ODMIANA WYRAZÓW

1. Wyraz i forma.

1.1. Pojęcie wyrazu; wyraz słownikowy (leksem), wyraz tekstowy i wyraz gramatyczny.

Wyraz jest pojęciem niejednoznacznym. Jest to podstawowa bądź samodzielna jednostka znacząca, zdolna do spełniania określonych funkcji składniowych.

Wyraz jest jednocześnie elementem słownika, czyli leksyku, i elementarną jednostką tekstu.

Wyraz słownikowy = leksem - jednostka słownikowa, wyraz nie użyty jeszcze w tekście, nie uformowany składniowo. Nie jest poszczególną formą fleksyjną, ale bazą dla wszystkich form fleksyjnych, zbiorem potencjalnych znaczeń i zastosowań.

Wyraz tekstowy - wyraz występujący w tekście. Nieprzypadkowy ciąg fonemów (głosek) lub grafemów (liter), który w sposób konwencjonalny, tj. zgodny z poczuciem językowym, odsyła do określonych w ten sposób obiektów spoza rzeczywistości językowej. Ten ciąg fonemów lub grafemów wchodzi w relację z innymi ciągami, tworząc zdania. Różne formy gramatyczne tego samego wyrazu słownikowego (leksemu) są osobnymi wyrazami tekstowymi.

Wyraz gramatyczny = forma gramatyczna - mogą być reprezentowane przez pojedyncze wyrazy tekstowe.

- wyrazy gramatyczne syntetyczne - reprezentowane przez pojedyncze wyrazy tekstowe

- wyrazy gramatyczne analityczne - reprezentowane przez dwa wyrazy tekstowe, np. będzie pisała

Wszystkie formy gramatyczne (fleksyjne) danego wyrazu stanowią wzór odmiany = paradygmat fleksyjny wyrazu.

1.2. Podział wyrazów na części mowy oraz kryteria podziału. Wyrazy odmienne i nieodmienne.

:Leksemy stanowią budulec do konstruowania wypowiedzeń językowych za pomocą określonych reguł składniowych i fleksyjnych, czyli morfosyntaktycznych (morfotaktycznych).

Części mowy - kategorie zasobu leksykalnego ze względu na funkcje, jakie wyrazy pełnią w wypowiedzeniach. Podstawę podziału stanowią kryteria: semantyczne, morfologiczne, syntaktyczne (składniowe).

Podział ze względu na kryterium semantyczne:

~ leksemy autosemantyczne - samodzielnie znaczące, pełnoznaczne

- symboliczne

- nazywające proces - czasownik

- nazywające przedmiot - rzeczownik

- nazywające cechę przedmiotu - przymiotnik

- nazywające cechę przedmiotu a. cechy - przysłówek

- wskazujące - zaimek

- szeregujące - liczebnik

~ leksemy synsemantyczne - współznaczące, niepełnoznaczne

- ekspresywne - wykrzyknik - nie związany syntaktycznie z pozostałymi wyrazami w wypowiedzeniu

- przyimek (łączy wyrazy w stosunku podrzędnym), spójnik (łączy wyrazy w stosunku współrzędnym), partykuła (moduluje znaczenie podstawowe wyrazu, z którym się łączy)

Podział ze względu na kryterium morfologiczne: (opiera się na właściwościach fleksyjnych wyrazów)

~ leksemy odmienne

- przez przypadek - przez rodzaj

- przez liczbę - przymiotnik

- nie przez liczbę - liczebnik

- nie przez rodzaj - rzeczownik

- nie przez przypadek

- przez osobę - czasownik właściwy

- nie przez osobę - czasownik niewłaściwy

~ leksemy nieodmienne - przysłówek, partykuła, przyimek, spójnik, wykrzyknik

Podział ze względu na kryterium syntaktyczne:

~ leksemy pełniące w wypowiedzeniu samodzielne funkcje

- przydawka - przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik

- podmiot - rzeczownik, zaimek rzeczowny

- orzeczenie

- czasownikowe - czasownik

- imienne

- łącznik - czasownik

- orzecznik - rzeczownik, przymiotnik, przysłówek

- okolicznik - przysłówek, zaimek przysłowny

- dopełnienie - rzeczownik, zaimek rzeczowny

~ leksemy nie pełniące w wypowiedzeniu samodzielnych funkcji

- łączą wyrazy lub wypowiedzenia w relacji współrzędnej - spójnik

- łączą wyrazy lub wypowiedzenia w relacji podrzędnej - przyimek, spójnik upodrzędniający, zaimek względny

- nie pełnią funkcji syntaktycznej - partykuła, wykrzyknik

1.3. Deklinacja i koniugacja. Podstawowe kategorie fleksyjne: przypadek i osoba.

Leksem może być reprezentowany w tekście przez różne formy gramatyczne. Formy odmiany wyrazów pełnią w wypowiedzeniu głównie funkcję składniową i tylko niektóre spośród nich pełnią jednocześnie funkcję znaczeniową.

Odmiana wyrazu = fleksja - regularne zmiany formy wyrazu.

Deklinacja - odmiana przez przypadki.

Koniugacja - odmiana przez osoby.

Przypadek i osoba są kategoriami gramatycznymi.

1.4. Temat i końcówka.

Końcówka fleksyjna - ta część wyrazu, która zmienia się w trakcie odmiany przez przypadki lub osoby.

Temat fleksyjny - podczas odmiany pozostaje niezmieniony. Są wypadki, gdy tematy występują w formach obocznych. Oboczności polegają na wymianie samogłoskowej i spółgłoskowej.

2. Deklinacja.

Deklinacja polega na odmianie rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków i imiesłowów przymiotnikowych przez:

- przypadki

- liczby (rzeczowniki) [deklinacja rzeczownikowa]

- rodzaje (pozostałe imienne części mowy) [deklinacja przymiotnikowa]

2.1. Deklinacja rzeczowników.

Pluralia tantum - rzeczowniki pozbawione liczby pojedynczej, np. drzwi, nożyce, sanie.

Singularia tantum - nie posiadają liczby mnogiej, np. dobroć, złość, listowie.

Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów gramatycznych: męskim, żeńskim i nijakim. W liczbie mnogiej rzeczowniki rodzaju męskiego oznaczające osoby przyłączają przymiotniki i czasowniki w formie rodzajowej męskoosobowej, a rzeczowniki rodzaju męskiego oznaczające inne istoty żywe oraz rzeczy, jak również rzeczowniki rodzaju żeńskiego i nijakiego, przyłączają przymiotniki i czasowniki w formie niemęskoosobowej.

Wyróżnia się cztery deklinacje rzeczowników: męską, żeńską, nijaką i mieszaną.

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby. Jest siedem przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej = czternaście form przypadkowych.

2.1.1. Rodzaj gramatyczny rzeczowników.

W obrębie rodzaju męskiego można wyróżnić trzy typy deklinacyjne:

- męskoosobowy, np. oficer, nauczyciel

- męskożywotny, np. pies, żuraw

- męskonieżywotny, np. dom, but

Rzeczowniki męskoosobowe i męskożywotne w bierniku l.poj. mają formę równą formie dopełniacza l.poj., zaś rzeczowniki męskonieżywotne mają biernik równy mianownikowi.

2.1.2. Deklinacja męska.

Ze względu na zakończenie tematu rzeczowniki rodzaju męskiego możemy podzielić na:

- twardotematowe - temat zakończony spółgłoską twardą, np. kot, but, dziad, anioł, dwór

- miękkotematowe - temat zakończony spółgłoską miękką, np. gołąb, chłopiec, wąż, król

Do deklinacji męskiej należą także:

- rzeczowniki supletywne - różniące się tematami pochodzącymi od różnych rdzeni w liczbie pojedynczej i mnogiej, np. rok-lata, człowiek-ludzie.

- rzeczowniki zakończone na -anin, np. mieszczanin, Amerykanin

- rzeczownik tydzień, który ma dwa tematy deklinacyjne: tydzień- : tygodni-

- rzeczowniki brat, ksiądz o formach liczby mnogiej brac(i)-a, księż-a

- rzeczowniki przyjaciel, nieprzyjaciel, mające 3 tematy fleksyjne: przyjaciel-, przyjaciół-, przyjacioł-

2.1.3. Deklinacja żeńska.

Do deklinacji żeńskiej należą:

- rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończące się na -a, -`a, -i, np. dam-a, ziemi-a, pan-i

- twardotematowe, np. mow-a, ręk-a, perł-a, miar-a

- miękkotematowe, np. ziemi-a, wież-a, pan-i, szyj-a

- rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na spółgłoskę, np. dłoń, łódź, noc, mysz

2.1.4. Deklinacja nijaka.

Do deklinacji nijakiej należą:

- rzeczowniki mające w mianowniku liczby pojedynczej końcówki -o (np. okn-o, krzesł-o), -e (np. pol-e, zboż-e), -ę (np. dzieci-ę, jagni-ę)

2.1.5. Deklinacja mieszana.

Do deklinacji mieszanej należą rzeczowniki:

- rodzaju męskiego z końcówką -a (np. starost-a, wojewod-a) i -o (np. Kościuszk-o, Fredr-o); rzeczowniki te w l.poj. odmieniają się zgodnie z deklinacją żeńską, a w l.mn. przybierają formę rzeczowników męskich godnościowych

- rzeczownik męski książ-ę

- rzeczowniki męskie mające formę przymiotników, np. myśliw-y, służąc-y, budownicz-y; odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej

- rzeczowniki męskie typu hrabi-a, sędzi-a; odmieniają się według mieszanej deklinacji rzeczownikowo-przymiotnikowej

- rzeczowniki pochodzenia greckiego lub łacińskiego zakończone na -um, np. muzeum, liceum, technikum

2.1.6. Rzeczowniki nieodmienne.

Do rzeczowników nieodmiennych należą:

- nazwy miejscowości pochodzenia obcego zakończone na -as, -us, -os, -um, -on, -oi, -o, -i, -u; nieodmienne są również te, mające postać oryginalną obcojęzyczną

- nazwiska obce, jeśli w wymowie kończą się na samogłoskę, np. Hugo, Defoe, Delacroix

- rzeczowniki, które w języku polskim występują w charakterze cytatów, np. resume, menu

2.2. Deklinacja przymiotników.

Przymiotniki odmieniają się przez: przypadki, liczby, rodzaje. Odmiana jest bardzo regularna, zróżnicowanie końcówek liczby pojedynczej zależy wyłącznie od rodzaju gramatycznego rzeczownika określanego przez przymiotnik.

W liczbie mnogiej istnieją dwie formy rodzajowe: męskoosobowa (określenia rzeczowników osobowych rodzaju męskiego) i niemęskoosobowa = żeńskorzeczowa (określenia rzeczowników rodzaju żeńskiego, nijakiego i męskiego nieosobowego)

2.3. Odmiana liczebników.

Liczebniki dzielimy na cztery grupy:

~ odmieniają się przez przypadki i rodzaje, nie są zróżnicowane ze względu na kategorię liczny; liczebniki główne (dwa, trzy, itd.)

~ odmieniają się tylko przez przypadki, bez zróżnicowania na formy liczby i rodzaju; liczebniki zbiorowe (dwoje, troje, itd.)

~ odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje; liczebniki mnożne (podwójny, potrójny, itd.), liczebniki wielorakie (dwojaki, trojaki, itd.) i liczebniki porządkowe (drugi, trzeci, itd.)

~ nieodmienne; liczebniki ułamkowe (pół, półtora, półtrzecia, itd.)

2.4. Odmiana zaimków.

Podział zaimków:

~ odmieniają się tylko przez przypadki; zaimki rzeczowne (ja, my, się, kto, coś, nikt, nic, itd.)

~ odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje; zaimki przymiotne (ten, taki, który, itd.) oraz zaimek rzeczowny `on'

~ odmieniają się przez przypadki i rodzaje; zaimki liczebne (ile, tyle, ileś, itd.)

~ nieodmienne; zaimki przysłowne (tak, stąd, tędy, wszędzie, nigdzie, itd.)

3. Koniugacja.

Koniugacja to odmiana przez osoby. Podlega jej jedynie czasownik.

3.1. Pojęcie czasownika.

Czasownik - część mowy, nazywająca czynności i stany. Wyróżniamy:

~ czasowniki czynnościowe: pływać, mówić, myśleć, itd. - związane z ruchem, świadomym, zamierzonym działaniem podmiotu

~ czasowniki stanowe: leżeć, gnić, usychać, dojrzewać, ciec, płynąć, itd. - wyrażają to, co się dzieje niezależnie od wykonawcy czynności, albo też nie ma on możliwości świadomego działania

Ten sam czasownik może mieć niekiedy jednocześnie znaczenie czynnościowe i stanowe, zależy to w dużym stopniu od wykonawcy czynności (człowiek stoi, dom stoi; chłopiec płynie, rzeka płynie).

Podstawową funkcją czasownika jest funkcja orzeczenia. Orzeczenie tworzy wraz z podmiotem związek główny (= orzekający) i jest nieredukowalnym członem każdego zdania. Czasownik ma zdolności zdaniotwórcze, tzn. jest członem konstytutywnym zdania.

Czasownik ma także zdolność przyłączania określeń, z którymi łączy się w składni rządu lub w składni przynależności.

3.2. Kategorie gramatyczne czasownika.

Podstawową kategorią fleksyjną czasownika jest kategoria osoby oraz ściśle z nią związane kategorie czasu i liczby, a także kategorie: rodzaju gramatycznego, strony, trybu i aspektu. Kategoria liczby jest wspólna dla wszystkich odmiennych części mowy - wyróżniamy liczbę pojedynczą i mnogą.

3.2.1. Kategoria osoby.

Kategoria osoby wiąże się z pojęciem nadawcy, adresata oraz przedmiotu wypowiedzi. Kategoria ta określana jest za pomocą zaimków rzeczownych osobowych. Wyróżniamy trzy formy osoby w liczbie pojedynczej (ja, ty, on/ona/ono) i trzy w liczbie mnogiej (my, wy, oni/one).

Osoba 1 - ja, my - oznacza mówiącego, nadawcę wypowiedzi. Osoba 2 - ty, wy - oznacza odbiorcę, adresata wypowiedzi. Osoba 3 - on/ona/ono, oni/one - oznacza kogoś lub coś trzeciego, o czym się mówi.

Ze względu na kategorię osoby czasowniki dzielimy na:

~ osobowe - takie, które za pomocą odpowiednich form fleksyjnych wskazują na wykonawcę czynności

~ nieosobowe - takie, które nie są odmienione przez osoby

3.2.2. Kategoria czasu.

Czynność działania może być:

~ równoczesna z czynnością mówienia o niej - formy czasu teraźniejszego

~ wcześniejsza od czynności mówienia o niej - formy czasu przeszłego

~ późniejsza od czynności mówienia o niej - formy czasu przyszłego

3.2.3. Kategoria rodzaju gramatycznego.

Czasowniki osobowe, łącząc się z rzeczownikami w funkcji podmiotu, przyjmują właściwą tym rzeczownikom formę rodzaju gramatycznego. Odnosi się to do form czasu przeszłego, czasu przyszłego prostego i jednej z odmian czasu przyszłego złożonego (opartej na 3. osobie czasu przeszłego) oraz do trybu przypuszczającego. Nie odnosi się do form czasu teraźniejszego oraz do form odmiany w czasie przyszłym złożonym opartym na bezokoliczniku.

Wyróżniamy pięć rodzajów gramatycznych czasownika: trzy w liczbie pojedynczej (męski, żeński, nijaki) oraz dwie w liczbie mnogiej (męskoosobowy i niemęskoosobowy).

3.2.4. Kategoria strony.

Kategoria strony związana jest z relacją między wykonawcą czynności (podmiotem) a samą czynnością (orzeczeniem) wyrażoną za pomocą formy osobowej.

Wyróżniamy trzy strony:

~ stronę czynną - podmiot jest wykonawcą czynności

~ stronę bierną - podmiot jest odbiorcą czynności

~ stronę zwrotną - podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności jednocześnie

Przechodniość czasowników - z jednymi czasownikami mogą łączyć się dopełnienia bliższe (te, które po zamianie strony czynnej na bierną mogą wystąpić w funkcji podmiotu), z innymi zaś tylko dopełnienia dalsze. Czasowniki przechodnie = tranzytywne - mogą przyłączać dopełnienia bliższe. Czasowniki nieprzechodnie = nietranzytywne - nie mogą.

3.2.5. Kategoria trybu.

Za pomocą form trybu nadawca wypowiedzi wyraża swój stosunek do tego, o czym mówi. Wyróżnia się trzy formy trybu:

~ oznajmująca = orzekająca - idzie, przyjdzie, mówi, mówił, będzie czytać

~ rozkazująca - czytaj, idź, mów

~ przypuszczająca = warunkowa - czytałbym, poszedłbym, przyszedłbyś

3.2.6. Kategoria aspektu.

Aspekt wiąże się z opozycją między formami dokonanymi (perfectiva) i niedokonanymi (imperfectiva) czasowników. Czasowniki dokonane mają tylko dwie formy czasu: przyszłą i przeszłą, czasowniki niedokonane odmieniają się we wszystkich trzech czasach. Inna jest postać czasu przyszłego: dokonane mają formy czasu przyszłego prostego, zaś niedokonane mają formy czasu przyszłego złożonego.

Do czasowników niedokonanych zaliczymy te, które oznaczają trwanie, nieukończenie procesu (słucham, czytam, piszę) lub powtarzalność procesu (noszę, gonię, pisuję). Do czasowników dokonanych zaliczamy te, oznaczające wyczerpanie zakresu trwania (przyjechał, odsiedział), osiągnięcie wyniku procesu (rozbił, zrobił, napisał), momentalność procesu (błysnął, krzyknął) lub odbycie się początku procesu trwającego (wzleciał, popłynął).

3.3. Podział czasowników na koniugacje oraz zasady tego podziału.

3.3.1. Tradycyjny podział (wg końcówek fleksyjnych).

Podstawą podziału na koniugacje są formy czasu teraźniejszego, a dokładniej właściwe tym formom końcówki 1. i 2. osoby liczby pojedynczej. Wyróżnia się cztery grupy koniugacyjne:

~ Koniugacja I: -ę, -esz, np. pić, bić

~ Koniugacja II: -ę, -isz, -ysz, np. widzieć, milczeć

~ Koniugacja III: -am, -asz, np. czytać, kochać

~ Koniugacja IV: -em, -esz, np. umieć, rozumieć

3.3.2. Podział wg Jana Tokarskiego (na podstawie przyrostka tematowego).

Kryterium tego podziału stanowią przyrostki tematowe. J. Tokarski wymienia jedenaście grup tematowych, czyli jedenaście koniugacji.

3.3.3. Zasady tworzenia form koniugacyjnych.

Cały system polskich form czasowników jest oparty na dwóch tematach: na temacie czasu teraźniejszego i temacie czasu przeszłego.

3.4. Czasowniki o odmianie nieregularnej.

Są to: być, dać, jeść, mieć, chcieć, wiedzieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać się, bać się, spać.

3.5. Nieodmienne formy czasownika.

Do nieodmiennych form czasownika należą: bezokolicznik, imiesłowy przymiotnikowe współczesne i uprzednie.

Czasowniki niefleksyjne - trzeba, można, wolno, itd. Ze względu na funkcję pragmatyczną nazywane są formami modalnymi.

3.6. Deklinacyjne formy czasownika.

Formy czasownika, które się deklinują: imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne. Odmieniają się one według deklinacji przymiotnikowej.

Gerundium = odsłownik - formy rzeczownikowe utworzone od czasowników (np. śpiewanie, tworzenie, tarcie, itd.). Są one zaliczane do form czasownikowych odmieniających się według deklinacji rzeczownikowej.

SKŁADNIA

1. Składnia tradycyjna (szkolna).

Składnia:

~ znaczenie przedmiotowe - oznaczenie odpowiedniego podsystemu języka

~ znaczenie metajęzykowe - nazwa działu nauki o języku

Funkcja składniowa (syntaktyczna) - rola, jaką odgrywa dany wyraz w zespole wyrazów (głównie w wypowiedzeniu), jako narzędnika lub podrzędnika; jako podmiotu, orzeczenia, dopełnienia, przydawki, okolicznika, itd.

Stosunek składniowy - stosunek gramatyczno-znaczeniowy zachodzący między składnikami wypowiedzenia pojedynczego lub między częściami składowymi wypowiedzenia złożonego. Stosunek może być współrzędny (szereg, parataksa) lub niewspółrzędny (związek składniowy, hipotaksa). Zasadniczo istnieje między co najmniej dwoma jednostkami składniowymi (wyrazami lub wypowiedzeniami).

Predykacja = orzekanie - stosunek składniowy zachodzący w związku między podmiotem a orzeczeniem. Podstawową funkcją predykacji jest orzekanie o istnieniu lub sposobie istnienia podmiotu, a podstawową formą predykacji jest czasownik, najczęściej w formie osobowej. Wykładnikami predykacji mogą być wtórnie także formy dwuwyrazowe, czasowniki modalne, formy czasu przeszłego na -no, -to, czasowniki niefleksyjne typu trzeba, można, warto.

2. Rodzaje wypowiedzeń - zdanie i równoważnik zdania.

Wypowiedzenie (wg Klemensiewicza) - odcinek toku mówienia o charakterze scalonej konstrukcji, który ma trzy właściwości:

- zawiera formę osobową czasownika, która jest obecna lub możliwa do wprowadzenia

- na określone cechy prozodyczne: intonację, pauzy, kadencję

- jest w danej sytuacji najmniejszym, wystarczającym środkiem porozumienia się z odbiorcą

Dzieli się na:

~ zdanie - z obecną formą osobową czasownika

~ równoważnik zdania (oznajmienie) - bez formy osobowej czasownika, ale z możliwością jej wprowadzenia

Wypowiedzenie:

~ czasownikowe (zdanie)

~ nieczasownikowe

- dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego (równoważnik zdania)

- nie dopuszczające możliwości wprowadzenia orzeczenia czasownikowego

- wykrzyknienie - wyrażenie o charakterze wyłącznie wykrzyknikowym, emocjonalnym, np. Ach! O rety! konstrukcja taka nie zawiera formy czasownikowej i nie można takiej formy sensownie wprowadzić na podstawie kontekstu czy sytuacji.

- zawiadomienie - występuje często w nagłówkach prasowych i planach uczniowskich, np. Pożary. Wybory do parlamentu. Nie ma formy czasownikowej i nie można jej sensownie wprowadzić.

Najważniejszym, koniecznym składnikiem zdania jest orzeczenie, które tworzy z podmiotem związek główny.

3. Wyrazy a części zdania. Szeregi i związki składniowe.

Wyraz - możemy wyróżnić dwie sfery jego wartości:

~ znaczenie - wiąże się z wyrazem jako jednostką leksykalną, tzn. z wyrazem rozumianym tak, jak gdyby występował w słowniku lub w izolacji

~ funkcje składniowe - rola w zespole wyrazów, jako nadrzędnik lub podrzędnik

W składni tradycyjnej wyróżnia się:

~ główne części zdania - podmiot i orzeczenie

~ drugorzędne części zdania (określenia) - przydawka, dopełnienie i okolicznik

Części zdania - ogniwo pośrednie między wypowiedzeniem a wyrazem. Wyróżnia się:

~ jednowyrazowe części zdania

~ wielowyrazowe części zdania:

- zestawienie słowotwórcze lub frazeologiczne - używana i rozumiana tylko w całości, jako znak jednej treści myślowej

- rzeczowniki własne osobowe, np. Ryszard Lwie Serce, Bolesław Chrobry

- rzeczownikowe nazwy własne wytworów kultury, np. kaplica Zygmuntowska, Sen Nocy Letniej, Gazeta Wyborcza

- rzeczownikowe nazwy geograficzne, np. Jelenia Góra, Morze Bałtyckie

- nazwy własne instytucji i organizacji, np. Polska Akademia Nauk, Sojusz Lewicy Demokratycznej

- rzeczownikowe nazwy świąt, np. Boże Narodzenie, Zielone Świątki

- zestawienia czasownikowe formalnogramatyczne, np. była chwalona, został potępiony, byłabym się pomyliła

- rzeczowniki pospolite, np. maszyna do pisania, płeć piękna, konik polny

- zestawienia czasownikowe, np. wyjść za mąż, odnieść zwycięstwo, brać udział

- zestawienia ze znaczeniem przymiotnikowym i przysłówkowym, np. świętej pamięci, za pan brat, jednym tchem, z głupia frant

- zestawienia liczebnikowe, np. tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt siedem, dwa i pół

- wyrażenie syntaktyczne

- wyrażenie przyimkowe (połączenie wyrazu samodzielnego o znaczeniu rzeczownikowym z przyimkiem), np. nad morzem, pod stołem, spoza ściany

- wyrażenie porównawcze (połączenie niesamodzielnego wyrazu porównującego z innym wyrazem samodzielnym lub wyrażeniem przyimkowym, które wyznaczają treść porównywaną), np. (biały) jak ściana, (bielszy) niż śnieg, (głos) jakby zza ściany

Zespół składniowy - części zdania powiązane stosunkiem składniowym w jednostkę syntaktyczną wyższego rzędu. Stosunek składniowy w zespole może być współrzędny (= szereg) lub niewspółrzędny (= związek).

Szereg: między jego członami zachodzi stosunek współrzędny. Niekiedy może liczyć więcej niż dwie części. Części zdania łączące się znaczeniowo w szereg są równie ważne, to znaczy pełnią tę samą funkcję składniową, a w stosunku do trzeciego (nadrzędnego) składnika są jednorodnymi określeniami.

Pod względem znaczeniowym wyróżnia się szeregi:

~ łączny, np. palmy i morze, wczoraj oraz przedwczoraj, do szkoły ani do kina

~ rozłączny, np. wczoraj albo przedwczoraj, do szkoły lub do kina

~ przeciwstawny, np. nie wczoraj, ale przedwczoraj, nie do szkoły, lecz do kina

~ wynikowy, np. wczoraj, więc w środę, rozumny, zatem wyrozumiały

~ włączny (synonimiczny), np. przedwczoraj, czyli we wtorek, z tydzień, to znaczy w czwartek, na wsi, mianowicie w Tomczycach, dramat, na przykład „Dziady”

Składniki szeregu połączone są wyrazowym wskaźnikiem zespolenia (najczęściej spójnikiem) albo za pomocą czynników prozodycznych (intonacja składników oraz rozdzielające je pauzy).

Stosunek nadrzędno-podrzędny (niewspółrzędny) w związku: podrzędnik (wyraz określający) ogranicza, a przez to bliżej określa treść nadrzędnika (wyrazu określanego), któremu jest formalnie podporządkowany. Zachodzi on między dwoma składnikami wypowiedzenia pojedynczego, z których jeden (podrzędnik) jest gramatycznie i znaczeniowo uzależniony od drugiego (nadrzędnika). Funkcję wypowiedzenia podrzędnego nazywa się uzupełniającą, ponieważ jego treść uzupełnia brakującą część wypowiedzenia nadrzędnego.

Związek główny (orzekający) - między podmiotem (nadrzędnik) a orzeczeniem (podrzędnik).

Związki poboczne (przyłączające) - wszystkie pozostałe związki. Podrzędnikiem może być każda część zdania oprócz podmiotu i orzeczenia.

4. Związki zgody, rządu i przynależności.

Trzy rodzaje związku nadrzędno-podrzędnego:

~ związek zgody - podrzędnik przystosowuje swoje cechy fleksyjne do nadrzędnika

- rzeczownik + przydawka przymiotna: zgoda pod względem przypadka, liczba i rodzaju

- podmiot + orzeczenie: zgoda pod względem liczby, rodzaju i osoby

~ związek rządu - podrzędnik musi wystąpić w takim przypadku, jakiego wymaga nadrzędnik, bez przyimka lub z przyimkiem. Nadrzędnik narzuca określoną formę przypadkową podrzędnika, rządzi tą formą

- czasownik + rzeczownik-dopełnienie

- niektóre przymiotniki + przysłówki (np. podobny <- do siostry, gorzej <- od niej)

- rzeczownik + przydawka rzeczowna (np. fale <- morza, dom <- rodziców)

- rzeczownik + przydawka przyimkowa (np. dach <- ze słomy, ucho <- od garnka)

~ związek przynależności - nie ma zależności gramatycznej podrzędnika od nadrzędnika. Między członami występuje jedynie związek znaczeniowy, podrzędnik uzupełnia w różny sposób treść wyrazu określanego.

- wyraz nadrzędny + okolicznik; podrzędnik ma postać:

- wyrazu nieodmiennego (przysłówka, zaimka, liczebnika przysłówkowego, np. pracować <- długo, iść <- tam);

- wyrażenia przyimkowego (np. pójść <- nad morze, mieszkać <- na wsi);

- znieruchomiałej formy przypadkowej (np. wracać <- wieczorem, jechać <- ulicą)

Dychotomiczny podział związków składniowych:

~ człon podrzędny jest zależny gramatycznie od nadrzędnego

- związek zgody

- związek rządu

~ człon podrzędny jest niezależny gramatycznie od nadrzędnego

- związek przynależności

5. Główne części zdania.

5.1. Orzeczenie.

Orzeczenie - najważniejsza, konstytutywna część zdania. Tworzy związek główny z podmiotem, z którym uzgadnia swoje formy gramatyczne. Orzeka o podmiocie, to znaczy wskazuje na jego czynność (Rolnik orze pole.), stan (Dziecko śpi. Okno się otworzyło.) lub cechę (Plaża jest piaszczysta. Ona jest wyrozumiała.)

Rodzaje orzeczeń, ze względu na zachowanie się podmiotu:

~ orzeczenie czynne - działanie podmiotu (Piszę list.)

~ orzeczenie stanowe - stan podmiotu niezależny od czyjegoś działania (Stawała się bledsza.)

~ orzeczenie bierne - stan podmiotu wynikający z czyjegoś działania (Został pobity.)

~ orzeczenie zwrotne - działanie podmiotu skierowane ku samemu sobie (Ona czesze się.)

Rodzaje orzeczeń, ze względu na budowę:

~ orzeczenie proste (jednowyrazowe)

- czasownik w formie osobowej (verbum finitum), również z `się' i partykułą `nie', `niech' (Niech się wreszcie uspokoi. Oglądamy telewizję.)

- czasownik nieosobowy na -no, -to (Umyto okna. Rozlano wodę.)

- bezokolicznik w wypowiedzeniu pojedynczym i złożonym podrzędnie (Natychmiast wyjść! Poszedł do miasta, aby obejrzeć wystawy.)

- imiesłów przysłówkowy w konstrukcji złożonej (Wziąwszy prysznic, wyszedł.)

- orzeczenie onomatopeiczne (Diabeł za duszę cap.)

~ orzeczenie złożone (wielowyrazowe) - ma postać orzeczenia imiennego bądź połączenia innych wyrazów orzekających o podmiocie

- orzeczenie imienne - składa się z łącznika (niekiedy może być opuszczony) i orzecznika (obligatoryjny) (Ojciec (jest) zmęczony. Mama podporą rodziny.)

Łącznik ogranicza treść orzecznika pod względem czasowym. Wyrażony jest najczęściej formą osobową czasownika posiłkowego `być'. Łącznikiem mogą być także partykuły `to', `oto'.

Orzecznik odnosi je do podmiotu, o którym orzeka. Charakteryzuje on szczegółowiej ogólną treść łącznika. W funkcji orzecznika występuje najczęściej przymiotnik i rzeczownik, a ponadto wszystkie części mowy oprócz słowa osobowego, także wyrażenie przyimkowe i porównawcze. Orzecznik może mieć też postać szeregu.

5.2. Podmiot.

Podmiot - nadrzędna część zdania w związku głównym z orzeczeniem. Nazywa on osobę, rzecz lub zjawisko, o których się orzeka, to znaczy wskazuje się na czynność, stan lub cechę. Wyrażony jest najczęściej rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym, a także inną częścią mowy w znaczeniu rzeczownikowym. Rolę podmiotu może pełnić każda część mowy, forma lub część wyrazu.

Rodzaje podmiotów:

~ gramatyczny - podmiot w mianowniku

~ logiczny - podmiot w dopełniaczu

~ domyślny

Rodzaje podmiotów ze względu na budowę:

~ jednowyrazowy

~ wielowyrazowy

- szeregowy - składa się z dwóch lub więcej składników; orzeczenie przybiera najczęściej formę liczby mnogiej

- towarzyszący - połączenie w rodzaju `Janek z bratem', `ojciec z synami'

5.3. Zdania bezpodmiotowe.

Zdanie bezpodmiotowe - w związku głównym obecne jest tylko orzeczenie, a drugi człon zespołu jest przemilczany. W konstrukcjach takich nie ma podmiotu wyrażonego osobnym słowem, a także nie można się go domyślić ani na podstawie formy orzeczenia, ani na podstawie kontekstu.

Zdaniami bezpodmiotowymi są następujące typy struktur:

~ zjawiska przyrody (było ciemno, świta, będzie lać, robi się chłodno, grzmi)

~ formy nieosobowe na -no, -to; 3. os.l.mn. o nieokreślonych wykonawcach czynności (bawiono się do rana, donoszą nam ze stolicy, tutaj podają dobre obiady)

~ wypowiedzenia z czasownikami niefleksyjnymi oraz z formami trzecioosobowymi czasowników (można już wyjść, trzeba się uczyć, należy się dobrze wyspać)

~ (udało się załatwić, zebrało się jej na płacz, tu się żyje dobrze)

~ z rzeczownikami w funkcji predykatywnej (wstyd mówić, strach patrzeć, pora wyjeżdżać)

~ (widać morze, czuć spaleniznę, słychać wrzawę)

~ połączenia sfrazeologizowane, występujące częściej jako składnik podrzędny wypowiedzenia złożonego (jak ręką odjął, jak okiem sięgnął, jak ulał)

~ (na plewy starego wróbla nie złowisz, takiego towaru w żadnym sklepie by nie kupił)

6. Drugorzędne części zdania.

6.1. Dopełnienie.

Dopełnienie - część zdania, uzależniona składniowo (rząd) i znaczeniowo od czasownika, rzadziej przymiotnika, przysłówka lub liczebnika przymiotnikowego, o którą ze względu na nadrzędnik możemy zapytać jakimkolwiek - prócz mianownika - przypadkiem zaimków.

Dopełnieniem rządzi najczęściej czasownik.

Rodzaje:

~ rząd bezpośredni - Tata czyta gazetę.

~ rząd przyimkowy - Czy myślisz o egzaminie?

~ rząd podwójny - niektóre czasowniki wymagają dla pełności ich treści dwóch dopełnień - Nauczyciel uczy Marka matematyki.

~ rząd dwojaki - pewne czasowniki mogą rządzić różnymi formami dopełnienia - Zebranie obrało Kowalskiego prezesem. lub: na prezesa

ALE: określenia rzeczowników odczasownikowych nie są dopełnieniami, ale przydawkami:

Czytanie książki bywa pożyteczne. Rzut dyskiem jest trudny. Gra w piłkę pasjonuje wielu.

Podział dopełnień:

~ dopełnienie bliższe - występuje w konstrukcji czynnej, a po zamianie jej na stronę bierną staje się podmiotem

~ dopełnienie dalsze - każde inne dopełnienie

6.2. Okolicznik.

Okolicznik - jego zasadniczą funkcją jest wyszczególnianie cechy czynności wyrażonej w orzeczeniu oraz cechy innej cechy lub okoliczności.

Nadrzędnikami w związku z okolicznikiem są najczęściej: czasownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, liczebnik. Okolicznik może być wyrażony: przysłówkiem, zaimkiem, liczebnikiem, imiesłowem nieodmiennym, bezokolicznikiem, wyrażeniem przyimkowym.

Klasy znaczeniowe okoliczników:

~ okolicznik sposobu - Leje jak z cebra.

~ okolicznik miejsca - Idziemy do lasu.

~ okolicznik czasu - Idziemy dzisiaj do lasu.

~ okolicznik przyczyny - Dzięki jego pomocy dostałem mieszkanie.

~ okolicznik celu - Po co mam mówić prawdę?

~ okolicznik stopnia i miary - Pracowaliśmy dzień i noc.

~ okolicznik warunku - W razie niepogody zostaniemy w domu.

~ okolicznik przyzwolenia - Pomimo zmęczenia poszła do pracy.

~ okolicznik skutku - Ona opaliła się na czerwono.

~ okolicznik porównawczy - Leje jak z cebra.

~ okolicznik względu - Pod względem budowy słowotwórczej, wyróżniamy...

~ okolicznik okoliczności towarzyszącej - Wspomniał o tym mimochodem.

~ okolicznik akcesoryjny - Siedzieliśmy po ciemku.

~ okolicznik niewspółmierności treści - Wbrew logice wypłynęli w morze.

6.3. Przydawka.

Przydawka - każda część zdania określająca rzeczownik, rzadziej inny wyraz oznaczający przedmiot. Przydawki nazywają najczęściej różne cechy przedmiotów i pojęć, odpowiadają na pytania: jaki? który? ile? czyj? Mogą też odpowiadać na pytania okoliczników i dopełnień.

Przydawki mogą być wyrażone m.in.: przymiotnikami (duża chmura, czarny kot), zaimkami (moja książka, nasz pies), liczebnikami porządkowymi (pierwsi zawodnicy), rzeczownikami w mianowniku i dopełniaczu (pies Azor, drużyna zuchów), wyrażeniami przyimkowymi (medale ze złota, buda z drewna).

Przydawki łączą się z nadrzędnikiem związkiem zgody (przymiotna i rzeczowna w mianowniku - odmieniają się oba człony związku) i związkiem rządu (przydawka dopełniaczowa i przyimkowa - drugi człon nie zmienia się podczas odmiany).

Podział przydawek pod względem formalnym:

~ przymiotne - wyrażone przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym; w związku zgody z nadrzędnikiem (błękitne morze, twoja żona, miejsca stojące, pierwsza klasa)

~ rzeczowne - wyrażone rzeczownikiem; w związku zgody z nadrzędnikiem (nauczyciel polonista, rzeka Wisła)

~ dopełniaczowe - wyrażone rzeczownikiem lub zaimkiem w dopełniaczu; w związku rządu z nadrzędnikiem (sznur samochodów, kanapa cioci)

~ przyimkowe - w postaci wyrażenia przyimkowego; w związku rządu z nadrzędnikiem (dach ze słomy, mężczyzna z brodą, zaległości nie do odrobienia)

~ formalnie osobliwe - w postaci wyrażenia porównawczego, dopełniacza przymiotnika lub zaimka, przysłówka, bezokolicznika, wyrażenia przyimkowego z przymiotnikiem (oczy jak gwiazdy, coś niezwykłego, bieganie boso, nadeszła pora się uczyć, sznycel po wiedeńsku)

7. Analiza składniowa wypowiedzeń pojedynczych.

8. Wypowiedzenie złożone.

Wypowiedzenie pojedyncze - zawiera jedno orzeczenie. Ma postać zdania pojedynczego (z orzeczeniem czasownikowym) lub równoważnika zdania.

Wypowiedzenie złożone - zespół dwu lub więcej wypowiedzeń składowych stanowiących całość treściową oraz intonacyjną.

Wypowiedzenie złożone składa się:

~ ze zdań - Stał, patrzył, nie wierzył własnym oczom.

~ ze zdań i równoważników zdania - Na biurku stoi komputer, a zaraz obok radio.

~ z samych równoważników zdań - Jaki pan, taki kram.

Ze względu na rodzaj relacji między wypowiedzeniami składowymi wyróżniamy:

~ wypowiedzenia złożone współrzędnie (parataktyczne)

~ wypowiedzenia złożone podrzędnie (hipotaktyczne)

Ze względu na liczbę wypowiedzeń składowych wyróżniamy:

~ wypowiedzenie dwukrotnie złożone

~ wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Wypowiedzenie składowe - nie jest zamkniętą jednostką myślową, ma wspólne tło treściowe z innymi wypowiedzeniami składowymi.

8.1. Wypowiedzenie złożone podrzędnie.

Jest to wypowiedzenie złożone składające się z członu nadrzędnego i podrzędnego. Wypowiedzenie podrzędne pełni funkcję części wypowiedzenia nadrzędnego innej niż orzeczenie.

Ze względu na funkcję wyróżniamy:

~ wypowiedzenia podmiotowe - część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonego lub ogólnie wskazanego podmiotu wypowiedzenia nadrzędnego. Można o nią zapytać zaimkami kto? lub co?, a także na ogół zastąpić podmiotem wielowyrazowym.

Okazało się, że miałeś rację. (Co się okazało?)

Szkoda, że nie przyjdziesz dzisiaj do mnie. (Co szkoda?)

Kusiło go, żeby opuścić wykład. (Co go kusiło?)

~ wypowiedzenia orzecznikowe - część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonego lub ogólnie wskazanego orzecznika wypowiedzenia nadrzędnego. Można o nią zapytać: kim jest? kim był? jak jest? jaki był? itp., a także teoretycznie zastąpić orzecznikiem.

Jaka praca, taka płaca. (Jaka jest płaca?)

Jestem tym, czym byłem. (Kim jestem?)

Ona jest taka właśnie, jak sobie wymarzyłem. (Jaka ona jest?)

~ wypowiedzenia przydawkowe - część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonej lub ogólnie wskazanej przydawki wypowiedzenia nadrzędnego. Można o nią zapytać zaimkami jaki? który? ile? itp., a także zamienić na przydawkę. Pełni ona funkcję określenia wyrazu rzeczownego znajdującego się w wypowiedzeniu nadrzędnym.

Zobaczyła koleżankę, której nie widziała od lat. (Którą koleżankę?)

Jakie ziarno sieją, taki plon będą zbierali. (Jaki plon?)

Zabrała na wczasy tyle sukienek, ile się pomieściło w walizce. (Ile zabrała sukienek?)

~ wypowiedzenia dopełnieniowe - część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonego lub ogólnie wskazanego dopełnienia wypowiedzenia nadrzędnego. Można o nią zapytać zaimkami kto? co? w przypadkach zależnych, a także zamienić na dopełnienie.

Czy chciałbyś, żeby już nadeszło lato? (Co chciałbyś?)

Tego szanuj, czyj chleb jesz. (Kogo szanuj?)

Dzieci nie wierzą, że przyniosły je bociany. (W co nie wierzą?)

~ wypowiedzenia okolicznikowe - część podrzędna pełni funkcję nie wyrażonego lub ogólnie wskazanego okolicznika wypowiedzenia nadrzędnego. Można o nią zapytać: gdzie? kiedy? jak? Ze względu na funkcję komunikatywną wydziela się różne typy wypowiedzeń okolicznikowych:

- wypowiedzenie okolicznikowe czasu - Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy. (Kiedy nie żałować?)

- wypowiedzenie okolicznikowe miejsca - Pójdę tam, gdzie mnie oczy zaprowadzą. (Dokąd pójdę?)

- wypowiedzenie okolicznikowe sposobu - Jak sobie kto pościele, tak się wyśpi. (Jak?)

- wypowiedzenie okolicznikowe stopnia i miary - Im człowiek starszy, tym mądrzejszy.

- wypowiedzenie okolicznikowe celu - Poszedł na studia, by zdobyć dyplom magistra. (Po co?)

- wypowiedzenie okolicznikowe przyczyny - Jedli z apetytem, ponieważ byli głodni. (Dlaczego?)

- wypowiedzenie okolicznikowe warunku - Jeśli wygram na wyścigach, wyjadę na wycieczkę. (Pod jakim warunkiem?)

- wypowiedzenie okolicznikowe przyzwolenia - Choć ciągle pada, wychodzę na spacer. (Mimo co?)

- wypowiedzenie okolicznikowe skutku - Wieczorem tak źle się czuła, że zadzwoniła po lekarza.

8.2. Wskaźniki zespolenia w wypowiedzeniach złożonych.

Wskaźniki zespolenia - formalne wyznaczniki zespolenia dwóch (lub więcej) wypowiedzeń składowych w wypowiedzenie złożone. W ich funkcji występują: spójniki, zaimki, prozodyczne wskaźniki zespolenia.

Spójnik - nieodmienna, niesamodzielna część mowy. Jest wyrazem (lub grupą wyrazów), który wyznacza stosunek syntaktyczny składników w wypowiedzeniu pojedynczym lub części składowych w wypowiedzeniu złożonym. Spójnik łączy więc części zdania lub wypowiedzenia składowe w jednostki wyższego rzędu: szeregi lub wypowiedzenia złożone współrzędnie i podrzędnie.

Spójnik to najczęściej jeden wyraz (i, a, bo, zatem, choć), rzadko grupa wyrazów (mimo że) czy zdanie (to jest, to znaczy).

Spójniki wielowyrazowe, rozdzielające się na dwa człony:

~ spójnik podwojony, np. i - i, albo - albo, ani - ani, bądź - bądź

~ spójnik skorelowany, np. jeśli - to, choć - jednak (lecz), żeby - to

Zaimki (względne) - łączą w wypowiedzeniach złożonych podrzędne części składowe. Służą m.in. do tworzenia pytań: kiedy? co? kto? jaki? który?

Prozodyczne wskaźniki zespolenia - melodia, pauza i przycisk.

Melodia - polega na różnicy poziomów intonacyjnych zdań składowych, zwłaszcza na ich pograniczu. W analizie syntaktycznej wyróżnia się melodię zamkniętą (słuchowe wrażenie skończonej całości) i otwartą (na pograniczu części składowych rozpoznajemy zapowiedź oczekiwanego dopiero w dalszym toku melodyjnego zamknięcia.. Opadająca kadencja i rosnąca antykadencja.

Pauza - może mieć różny iloczas. Wyróżnia się pauzę długą, która odgranicza poszczególne wypowiedzenia i zespoły wypowiedzeń (w piśmie kropka) oraz pauzę krótką i średnią, które odgraniczają części składowe w obrębie wypowiedzenia złożonego (w piśmie najczęściej przycinek, średnik i myślnik).

Przycisk (akcent logiczny) - uwydatnia pewne składniki i stosunki komunikatywno-treściowe.

8.3. Wypowiedzenie złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania.

Cechy wypowiedzeń złożonych, zawierających imiesłowowy równoważnik zdania:

~ rodzaj równoważnika zdania, którego centrum stanowi imiesłów przysłówkowy, współczesny lub uprzedni

~ w przeciwieństwie do innych równoważników zdania konstrukcje te nie występują samodzielnie, zawsze stoją obok jakiegoś zdania lub równoważnika, łącząc się z nimi ściśle pod względem znaczeniowym i syntaktycznym

~ imiesłów przysłówkowy, jako forma czasownikowa, oznacza tu czynność lub stan, pełni więc funkcję (drugorzędnego) orzeczenia

~ podmiot poznajemy z wypowiedzenia sąsiedniego; podmiot w zdaniu nadrzędnym i w równoważniku imiesłowowym musi być ten sam

~ między czynnością wyrażoną formą imiesłowu i działaniem oznaczonym przez orzeczenie zdania nadrzędnego musi by zachowana określona relacja czasowa

- w wypadku zastosowania imiesłowu na -ąc (współczesnego) konieczna jest jednoczesność akcji

- zastosowanie imiesłowów na -wszy, -łszy (uprzedniego) sygnalizuje czynność niejednoczesną z czynnością zdania nadrzędnego, zwykle wcześniejszą, wyjątkowo także następczą

8.4. Wypowiedzenie złożone współrzędnie.

Wypowiedzenie złożone współrzędnie - wypowiedzenie złożone, którego człony składowe uzupełniają się wzajemnie. Żadne z wypowiedzeń składowych nie określa drugiego.

Ze względu na sposób połączenia wypowiedzeń składowych wyróżniamy:

~ wypowiedzenia złożone współrzędnie spójnikowe

~ wypowiedzenia złożone współrzędnie bezspójnikowe = wypowiedzenia łączności bezpośredniej

Typy znaczeniowe wypowiedzeń złożonych współrzędnie:

~ wypowiedzenie przeciwstawne - treści wypowiedzeń składowych przeciwstawiają się sobie pod jakimś względem, np. Masz dobrych rodziców, ale cię rozpuścili. Pani wie swoje, ja wiem swoje.

Charakterystyczne spójniki przeciwstawne: ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, a.

~ wypowiedzenie wynikowe - treść drugiego wypowiedzenia wynika z treści pierwszego, np. Niebo się chmurzy, więc będzie deszcz. Nie mają czasu, dlatego nie wyjadą na urlop.

Charakterystyczne spójniki wynikowe: więc, toteż, zatem, dlatego.

~ wypowiedzenie rozłączne - treści wypowiedzeń składowych wykluczają się wzajemnie, nie mogą istnieć jednocześnie, np. Wyjadę za granicę albo pozostanę w kraju. Pożyczysz mi samochód czy mam go wynająć?

Charakterystyczne spójniki rozłączne: albo, lub, bądź, czy.

~ wypowiedzenie łączne - treści wypowiedzeń składowych łączą się w czasie i przestrzeni, np. Odpoczywał nad morzem i pisał książkę. Położyła się zmęczona, wstała niewyspana.

Charakterystyczne spójniki łączne: i, oraz, a.

~ wypowiedzenie synonimiczne (włączne) - treść wypowiedzenia drugiego włącza się w zakres treści pierwszego (inne ujęcie treści lub jej uszczegółowienie), np. Brat złożył ostatni egzamin, czyli zakończył studia. Odmówił mu podania ręki, to jest obraził go.

Charakterystyczne spójniki synonimiczne: czyli, to jest, to znaczy, mianowicie.

~ wypowiedzenie wyłączające - nie może istnieć żaden z faktów opisanych w wypowiedzeniach składowych, wykluczone są wszystkie możliwości, np. Ani nie jest ładna, ani nie jest sympatyczna. Marcin nie pójdzie dziś na uczelnię ani nie zostanie w domu.

Charakterystyczne spójniki wyłączające: ani, ni.

8.5. Wypowiedzenie rozwijające.

Wypowiedzenie rozwijające - wypowiedzenie formalnie podrzędne, które nie uzupełnia ani nie zastępuje żadnego składnika wypowiedzenia nadrzędnego. Nie można postawić żadnego sensownego pytania, kontynuują one treść zdania nadrzędnego, wprowadzając własną akcję, np.:

Magda pojechała w wysokie góry, co było nierozsądne.

Doznał od niej wielu krzywd, mimo to nie żywił urazy.

Miała na sobie kolorową sukienkę, w którą wytarła zabrudzone ręce.

Wypowiedzenia podrzędne rozwijające łączą się z członem nadrzędnym za pomocą zaimków względnych (np. co, mimo to, gdzie, który, z czego, za co).

9. Analiza składniowa wypowiedzeń wielokrotnie złożonych.

10. Szyk wyrazów i wypowiedzeń składowych. Wybrane zagadnienia.

Szyk - kolejność (układ) wyrazów w wyrażeniach i konstrukcjach pojedynczych oraz kolejność wypowiedzeń składowych w konstrukcjach złożonych.

Trzy ogólne schematy szyku:

~ szyk nawiązania - charakteryzuje się inicjalną pozycją składnika znanego już z poprzedniej części wypowiedzi, np. Na drugą stronę Wisły dostaję się przez nowy most drewniany przy Karowej. Most jest solidny i ładny.

~ szyk rozwinięcia - charakterystyczna jest końcowa pozycja składnika wnoszącego nową informację, związana z akcentem zdaniowym, np. Strój Andrzeja pochodził z jenieckiego obozu. Z obozu tego uwolnili go Strój Andrzeja pochodził z jenieckiego obozu. Z obozu tego uwolnili go Amerykanie.

~ nacechowany emocjonalnie szyk rozwinięcia - jego istotą jest wtórne przeniesienie na pierwszą pozycję i wyróżnienie silnym akcentem zdaniowym elementu, który powinien zajmować miejsce ostatnie, np. Wódki nie ma! Tu kawiarnia jest!

10.1. Szyk głównych części zdania - podmiotu i orzeczenia.

Trzy zasadnicze schematy polskiego szyku zdaniowego:

~ układ z pierwszą pozycją grupy podmiotu - najbardziej neutralny i najczęstszy układ

Lokalizacja podmiotu:

- zwykle na początku wypowiedzeń, jako człon nawiązujący, oznaczający treść daną, będącą punktem wyjścia informacji przekazywanej w wypowiedzeniu, np. Miedź jest dobrym przewodnikiem ciepła.

~ układ z pierwszą pozycją grupy orzeczenia

Lokalizacja podmiotu:

- na końcu zdania, pełniąc funkcję członu rozwijającego, tj. wprowadzającego do wypowiedzi nowość, np. Wino podaje sprzedawca.

~ układ środkowopodmiotowy - z podmiotem (zasadniczym lub rozwiniętym) wprowadzonym w obręb grupy orzeczenia

Lokalizacja podmiotu:

- na początku wypowiedzi jako człon rozwijający, w związku z emocjonalnym zabarwieniem zdania, np. Policja do nas idzie. Jest to położenie nietypowe, podmiot bowiem o funkcji rozwijającej powinien znaleźć się na końcu zdania.

- w postpozycji, wskutek emocjonalnego przerzucenia na początek zdania orzeczenia, np. Nauczę ja cię abecadła.

Lokalizacja orzeczenia:

- na początku zdania, w charakterze członu nawiązującego, np. Rozległo się ostre stukanie do drzwi.

- jako człon rozwijający w postpozycji, np. On jest ciężko chory.

- jako człon rozwijający, wysunięty na początek, np. Przyszła koza do woza.

- jako człon nawiązujący, na końcu wypowiedzenia - wobec emocjonalnego wysunięcia na pozycję początkową podmiotu, np. Bieda się ściele.

10.2. Miejsce przydawki w wypowiedzeniu.

Szyk prepozycyjny - przydawki przymiotnikowe charakteryzujące pewną osobę lub rzecz, podające jej cechę przypadkową, występują w języku polskim w zasadzie przed rzeczownikiem określanym. Szyk ten dominuje w polszczyźnie. Również przydawki zaimkowe, liczebnikowe oraz imiesłowowe (nie wszystkie) normalnie poprzedzają wyraz nadrzędny, np. wygodne łóżko, mój komputer, kradzione auto, itd.

Szyk postpozycyjny - po rzeczowniku stoją zwykle przydawki przymiotnikowe wyróżniające (gatunkujące) jakąś osobę lub rzecz spośród innych, nazywające cechę stałą, np. bilet miesięczny, woda mineralna, buty narciarskie, itd.

Wyjątki:

~ leksykalne

- niektóre nazwy geograficzne, np. Babia Góra

- wyrażenia takie jak Polskie Radio, wyższe uczelnie

10.3. Pozycja zaimka się w wypowiedzeniu.

Nie ma ścisłej reguły, która nakazywałaby umieszczenie `się' w konkretnym miejscu wypowiedzenia. Zaimek ten może zajmować różną pozycję w zdaniu, ale nie może pojawiać się na jego początku.

Zaimek `się' może występować przed czasownikiem, choć niekoniecznie w jego bezpośrednim sąsiedztwie, bądź po czasowniku. Najlepszy wariant: Warto się nad tym głęboko zastanowić.

Zaimek `się' na końcu zdania jest usprawiedliwiony jedynie w wypowiedzeniach składających się z samego orzeczenia.

10.4. Szyk spójników w wypowiedzeniach złożonych.

Dla problematyki szyku istotny jest podział na:

- spójniki nierozdzielne, występujące w jednym miejscu wypowiedzenia złożonego, np. a, albo, ponieważ, mimo że

- spójniki rozdzielne (podwojone), np. i - i, albo - albo, bądź to - bądź też

- skorelowane, np. jeśli - to, choć - to, choć - lecz

Spójniki przywypowiedzeniowe - spójniki nierozdzielne, które są nierozłącznie związane z jednym wypowiedzeniem i przemieszczają się w szyku razem z nim, np. ponieważ, chociaż, gdy, jakby, jeśli, skor.

Spójniki międzywypowiedzeniowe - nie ma mowy o przemieszczaniu wypowiedzeń składowych, a w związku z tym także pozycja spójnika jest jedna ustalona i tylko ta możliwa, np. a, albo, ale, bo, gdyż, i, lub, oraz, więc.

SŁOWNICTWO

1. Leksykologia i jej miejsce w językoznawstwie.

1.1. Leksykologia - słownictwo - leksyka.

Leksykologia - dział nauki o języku, który zajmuje się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka. Przez słownictwo należy zrozumieć zarówno wyrazy, jak i ich połączenia oraz związki o charakterze ustabilizowanym (wyrażenia, zwroty, frazy), czyli frazeologizmy.

Pole semantyczne (znaczeniowe) - rozumiane jako uporządkowany wewnętrznie zbiór jednostek leksykalnych związanych z jakimś pojęciem nadrzędnym.

1.2. Wewnętrzne zróżnicowanie leksykologii.

Leksykologia jako dyscyplina językoznawcza jest wewnętrznie zróżnicowana. W jej obrębie można wyróżnić:

~ leksykologię ogólną - przedmiotem opisu są imponderabilia leksykalne

~ leksykologię szczegółową - przedmiotem opisu są leksyki poszczególnych języków

~ leksykologię kontrastywną - zajmuje się opisem systemów leksykalnych grupy języków w aspekcie synchronicznym (stanów językowych)

~ leksykologię porównawczą - zajmuje się opisem systemów leksykalnych grupy języków w aspekcie diachronicznym (zmian językowych)

~ leksykologię opisową synchroniczną - zajmuje się opisem leksyki jednego języka w odniesieniu do jego stanu współczesnego

~ leksykologię opisową diachroniczną - zajmuje się opisem leksyki jednego języka w odniesieniu do jego ewolucji

Etymologia - wchodzi w obręb leksykologii, łączy się bezpośrednio z leksykologią diachroniczną opisową lub porównawczą, która zajmuje się pochodzeniem i przekształcaniem się elementów leksykalnych.

Neologia - subdyscyplina leksykologii, której przedmiotem analizy i opisu są mechanizmy i zasady tworzenia nowych elementów leksyki, tj. neologizmów (neologia formalna), i nowych znaczeń elementów leksyki, tj. neosemantyzmów (neologia znaczeniowa).

Statystyka leksykalna - zajmuje się frekwencją jednostek leksykalnych (ich typów) zarówno w tekstach (w słowniku), jak i w leksyku (tj. w systemie).

1.3. Związki leksykologii z innymi dyscyplinami naukowymi.

1.4. Leksem i wyraz.

Jednostki leksykalne - leksem i frazem - odnosimy je do systemu leksykalnego (leksyku).

Jednostki tekstowe - wyraz i frazeologizm - odnosimy je do wypowiedzi (tekstu, przekazu).

Wyraz - najmniejsza, względnie samodzielna, znacząca jednostka językowa, zdolna do spełniania jakichś funkcji syntaktycznych - może samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia (zdania) lub całe wypowiedzenie. Ma określoną funkcję znaczeniową - informuje nas o jakichś zjawiskach pozajęzykowych. Oznacza lub wskazuje na: przedmioty (dom, Jan, my), właściwości (nowy, źle, taki), procesy (czytać, żółknąć, spać), relacje między zjawiskami (przed, piąty, inny), relacje między składnikami tekstu (że, bo). Pod względem strukturalnym może być prosty (na, dziś, i) lub złożony (dom +k +i, od +nieś + ć).

Leksem - wyraz w zakresie systemowym, należy go rozumieć jako zbiór wszystkich istotnych (relewantnych) cech semantycznych i gramatycznych wyrazów tekstowych, czyli jego konkretyzacji (użyć) w przekazach. Leksem czytać może być reprezentowany przez wyrazy tekstowe: czytam, czytał, czytany, czytanie, będzie czytał. W wypowiedzeniu Człowiek człowiekowi wilkiem występują trzy wyrazy tekstowe, a reprezentowane są dwa leksemy. Stosunek pojęć leksem : wyraz tekstowy jest podobny do relacji fonem : głoska.

2. Jak leksemy znaczą.

2.1. Leksem jako znak językowy.

Znaki - mają charakter konwencjonalny, czyli nie są bezpośrednio związane z psychofizycznymi właściwościami użytkowników języka. Każdy znak składa się z dwóch składników: formy oznaczające i treści oznaczanej. O formie rozstrzyga geneza języka, charakter materialny jego znaków (fonemy, morfemy, leksemy, wypowiedzenia, teksty) oraz subkod (słuchowy, wzrokowy, mieszany), którym posługują się użytkownicy języka konstruując wypowiedzi. Od treści oznaczanej, czyli znaczenia, zależy to, jak leksemy znaczą.

2.2. Znaczenie leksemu.

Znaczenie - wyróżniona, charakterystyczna treść danego leksemu, czyli konotacja. Na konotację składa się zespół cech przysługujących desygnatom danego leksemu, i tylko im. Desygnat to każdy przedmiot z rzeczywistości pozajęzykowej, który można określić za pomocą danego leksemu zgodnie z prawdą. Zbiór wszystkich desygnatów danego leksemu to denotacja, inaczej zakres. Stosunek zachodzący między leksemami a ich desygnatami to stosunek oznaczania.

2.3. Typy znaczeń leksemów.

Znaczenie aktualne = tekstowe, kontekstowe - znaczenie w sposób konkretny, bezpośrednio związane z danym przekazem językowym i sytuacją, w której ten przekaz został sformułowany. Mamy na myśli konkretyzację danego znaczenia leksemu w planie związków syntagmatycznych (tekstowych).

Znaczenie leksykalne - przeciwieństwo znaczenia aktualnego. Jest to suma wszystkich możliwych kontekstowych znaczeń leksemu, a więc znaczenie rozpatrywane w planie związków paradygmatycznych. Jest to konotacja potencjalna, która odnosi dany leksem do systemu (leksyku), nie zaś do tekstu (przekazu).

Znaczenie etymologiczne - znaczenie pierwotne, które wynika z budowy morfologicznej leksemu.

Znaczenie realne - suma znaczeń aktualnych danego leksemu w określonym przekroju synchronicznym, czyli w określonym stadium ewolucji znaczeniowej leksemu. Współczesne znaczenie realne może być tożsame ze znaczeniem etymologicznym, ale częściej jest już od niego niezależne.

Znaczenie gramatyczne - odnosi się do systemu językowego, a jego płaszczyzną odniesienia jest system gramatyczny. Znaczenie gramatyczne to funkcja znaczeniowa formy gramatycznej leksemu, czyli wyrazu tekstowego, wyrażona za pomocą morfemu gramatycznego (afiksu), końcówki fleksyjnej, alternacji tematycznej. Znaczenie gramatyczne ma charakter kategorialny (regularny, powtarzalny).

2.4. Typy definicji słownikowych leksemów.

Sześć podstawowych typów słownikowych definicji znaczeń leksemów:

~ definicja realnoznaczeniowa - bywa stosowana zarówno w odniesieniu do leksemów rodzimych, jak i obcego pochodzenia. Jej istotą jest wyjaśnienie treści leksemu bez odwoływania się do jego etymologii i budowy słowotwórczej, a nawiązywanie do wiedzy użytkowników języka o rzeczywistości pozajęzykowej.

~ definicja strukturalnoznaczeniowa - przy wyjaśnianiu treści znaczeniowej leksemów, odwołujemy się do ich budowy słowotwórczej i określamy stosunek derywatu (leksemu pochodnego) do jego podstawy (leksemu podstawowego) ze względu na desygnat, stanowiący przedmiot oznaczania.

~ definicja strukturalna - sprowadza się do wskazania relacji formalnej danego leksemu wobec jego podstawy słowotwórczej. Nie zawiera zatem informacji o znaczeniu leksemu, lecz jedynie odesłanie do leksemu drugiego, którego znaczenie jest zdefiniowane.

~ definicja zakresowa - jej głównym celem jest określenie zakresu desygnatów, do którego odnosi się dany leksem. Jest stosowana zwykle wtedy, gdy nie można wyraźnie wyodrębnić podstawowych cech semantycznych definiowanego pojęcia.

~ definicja synonimiczna - polega na podaniu bliskoznacznych odpowiedników danego leksemu i odesłaniu w ten sposób do ich parafraz znaczeniowych. Bywa czasem stosowana ze względów stylistycznych, gdy definicja realnoznaczeniowa jest zbyt długa i szczegółowa; często stanowi fragment definicji realnoznaczeniowej lub strukturalnoznaczeniowej.

~ definicja gramatyczna - przyporządkowuje dany leksem do określonej kategorii gramatycznej.

3. Typy zmian znaczeniowych.

4. Podstawowe relacje znaczeniowe: antonimia, synonimia, homonimia, polisemia.

Relacja semantyczna - określony związek znaczeń dwu elementów systemu językowego; związek powtarzalny w całej serii elementów systemu językowego. Relacjami semantycznymi są np. stosunek nadrzędności i podrzędności znaczeń (hiperonimia i hiponimia), synonimia, homonimia, antonimia.

Antonimy - leksemy przeciwstawne pod względem znaczeniowym.

Antonimia - relacja semantyczna polegająca na przeciwstawianiu się leksemów znaczeniowo w układzie opozycji proporcjonalnej, tzn. w parach.

Synonimia - relacja semantyczna polegająca na wyrażaniu zbliżonej (tej samej) treści znaczeniowej za pomocą dwu (lub więcej) różnych pod względem formalnym jednostek językowych.

Homonimia - relacja semantyczna polegająca na tym, że dwie (lub więcej) tożsame pod względem formalnym jednostki językowe wyrażają różne treści znaczeniowe.

Polisemia - polega na tym, że dany leksem ma kilka (co najmniej dwa) dających się wyodrębnić znaczeń (zakresów treściowych), które - łącznie - dają się przyporządkować określonemu pojęciu nadrzędnemu.

23

---