryzalitem. Elewacje pałacowe pokryła dekoracja rzeźbiarska, sławiąca ród Sobieskich, zwycięstwo pod Wiedniem i dynastyczne plany króla. Wątki te kontynuowano w wystroju wnętrz. Pracowali tu m.in. malarze Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski i Michelangelo Palloni. Rezydencję otoczył rozległy park geometryczny w stylu włoskim. W 1720 r. królewicz Konstanty Sobieski sprzedał Wilanów Elżbiecie Sieniawskiej. Nowa właścicielka dokończyła dzieła budowy, zamykając dziedziniec po bokach dwoma skrzydłami. W początkach lat 30. pałac znajdował się w rękach Augusta II Mocnego. Sas odnowił wnętrza, urządzając m.in. wielką Salę Białą.
W latach 1733-1945 Wilanów był w posiadaniu największych polskich rodów magnackich i arystokratycznych, kolejno - Czartoryskich, Lubomirskich, Potockich i Branickich. Gospodarze ci, zwłaszcza Stanisław Kostka Potocki, uczynili wiele by pałac stał się muzeum chwały narodowej, dostępnym publiczności. Za czasów księżnej marszałkowej Izabeli Lubomirskiej powstał pawilon Łazienki i apartamenty chińskie. W początkach XIX w. park przekształcono w stylu angielskim. W bezpośredniej okolicy urządzono kilka rezydencji satelickich, dla młodych członków rodziny (Natolin, Gucin, Morysin).
Duże zniszczenia, szczególnie w parku przyniosła II wojna światowa. Rozgrabieniu uległy również zbiory wilanowskie - większość z nich odzyskano po 1945 r. Od tego czasu Wilanów jest państwowym muzeum, z jedynym tak dobrze zachowanym zespołem wnętrz z XVII w. i galerią portretu sarmackiego.