III. METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Cele teoretyczno-poznawcze i praktyczno-wdrożeniowe

Przystępując do badań naukowych należy sformułować ich cel. Jest to ważne z tego względu, że każde poznanie nosi miano poznania naukowego wówczas, gdy realizuje określone cele. Badacz musi uświadomić sobie, po co podjęto badania, a także do czego będą przydatne wyniki w nich uzyskane. Badacz stara się poznać prawdziwy obraz tego fragmentu rzeczywistości, który obejmuje badaniami naukowymi. Poznanie prawdy to cel nadrzędny wszelkich badań.

Pojęcie „cel” rozumiane jest przez E. Sobol (1995) jako dążenie i chęć osiągnięcia pożądanego stanu końcowego.

W. Okoń (1998) zakłada, iż cel jest to świadomie założony skutek, osiągnięcie którego możliwe jest przez funkcjonowanie systemu (s. 38).

Cel można więc zdefiniować jako postulowany stan rzeczy wyznaczający kierunek zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.

Cel badań, określany w metodologii celem poznania naukowego definiuje H. Komorowska (1982) jako „rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać” (s. 77).

W. Dutkiewicz (1998) uważa, że „celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie empirycznie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska (...), instytucji (...), bądź jednostki (...)” (s. 32).

Celem badań jest zatem uzyskanie odpowiedzi na postawione pytanie i określenie, jaki użytek zamierzamy zrobić z poznanej odpowiedzi.

J. Brzeziński (1997) wyróżnia dwa rodzaje celów badań:

• zewnętrzne - uzależnione od funkcji, jaką pełni nauka w społeczeństwie, w życiu ludzi, wówczas gdy stosowane jest do realizacji określonych zadań teoretycznych lub praktycznych;

• wewnętrzne - określane bezpośrednio przez uczonego w pracy badawczej, cele czysto poznawcze (s. 30).

Wśród celów badań naukowych wyróżnia się także cele teoretyczno-

-poznawcze i praktyczno-wdrożeniowe.

Według Z. Skornego (1984) „... cele teoretyczno - poznawcze wiążą się z poznaniem określonej kategorii zjawisk oraz wykryciem związków, zależności oraz prawidłowości” (s. 65). Natomiast „... cele praktyczno - wdrożeniowe łączą się z wykorzystaniem wyników badań w działalności wychowawczej, społecznej, kulturowej lub innej” (Z. Skorny, 1984, s. 65).

Podstawę osiągnięcia celów praktyczno - wdrożeniowych stanowi realizacja celów teoretyczno - poznawczych. Koordynowanie przebiegu zjawisk umożliwi badaczowi poznanie prawidłowości kierujących daną ich kategorią.

Celem teoretyczno - poznawczym podjętych badań jest wykrycie związków i zależności korelacyjnych między warunkami środowiskowymi życia a kształtowaniem wrażliwości moralnej u dzieci kończących edukację w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych.

Celem praktyczno - wdrożeniowym jest ukazanie, jakie działania pedagogiczne należy podjąć, by lepiej kształtować u dzieci kończących edukację w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych wrażliwość moralną.

2. Problemy badawcze i hipotezy robocze

Warunkiem do podjęcia badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów badawczych i hipotez roboczych, które pozwolą określić cel i zakres planowanych czynności badawczych. Nie bez znaczenia w poprawnym sformułowaniu problemów badawczych jest ich geneza, czyli osobiste preferencje badacza, potrzeby społeczne i znajomość problematyki dotyczącej formułowania problemów badawczych

(M. Łobocki, 1999, s. 104). Chodzi o to by nie były one „zamieszczane

w próżni teoretycznej i metodologicznej” (J. Brzeziński, 1997, s. 219).

S. Nowak (1970) przyjmuje, że „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie

(s. 214).

Zdaniem W. Zaczyńskiego (1997) problemy badawcze są to „... pytania zrazu ogólne, a następnie coraz bardziej szczegółowe. Te pytania to już nic innego jak problemy, stające się słownym sformułowaniem dostrzeżonych trudności, są one jednocześnie dobrowolnie obranymi zadaniami poznawczymi” (s. 31).

M. Łobocki (1999) mówi, że „ ... problemy badawcze to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”(s.103).

Z powyższych definicji wynika, że problemy badawcze są to pytania, na które odpowiedzi dostarczają badania naukowe.

S. Nowak (1985) klasyfikując problemy badawcze, wyodrębnił dwie kategorie pytań:

1. pytania o przekrojowe i dynamiczne właściwości przedmiotów lub o zdarzenia i procesy, jakim te przedmioty podlegają;

2. pytania o to, czy zachodzą pewne relacje (zależności) między właściwościami badanych przedmiotów (s. 41 i nast.).

J. Brzeziński (1997) nawiązując do powyższych klasyfikacji wyróżnia problemy:

1. dotyczące wartości zmiennych;

2. dotyczące zależności między zmiennymi (s. 224 i nast.).

Powszechnym uznaniem cieszy się podział problemów badawczych formułowanych w formie pytań rozstrzygnięcia i pytań dopełnienia (J. Gnitecki, 1993). Podziału takiego dokonano ze względu na ich strukturę logiczno - gramatyczną.

„Problemy badawcze w postaci pytań rozstrzygnięcia rozpoczynają się od partykuły -czy- poprzedzającej zdanie oznajmujące. Odpowiedzieć na nie można tylko za pomocą jednej z zasugerowanych z góry odpowiedzi: tak lub nie (M. Łobocki, 1999, s. 109). Natomiast „problemy badawcze w postaci dopełnienia nie sugerują z góry żadnych możliwych wypowiedzi. Rozpoczynają się od zaimków pytajnych lub przysłownych, jak: „kto?”, „co?”, „ile?”, „gdzie?”, „w jakim stopniu?”, „dlaczego”, itp. To one głównie wyznaczają zakres możliwych odpowiedzi” (M. Łobocki, 1999, s. 109).

Sformułowanie problemu badawczego poprzedzono wnikliwą analizą literatury naukowej dotyczącej interesującego zagadnienia. Następnie zgodnie ze wskazówkami metodologów wyrażono problem w postaci pytania badawczego tak skonstruowanego, aby możliwe było jego rozstrzygnięcie w empirii. Pytanie musi więc wykazywać związek z rzeczywistością teoretyczną, bezpośrednio obserwowalną oraz przybrać taki poziom ogólności, aby pomiar badanego zjawiska był możliwy do przeprowadzenia (S. Nowak, 1985, s. 26).

W związku z przyjętymi założeniami główny problem badawczy można ująć w następującej postaci: Czy i w jakim stopniu warunki środowiskowe wpływają na kształtowanie wrażliwości moralnej u dzieci kończących edukację przedszkolną?

Przedstawiony problem główny obejmuje szeroki zakres zagadnień, wymagających analiz empirycznych. W związku z tym sformułowano dwa problemy szczegółowe, które powinny przyczynić się do określenia zakresu problemu głównego:

1. Czy i w jakim stopniu warunki środowiskowe wpływają na dostrzeganie problemów moralnych przez dzieci kończące edukację przedszkolną?

2. Czy i w jakim stopniu warunki środowiskowe wpływają na odczuwanie potrzeby rozwiązywania problemów moralnych przez dzieci kończące edukację przedszkolną?

Postawione problemy (główny i szczegółowe) mają postać pytań dopełnień.

Podstawę do ustalenia hipotezy roboczej stanowi podjęcie przez badacza próby przewidywania wyników badania naukowego.

J. Gnitecki (1993) twierdzi, że hipotezy robocze są to „przypuszczalne odpowiedzi na problemy badawcze i dotyczą spodziewanego kierunku zależności lub przewidywanego kierunku wydarzeń” (s. 136). Hipotezą nazywa się też „zadanie opisujące związki między zjawiskami (zdarzeniami, stanami, cechami itp.), którego wartość logiczną sprawdzamy w następstwie badań empirycznych (E. Hajduk, 1993, s. 40).

K. Konarzewski (2000) określa hipotezę, jako „wniosek logiczny z teorii, który odnosi się do dającego się zaobserwować stanu rzeczy. Rolą hipotezy jest weryfikacja teorii” (s. 43).

Poprawnie sformułowana hipoteza robocza, jak sugeruje M. Łobocki (1999), spełniać powinna następujące warunki :

1. „Hipoteza musi dać się zweryfikować.

2. Hipoteza robocza wyraża związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi).

3. Hipoteza robocza jest przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym. Jest niesprzeczna z udowodnionymi poprzednio twierdzeniami danej nauki.

4. Hipoteza robocza jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza.

5. Hipoteza robocza jest twierdzeniem wyrażonym jednoznacznie

i w sposób możliwie uszczegółowiony” (s. 128-130).

Opierając się na powyższych rozważaniach sformułowano następującą hipotezę główną: Warunki środowiskowe mają zasadniczy wpływ na kształtowanie wrażliwości moralnej u dzieci kończących edukację przedszkolną.

Z przyjętej hipotezy głównej wynikają następujące hipotezy szczegółowe:

1. Warunki środowiskowe mają zasadniczy wpływ na dostrzeganie problemów moralnych przez dzieci kończące edukację przedszkolną.

2. Warunki środowiskowe mają zasadniczy wpływ na odczuwanie potrzeby rozwiązywania problemów moralnych przez dzieci kończące edukację przedszkolną.

3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Uzyskanie odpowiedzi na postawione pytania i weryfikacja hipotez wymaga dokonania wyboru metod, technik i narzędzi badawczych, które powinny odpowiadać poszczególnym etapom postępowania badawczego. Jest to uzasadnione dużą różnorodnością metodologiczną w naukach społecznych. Zastosowane w badaniach metody ze względu na przedmiot i cele badań wzajemnie się uzupełniają na każdym etapie ich prowadzenia.

Według opisu T. Pilcha (1995) metoda badań jest to „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (s. 42).

S. Nowak (1985) definiuje metody badań jako „przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania (s. 22).

Metoda badawcza jest to pewien sposób lub droga prowadząca do rozwiązania problemu naukowego.

Za podstawową metodę empirycznej weryfikacji hipotez przyjęto sondaż diagnostyczny, „...który jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje” (T. Pilch, 1995, s. 51).

Metodom badawczym podporządkowane są określone techniki badawcze. Stosowanie różnych technik badawczych, zgodnie z metodologią nauk pedagogicznych, umożliwia zdobycie dodatkowej wiedzy i jest kontrolą rzetelności badań. Każda metoda wymaga stosowania odpowiednich technik badawczych, zaś techniki wyznaczają narzędzia badawcze, które są przedmiotem służącym do realizacji danej metody.

Technika badawcza jest to „... zespół czynności wykonywanych przy posługiwaniu się daną metodą. Technika konkretyzuje i bliżej określa sposób rozwiązania problemu badań oraz osiągnięcia wyznaczonego w nich celu” (Z. Skorny, 1984, s. 95).

W badaniach sondażowych nad wpływem warunków środowiskowych na wrażliwość moralną dzieci kończących edukację przedszkolną wykorzystano następujące techniki badawcze:

• wywiad z nauczycielem,

• wywiad z rodzicami,

• analiza dokumentów,

• obserwacja,

• badanie testowe.

Wywiad rozumiany jest jako rozmowa ukierunkowana prowadzona przez badacza z respondentem, na podstawie wcześniej przygotowanych dyspozycji lub kwestionariusza (W. Dutkiewicz, 1998).

Wykorzystane do badań wywiady z nauczycielami i rodzicami, pod względem stopnia standaryzacji zaliczyć można do grupy wywiadów standardowych. Przeprowadzone były według kwestionariuszy (aneks 1, 2)

w niemal identycznych warunkach, dzięki czemu udzielone odpowiedzi są porównywalne, można je zliczyć, a także przedstawić w postaci rozkładów liczebności.

Celem wywiadu z nauczycielami było uzyskanie informacji na temat wrażliwości moralnej dzieci kończących edukację przedszkolną oraz sposobów kształtowania tej wrażliwości w praktyce edukacyjnej. Z kolei wywiad przeprowadzony z ojcem lub matką badanych dzieci dostarczył informacji dotyczących ogólnych danych o środowisku rodzinnym i społecznym dziecka, życiu społecznym i kulturalnym rodziny, o zainteresowaniach i wrażliwości moralnej dziecka w opinii rodziców.

Drugą techniką wykorzystaną w badaniach była analiza dokumentów rozumiana jako „gromadzenie wstępnych danych opisowych, a także ilościowych o badanej instytucji” (W. Dutkiewicz, 1998, s. 70).

W. Dutkiewicz (1998) wyróżnia dokumenty zbierane w sposób systematyczny i okolicznościowy. „Do dokumentów zebranych w sposób systematyczny zaliczamy:

• dokumenty naukowe,

• opracowania statystyczne,

• różne dokumenty kompilacyjne.

Dokumenty okolicznościowe to:

• dokumenty osobiste,

• notatki,

• sprawozdania” (s. 70-71).

Przedmiotem analizy były takie dokumenty, jak : dzienniki zajęć, miesięczne plany pracy nauczyciela, kronika przedszkola oraz prace plastyczne dzieci kończących edukację przedszkolną. Dostarczają one informacji na temat kształtowania wrażliwości moralnej u dzieci 6-letnich oraz warunkach środowiskowych na nią wpływających.

Techniką, która uzupełniała informacje uzyskane drogą wywiadu z nauczycielami i rodzicami oraz analizy dokumentów, a także dostarczającą wiadomości na temat zachowania się dzieci kończących edukację przedszkolną podczas pobytu w przedszkolu jest obserwacja, a więc „celowa czynność, polegająca na planowym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu” (B. Żechowska, 1990, s. 10).

W badaniach wykorzystano obserwację bezpośrednią i pośrednią, a także ciągłą i nieciągłą, przy pomocy których zebrano informacje o rzeczywistych zachowaniach badanych. Obserwacja prowadzona była zgodnie z „Protokołem obserwacyjnym” i „Kluczem oceny wrażliwości moralnej”. Przedmiotem obserwacji uczyniono postępowanie moralne i aktywność przedszkolaków w czasie zajęć i podczas zabaw zorganizowanych i dowolnych w ciągu całego dnia pobytu dzieci

w przedszkolu. Wyniki pozwoliły ustalić następujące wnioski, które dotyczą:

1. różnic w postępowaniu moralnym i aktywności dzieci kończących edukację przedszkolną,

2. prawidłowości przebiegu kształtowania wrażliwości moralnej.

Kolejną techniką jaką posłużono się w badaniach był test rozumiany jako jednakowa, określona dla wszystkich badanych próba przeprowadzona w niemal identycznych, kontrolowanych warunkach, umożliwiająca dokonanie obiektywnego pomiaru (B. Niemierko, 1991).

Zadaniem zastosowanego w badaniach testu niedokończonych opowiadań było zbadanie poziomu wrażliwości moralnej u dzieci kończących edukację przedszkolną. Składał się on z ośmiu opowiadań, które nie miały zakończenia. Tematyka opowiadań była bliska codzienności dziecka. Treść opowiadań dotyczyła życia domowego i przedszkolnego. Do każdego opowiadania dzieci układały własne zakończenia. Analizy odpowiedzi dokonano pod kątem:

• dostrzegania problemów moralnych,

• odczucia potrzeby rozwiązywania ich,

• propozycji rozwiązywania problemów moralnych.

Wyniki testu oceniane były przy pomocy „Klucza oceny wrażliwości moralnej”.W toku następujących czynności poznano werbalizację wrażliwości moralnej dzieci kończących edukację przedszkolną, w oparciu

o treść dokończonych opowiadań:

• Czy dziecko dostrzega, rozumie i potrafi reagować na sytuację moralną?

• Jaką prezentuje postawę w konfliktach z innymi ludźmi?

• Jakie przejawia uczucia wobec innych?

• Jaki ma stosunek do młodszych, starszych i słabszych?

Określonym technikom badawczym odpowiadają narzędzia badawcze, czyli środki pomocnicze do realizacji określonej techniki zbierania materiału badawczego umożliwiającego rozwiązanie podjętego problemu badań (Z. Skorny, 1984).

W badaniach wykorzystano takie narzędzia badawcze, jak: kwestionariusz wywiadu z nauczycielem i z rodzicami, test niedokończonych opowiadań, dokumentacja przedszkola. Zakres zjawisk objętych obserwacją wyznaczyła opracowana przez badacza scheduła obserwacyjna.

Zastosowane metody, techniki i narzędzia badawcze przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Metody, techniki i narzędzia badawcze.

Metody badawcze	Techniki badawcze	Narzędzia badawcze
Sondaż diagnostyczny	Wywiad z nauczycielem. Wywiad z rodzicami. Analiza dokumentów. Obserwacja. Badanie testowe.	Kwestionariusz wywiadu z nauczycielem. Kwestionariusz wywiadu z rodzicami. Dokumentacja z przedszkola taka, jak: dzienniki zajęć, miesięczne plany pracy, kroniki, wytwory dziecięce. Scheduła obserwacyjna. „Klucz oceny wrażliwości moralnej”. Test niedokończonych opowiadań (wg M. Magdy). „Klucz oceny wrażliwości moralnej”.

Badania empiryczne wymagają analizy rzeczy i zjawisk od strony jakościowej, jak i ilościowej. Pozwala to na orientację w określonej, skomplikowanej rzeczywistości, gromadzenie nie tylko faktów, ale wyciąganie określonych wniosków praktycznych, formułowanie praw naukowych, a także prognozowanie dalszego rozwoju. Wprowadzenie metod ilościowych jest istotne z punktu widzenia metodologicznego, ponieważ podnosi wartość poznawczą badań, a także stanowi zabezpieczenie dla wnioskowania badacza przed jego subiektywnym nastawieniem. Nie każda dyscyplina naukowa posiada wypracowane statystyczne techniki pomiaru. Dotyczy to również wychowania moralnego jako subdyscypliny naukowej. Nie mniej jednak obliczenia statystyczne pozwalają dokładniej opisać zjawisko, a także wyodrębnić jego przyczyny, przewidzieć skutki, zmuszają również do dokładności, ścisłości w myśleniu i w działaniu (C. Nowaczyk, 1995).

Dzięki analizie ilościowej można określić ścisłość danego związku. Stosuje się różne sposoby pomiaru współzależności dwóch cech mierzalnych. Wszystkie one są równowartościowe pod względem matematycznym i mogą się wzajemnie zastępować.

4. Organizacja i przebieg badań

Badania empiryczne zostały przeprowadzone w roku szkolnym 2001/2002 w środowisku wielkomiejskim (w Przedszkolu nr 26

w Bydgoszczy), w środowisku małomiasteczkowym (w Przedszkolu Gminnym nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Sępólnie Krajeńskim),

w środowisku wiejskim (w Szkole Podstawowej w Maksymilianowie gmina Osielsko). Badaniami objęto 125 dzieci kończących edukację przedszkolną.

Organizację i przebieg badań wyznaczyły problematyka badań i zastosowane techniki badawcze.

Weryfikacji narzędzi badawczych oraz obranych hipotez roboczych dokonano przeprowadzając badania pilotażowe w roku szkolnym 2000/2001 w Przedszkolu nr 16 w Bydgoszczy na grupie 23 dzieci przebywających powyżej 5 godzin dziennie w przedszkolu i 18 dzieciach z oddziału przedszkolnego. Przed przystąpieniem do badań właściwych przeprowadzono rozmowy z dyrektorami szkół i przedszkoli. Poinformowano ich o celu

i zakresie badań oraz poproszono o umożliwienie ich przeprowadzenia.

O wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań poproszono również nauczycieli dzieci kończących edukację przedszkolną.

W pierwszych dniach września 2001 r. Wspólnie z dyrektorami

i nauczycielami, którzy zostali powiadomieni o celu, charakterze i roli badań ustalono dogodne terminy do przeprowadzenia badań sondażowych

w środowisku wielkomiejskim, miejskim i wiejskim.

W dniach 17 - 19 września 2001 r. i 1 - 3 października 2001 r. dokonano analizy dokumentów. Przedmiotem analizy były karty zgłoszeń dziecka do przedszkola i dzienniki zajęć, które dostarczyły informacji na temat dokładnego wieku badanych przedszkolaków, miejsca ich zamieszkania, wykształcenia oraz miejsca pracy ich rodziców.

Wywiady z rodzicami zostały przeprowadzone w dniach :

• 5 - 9 listopada 2001 r. w Przedszkolu nr 26 w Bydgoszczy

• 19 - 23 listopada 2001 r. w Szkole Podstawowej

w Maksymilianowie

• 3 - 7 grudnia 2001 r. w Przedszkolu Gminnym nr1w Sępólnie Krajeńskim.

Wywiad z rodzicami miał dostarczyć danych do sporządzenia charakterystyki środowiska i badanej populacji. Zapoznano rodziców

z celami badań i poinformowano o tym, że wyniki badań zostaną zanalizowane w toku opracowania pracy doktorskiej. Spotkania z rodzicami odbywały się w gabinecie dyrektora. Odpowiedzi na zadawane pytania zapisywano na wcześniej przygotowanych kwestionariuszach wywiadu. Wyodrębniono w nich działy tematyczne obejmujące dane ogólne o dziecku, informacje o rodzinie dziecka i jej warunkach, o warunkach rozwojowo -

-wychowawczych w rodzinie oraz wrażliwości moralnej dziecka w opinii rodziców (aneks 1). Były to wywiady jawne, przeprowadzone jako rozmowa kierowana.

W stosunku do dzieci zastosowano test niedokończonych opowiadań (aneks 3). Badania przeprowadzono w terminach :

• 8 - 12 kwietnia 2002 r. w Przedszkolu nr 26 w Bydgoszczy

• 6 - 10 maja 2002 r. w Szkole Podstawowej w Maksymilianowie

• 20 - 24 maja 2002 r. w Przedszkolu Gminnym nr 1 w Sępólnie Krajeńskim.

Badania testowe miały charakter indywidualny. W czasie prowadzenia badań, które odbywały się w godzinach rannych i popołudniowych sala wyłączona była z prowadzonych w niej zajęć grupowych. W pomieszczeniu znajdowali się tylko badacz i dziecko objęte badaniami. Starano się, by jednorazowo czas trwania badania nie przekroczył ok. 20 minut.

W większości wypadków był on krótszy o połowę. Badania odbywały się

w atmosferze ciszy i spokoju. Dziecko miało czas na zastanowienie się, zanalizowanie treści niedokończonego opowiadania i sprecyzowanie odpowiedzi. Przedszkolaki wykazywały duże zainteresowanie prowadzonymi badaniami. Tylko 5 dzieci spośród 125 badanych wymagało przeprowadzenia rozmowy wstępnej, której celem było wyeliminowanie w nich zdenerwowania i oswojenie z nową sytuacją oraz osobą przeprowadzającą badania. Odpowiedzi dzieci nagrywano na taśmę magnetofonową, używając dyktafonu. Wyniki testu oceniane były łącznie według „Klucza oceny wrażliwości moralnej”, który przedstawiono w aneksie 4.

Wywiady z nauczycielami zostały przeprowadzone w następujących terminach :

• 27 - 29 i 31 maja 2002 r. w Przedszkolu nr 26 w Bydgoszczy

• 3 - 6 czerwca 2002 r. w Szkole Podstawowej w Maksymilianowie

• 10 - 13 czerwca 2002 r. w Przedszkolu Gminnym nr 1 w Sępólnie Krajeńskim.

Spotkania odbyły się w gabinetach dyrektorów. Wywiad z nauczycielami miał na celu dostarczenie informacji o zachowaniu się każdego dziecka

w grupie przedszkolnej. Odpowiedzi na zadawane pytania nauczycielom odnotowywano we wcześniej przygotowanych kwestionariuszach wywiadu. Wyodrębniono w nich bloki tematyczne obejmujące dane formalne o dziecku, ocenę cech osobowościowych dziecka, zachowanie się dziecka na zajęciach, podejmowanie czynności społecznych przez dziecko oraz kontakty

z rodzicami dziecka (aneks 2).

Gromadząc materiał empiryczny za pomocą wyżej wymienionych technik posłużono się również obserwacją bezpośrednią. Wykorzystano również obserwacje ciągłe i wyrywkowe, przy pomocy których zebrano informacje o rzeczywistych zachowaniach badanych. Nauczyciele wypełnili protokół obserwacyjny (aneks 5), wykorzystując „Klucz oceny wrażliwości moralnej” (aneks 4).

W trakcie badań zauważono duże zainteresowanie dzieci oraz właściwe nastawienie ze strony nauczycielek i rodziców. Całokształt działań zarówno wychowawców, jak i ich wychowanków oraz warunki zewnętrzne dały bardzo dobre możliwości do przeprowadzenia badań. Znajdą one swoje odbicie, poprzez zaprezentowanie wyników, w dziale dotyczącym analizy przeprowadzonych badań. Sądzę, że uzyskane dane empiryczne umożliwią rozwiązywanie problemów, a także zweryfikują hipotezy.

5. Charakterystyka badanej populacji

W badaniach nad moralnością nie należy przeceniać metod ilościowych. O takim stwierdzeniu przekonuje nas J. Mariański (1989), który uważa, że „Absolutyzowanie czysto ilościowych sposobów pojmowania moralności grozi popadnięciem w ciasny i naiwny empiryzm” (s. 108). Twierdzi on również, że nawet najbardziej „wyrafinowane metody matematyczno-statystyczne analizy materiału empirycznego upraszczają (...) obraz skomplikowanych treści moralnych, wyrywają je z kontekstu środowiskowego, a przede wszystkim pomniejszają bogactwo humanistycznych pierwiastków moralności” (s.108).

W badaniach prowadzonych przez K. Lyncha (pod patronatem UNESCO) nad percepcją otoczenia przez dzieci wykorzystano jedynie grupę dwudziestoosobową w skali kraju. Badania te zatem miały przede wszystkim charakter jakościowy i eksploracyjny. Zalecano nawiązanie z dziećmi bliskiego i jak najdłuższego kontaktu, w celu uzyskania jak największego materiału informacyjnego oraz zgromadzenia dużej ilości bezpośrednich, dosłownych wypowiedzi badanych, a szczególnie dzieci (T. Tomaszewski, 1976).

Uwzględniając powyższe rozważania badaniem objęto 125 dzieci, które w chwili prowadzenia badań miały od 5,11 do 7,6 lat (aneks 9).

Największą grupę stanowią dzieci, które ukończyły 7 lat (16 osób tj. 12,8%), w tym 7 osób 5,6% ze środowiska wielkomiejskiego, 4 (3,2%) ze środowiska miejskiego i 5 (4,0%) ze środowiska wiejskiego. Największa liczba badanych dzieci ze środowiska miejskiego (7 osób tj. 5,6%) ukończyła 6 lat i 6 miesięcy. Ogółem większość badanych dzieci ma ukończone przynajmniej 6 lat i 5 miesięcy.

W próbie badawczej stanowiącej 125 osób najliczniejszą grupą są dzieci ze środowiska wielkomiejskiego (44 osoby, tj. 35,2%). Dalej w kolejności występują dzieci ze środowiska miejskiego (41 osób, tj. 32,8%) oraz środowiska wiejskiego (40 osób, tj. 32%). Wśród badanych dzieci było 61 chłopców (48,8%) i 64 dziewczynki (51,2%).

Okazało się, że wśród badanych przedszkolaków największą grupę stanowią dzieci mające dwoje lub troje rodzeństwa. Takich dzieci

w środowisku wielkomiejskim było 28 (22,4%), w środowisku miejskim - 30 (24%) i wiejskim - 31 (24,8%).W środowisku wielkomiejskim było 12 jedynaków (9,6%). Natomiast 4 jedynaków (3,2%) wywodziło się ze środowiska miejskiego, a ze środowiska wiejskiego - 6 (4,8%). Nieliczną grupę stanowiły dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych (w środowisku wielkomiejskim 4 osoby tj. 3,2%, w środowisku miejskim 7 osób tj. 5,6%,

w środowisku wiejskim 3 osoby tj. 2,4%).

W środowisku wielkomiejskim najliczniejszą grupę stanowią matki

z wykształceniem średnim (19 osób, tj. 15,2%). Natomiast najmniej liczną grupę tworzą matki z wykształceniem podstawowym (5 osób, tj. 4,0%). Na pierwszym miejscu w środowisku małomiasteczkowym i wiejskim znalazły się matki posiadające wykształcenie zawodowe (miasto - 20 osób, tj. 16,0%, wieś - 19 osób, tj. 15,2%). Natomiast najmniejszą grupę stanowią matki

z wyższym wykształceniem (wieś - 3 osoby, tj. 2,4%).

W środowisku wielkomiejskim najliczniejszą grupę stanowią ojcowie

z wykształceniem średnim (21 osób, tj. 16,8%), zaś najmniej liczną

z wykształceniem podstawowym (2 osoby, tj. 1,6%). W środowisku miejskim i wiejskim na pierwszym miejscu uplasowali się ojcowie z wykształceniem zawodowym (miasto - 20 osób, tj. 16,0%, wieś - 16 osób, tj. 12,8%). Najmniejsza grupa, to ojcowie z wykształceniem wyższym w środowisku miejskim (2 osoby, tj. 1,6%) i z wykształceniem podstawowym

w środowisku wiejskim (4 osoby, tj. 3,2%).

Zdecydowana większość dzieci pochodzi z rodzin pełnych, czyli takich, w których opiekę nad nimi sprawują matka i ojciec.

W środowisku wielkomiejskim takich dzieci jest 34 (27,2%), w środowisku miejskim - 38 (30,4%), a w środowisku wiejskim - 36 (28,8%).

Z rodziny niepełnej pochodzi 9 dzieci (7,2%), w tym 5 (4%) ze środowiska wielkomiejskiego, 3 (2,4%) ze środowiska miejskiego i 1 (0,8%) ze środowiska wiejskiego. Dzieci te wychowywane są przez jednego

z rodziców.

Z rodziny rozbitej, czyli takiej, w której opiekę nad dziećmi sprawuje jedno z rodziców pochodzi 3 dzieci (2,4%) ze środowiska wielkomiejskiego

i 3 (2,4%) ze środowiska wiejskiego.

W rodzinie zrekonstruowanej, a więc takiej, w której jedno z rodziców powtórnie zawarło związek małżeński wychowuje się 2 dzieci (1,6%) ze środowiska wielkomiejskiego.

Wiek rodziców jest bardzo zróżnicowany. Najliczniejszą grupę stanowią matki w wieku od 25 do 30 lat (45 osób, tj. 36%), od 31 do 35 lat (41 matek, tj. 32,8%). W wieku od 31 do 35 lat jest 40 ojców (32% badanych). Najmniej liczną grupę stanowią ojcowie, którzy ukończyli 50 lat (2 osoby, tj. 1,6%).

Kolejnym charakterystycznym elementem jest sytuacja finansowa rodzin badanych dzieci. Stan pod tym względem świadczy o statusie materialno-bytowym rodzin.

Dokonana przez rodziców badanych dzieci samoocena sytuacji finansowej zmusza do refleksji. „Bardzo dobra” i „dobra” sytuacja występuje w 38 rodzinach (30,4%). Kategoria „średnia” jest reprezentowana przez 41 rodzin, (32,8%), zaś kategoria „słaba” i „bardzo słaba” obejmuje 46 rodzin, (36,8%). Ogółem sytuacja finansowa nie jest najkorzystniejsza, bowiem aż 87 rodzin (69,9%) ocenia ją jako „średnią”. Należy jednak pamiętać, że mamy do czynienia z deklaracjami rodziców.

6. Charakterystyka badanego środowiska

Doboru terenu badań dokonano na podstawie obowiązującego od 1 stycznia 1999 roku trójstopniowego podziału administracyjnego naszego kraju (mapka aneks 7). Terytorium kraju podzielone zostało na 16 województw. Każde województwo podzielono na powiaty, te zaś na gminy. Województwo jest więc największym, względnie samodzielnym typem jednostki administracyjnej, a jego centrum zarówno polityczne, jak

i administracyjno-gospodarcze stanowi określone duże miasto.

Badania były prowadzone na terenie województwa kujawsko-pomorskiego (wybór związany jest z miejscem zamieszkania autorki badań).

Położone jest ono w środkowej Polsce (mapka aneks 8). Sąsiaduje z województwami: wielkopolskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim, mazowieckim, łódzkim. Zajmuje 17970 km² powierzchni, liczy 2098 tys. mieszkańców. Administracyjnie dzieli się na 19 powiatów, 4 miasta na prawach powiatu i 144 gminy. Stolicą województwa jest Bydgoszcz (http://wiem.onet.pl/wiem/00ad22.html). Terenem badań było duże miasto (Bydgoszcz),małe miasto (Sępólno Krajeńskie) oraz wieś (Maksymilianowo).

Bydgoszcz licząca prawie 400 tys. mieszkańców jest malowniczo położona nad Brdą, w pradolinie toruńsko-eberswaldzkiej, w pobliżu ujścia do Wisły. Ze wszystkich stron otoczona jest lasami. Nazwa miasta

i dawniejszego grodu pochodzi od imienia Bydgost i oznacza osadę przynależną lub podległą człowiekowi, który nosił to imię. Bydgoszcz reprezentuje najstarszy typ nazw dzierżwaczych, występujących również

w nazwach wielu innych grodów staropolskich. Założenie miasta nastąpiło na prawie magdeburskim, na mocy przywileju wydanego przez Kazimierza Wielkiego w Brześciu Kujawskim dnia 19.IV.1346r. Miasto w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat rozrosło się daleko poza granice dawnej Bydgoszczy i rozciąga się na długości ponad 30 km i szerokości 5-8 km. Bydgoszcz jest nie tylko administracyjną stolicą województwa, lecz także jego centrum gospodarczo-ekonomicznym i naukowo-kulturalnym. Jest liczącym się w skali kraju ośrodkiem finansowym (siedziba ponad 20 banków), największym w Polsce centrum handlu hurtowego. Bydgoszcz jest ważnym węzłem lądowym i wodnym dróg komunikacyjnych. W mieście zlokalizowano około trzydziestu urzędów administracji specjalnej.

W Bydgoszczy jest: Okręgowy Urząd Miar, Inspektorat Żeglugi Śródlądowej, Pomorski Okręg Wojskowy, Dyrekcja Okręgowa Dróg Publicznych, Okręgowy Inspektorat Pracy oraz delegatury: Najwyższej Izby Kontroli, Urzędu Ochrony Państwa i Urzędu Antymonopolowego. Miasto jest także głównym obok Torunia centrum akademickim regionu, z następującymi wyższymi uczelniami: Akademią Techniczno-Rolniczą

im. J. i J. Śniadeckich, Akademią Bydgoską im. Kazimierza Wielkiego, Akademią Medyczną im. L. Rydygiera, Akademią Muzyczną, Prymasowskim Instytutem Kultury Chrześcijańskiej i Wyższą Szkołą Ochrony Środowiska. Do bardziej znanych w skali kraju instytucji kulturalnych należą: Teatr Polski i Opera Nova, w której odbywają się imprezy o znaczeniu ogólnokrajowym. Bydgoszcz jest również siedzibą Filharmonii Pomorskiej z orkiestrami symfoniczną i kameralną, Biura Wystaw Artystycznych, Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego, Muzeum Tradycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego oraz szeregu galerii i salonów wystawienniczych. Dzięki Filharmonii Pomorskiej, która ma utrwaloną renomę, Bydgoszcz jest poważnym ośrodkiem muzycznym. Odbywa się tu kilka festiwali, wśród których na szczególną uwagę zasługują: Festiwal Muzyki Dawnej „Musica Antiqua Europae Orientalis”, Festiwal Operowy, Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów im. Artura Rubinsteina, Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. I. J. Paderewskiego, Bydgoskie Impresje Muzyczne oraz Międzynarodowe Spotkania Chóralne „Arti et Amicitae”. Najbardziej malowniczym zakątkiem starej Bydgoszczy jest Wyspa Młyńska, nazwana też Wenecją Bydgoską. Wyspa położona jest pomiędzy głównym nurtem Brdy i jej sztuczną odnogą. W najstarszej części miasta mieści się Stary Rynek, gdzie odbywają się większe uroczystości na wolnym powietrzu.

W Bydgoszczy działa jeden z Ośrodków Regionalnych Telewizji Polskiej, który emituje program na obszar województwa kujawsko-pomorskiego. Zbliżony jest zasięg odbioru „Radia Pomorza i Kujaw”, nieco mniejszy rozgłośni lokalnych: „Elita”, „Święty Wojciech”. Zlokalizowane

w Bydgoszczy: Regionalne Centrum Onkologiczne, Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej, Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa, Wojskowy Szpital Kliniczny mają ponad wojewódzkie znaczenie. Dominującą rolę odgrywa tu: przemysł chemiczny, elektromaszynowy, spożywczy, środków transportu, drzewny, ceramiczny, papierniczy

i odzieżowy. W ciągu ostatnich kilku lat wybudowano w Bydgoszczy: markety (Geant,Tesco, Auchan, Galeria Pomorska, Castorama), multikino oraz hale widowiskowo-sportową.

W Bydgoszczy badania były prowadzone w roku szkolnym 2001/2002 w Przedszkolu nr 26 przy ulicy Markwarta. Przedszkole jest placówką publiczną. Mieści się w zaadoptowanym starym trzykondygnacyjnym budynku z 1936 roku. Posiada dziewięć przestronnych sal, z których siedem przeznaczonych jest do zajęć dydaktycznych. Jedna sala przeznaczona jest na sypialnię dla dzieci najmłodszych, a jedna to sala do ćwiczeń gimnastycznych i rytmiki. W roku szkolnym 2001/2002 uczęszczało do przedszkola 146 dzieci, średnio około 20 dzieci do każdego oddziału. Utworzonych było 7 oddziałów:

jeden oddział - dzieci 3-letnich,

jeden oddział - dzieci 4-letnich,

jeden oddział - dzieci 5-letnich,

jeden oddział - dzieci 4-, 5-letnich,

trzy oddziały - dzieci 6-letnich,

jeden oddział - dzieci 4-letnich (w tym jeden oddział przedszkolny, 5-godzinny, bezwyżywieniowy).

Wszystkie sale dydaktyczne są nowocześnie urządzone i wyposażone w środki dydaktyczne do zajęć oraz zabawki dostosowane do wieku dzieci.

W przedszkolu jest zatrudnionych ogółem 25 pracowników w pełnym wymiarze godzin. Wśród nich jest 13 nauczycielek. Wyższe studia magisterskie posiada 8 nauczycielek, a 5 nauczycielek legitymuje się przygotowaniem pedagogicznym na poziomie studium wychowania przedszkolnego. Wszystkie nauczycielki systematycznie uczestniczą

w warsztatach dokształcających organizowanych przez Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy.

W przedszkolu odbywają się zajęcia pokazowe dla studentów Akademii Bydgoskiej oraz praktyki studenckie.

---